Թուղթ

Զ դ. մատենագիր Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոսի Թուղթը կամ Կանոնները մեզ են հասել Ժ դ. վերջի պատմիչ Մովսէս Դասխուրանցու Պատմութիւն Աղուանից երկում (գլուխ Ա. իե) եւ Հայոց կանոնագրքի ձեռագրերում (դրանց Ա խմբի օրինակներում նրանք կրում են ԻԲ, իսկ Բ խմբի օրինակներում՝ ԼԴ թուահամարը): Բնագիրը բաղկացած է երեք մասից, որոնք ամբողջութեամբ ներկայացուած են Կանոնագրքում՝ «Աբրահամու Մամիկոնէից եպիսկոպոսի առ Վաչագան Աղուանից արքայ» գլխագրի տակ՝ սկզբում ենթագլուխների վերնագրերով: Մովսէս Դասխուրանցին ընդօրինակել է միայն առաջին մասը՝ «Երանելոյն Աբրահամու Մամիկոնէից եպիսկոպոսի առ Վաչագան Աղուանից արքայ. թուղթ վասն ննջեցելոց» գլխագրի տակ: Միայն առաջին մասն առկայ է նաեւ Երուսաղէմի մէկ եւ Վենետիկի երկու Ճառընտիրներում. համեմատութիւնից երեւում է, որ այդ հատուածն ընդօրինակուած է Կանոնագրքի Բ խմբի՝ մեր կողմից K _r անուանուած ենթախմբի ինչ-որ մի ձեռագրից:

Պատմութիւն Աղուանիցում բառացի արտագրութեամբ պահպանուած եւ պայմանականօրէն Վաչագանի վէպ անուանուող Զ դ. երկի տեղեկութիւնների համաձայն՝ Վաչագանը Բուն Աղուանքի վաղմիջնադարեան թագաւորութեան Արշակունի արքայատոհմի տասներորդ ներկայացուցիչն էր (Ժ դ. պատմիչը նրան համարում է բնիկ հայկական Առանշահիկ իշխանատոհմի շառաւիղ) եւ թագաւոր էր ճանաչուել Սասանեան արքայից արքայ Վաղարշ Ա-ի (484-488 թթ. ) կողմից (հաւանաբար, Նուարսակի պայմանադրութեան շրջանակում՝ 485 թ. աշնանը): Ըստ վերջին հետազօտութեան՝ նրա իշխանութիւնը, հաւանաբար, շարունակուել է մինչեւ Զ դ. 20-ական թթ. եւ աւարտուել Կաւատ Ա Սասանեանի կողմից Վիրքում թագաւորական իշխանութեան վերացման հետ միաժամանակ՝ 523 թ.:

Վաչագանի վէպում, որը թուագրւում է Զ դ. առաջին տարիներով (հաւանաբար՝ 501-502 թթ. ), չեն յիշատակւում ո՛չ Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոսը, ո՛չ Մատթէ Գիտնաւորը (որին, ըստ Պատմութիւն Աղուանիցի նախորդ գլխի վերնագրի տուեալների, նոյնպէս Հարցում էր ուղղել Վաչագան արքան), ո՛չ էլ որեւէ տեղեկութիւն այդ թագաւորի կողմից կատարուած նամակագրութեան մասին: Առկայ սկզբնաղբիւրները ճանաչում են միայն մէկ Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոսի: Նա Տարօնի եպիսկոպոսի պաշտօնում փոխարինել է Մերշապուհ (Ներշապուհ) Մամիկոնէից եպիսկոպոսին, որը Զ դ. կէսի յայտնի գործիչ էր՝ Ներսէս Բագրեւանդեցի կաթողիկոսի (548-557 թթ. ) կարեւորագոյն գործերի մասնակիցը: Մերշապուհին յաջորդած Աբրահամի անունն արձանագրուած է Յովհաննէս Գաբեղենացի կաթողիկոսի (557-574 թթ. )՝ Աղուանք եւ Սիւնիք ուղարկուած յայտնի նամակներում, որոնք թուագրւում են մօտաւորապէս 568 թ.: Թովմա Արծրունին մի առիթով յիշատակում է Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի աշակերտ ոմն Աբրահամ Մամիկոնեան եպիսկոպոսի:

Ձեռագրերում Աբրահամին վերագրուած է եւս մի երկ՝ Թուղթ Աբրահամու Մամիկոնէից եպիսկոպոսի առ Վաչագան արքայ Աղուանից. Պատմութիւն վասն ժողովոյն Եպեսոսի, որ եղեւ ի ժամանակս Թէոդոսի Փոքու վասն ամբարշտին Նեստորի վերատառութեամբ, որը հաստատապէս համարւում է Է դ. ստեղծուած (ամենայն հաւանականութեամբ, Վրթանէս Քերթողի հեղինակութեամբ): Այնուամենայնիւ, բանասէրները հակուած չեն մերժել ստորեւ ներկայացուած երկի վաւերականութիւնը՝ իբրեւ Զ դ. ստեղծագործութեան: Ըստ հ. Ն. Ակինեանի՝ «թէ հատուածս Աբրահամ եպիսկոպոսի գրչէն է, չեմ ուզեր կասկածի ենթարկել: Բայց չկայ որ եւ է կռուան գրուածքս «թուղթ» նկատելու համար եւ «թուղթս» Վաչական թագաւորի ուղարկուած ըլլալու համար»: Նկատենք, որ սոյն երկի վաւերականութիւնը մինչեւ վերջ պնդելու դէպքում պէտք է նաեւ ենթադրել, որ եղել է մէկ ուրիշ Աբրահամ եպիսկոպոս, որն աթոռակալել է Մերշապուհ եպիսկոպոսից առաջ՝ Զ դ. սկզբում:

Աղբիւրագիտական տեսակէտից անհրաժեշտ է նշել, որ Աբրահամի Թղթի կամ Կանոնների ենթագլուխների վերնագրերը, ամենայն հաւանականութեամբ, աւելացուած են Կանոնագրքի ամենավաղ ժողովածոն (որն ունեցել է 24 կանոնախումբ) կազմող Յովհաննէս Օձնեցի կաթողիկոսի կողմից, ճիշտ այնպէս, ինչպէս դա արուել է ուրիշ կանոնախմբերի համար: Ուսումնասիրողներից որեւէ մէկը չի կասկածում, որ Մովսէս Դասխուրանցին կամ նրա մի նախորդն է Աբրահամի երկի բնագիրն ընդօրինակել Կանոնագրքից, ոչ թէ՝ հակառակը: Դա նշանակում է, որ անհրաժեշտ է որոշ վերապահումով մօտենալ նաեւ Թուղթ վասն ննջեցելոց վերտառութեանը, որին հանդիպում ենք միայն Պատմութիւն Աղուանիցում:

Ձեռագրերի մանրակրկիտ քննութեամբ Վազգէն Յակոբեանը պարզաբանել է, որ Կանոնագրքի շուրջ 200 օրինակների՝ մեզ հասած երկու ձեռագրախմբերը ծագում են Ժ դ. վերջում (992-997 թթ. միջեւ) կազմուած ընդհանուր մայր տարբերակից, որն ունեցել է 40 կանոնախումբ: Նրանից են ծագում Հայոց կանոնագրքի հնագոյն երկու ձեռագրերը՝ A գրչագիրը՝ արտագրուած 1098 թ. (Նոր Ջուղայի ձեռագիր), եւ B գրչագիրը՝ արտագրուած ԺԳ դ. ։ Դրանցից կատարուած տասնեակ ընդօրինակութիւնները կազմում են Հայոց կանոնագրքի ձեռագրերի Ա խումբը: Ժ դ. վերջի այդ տարբերակից են արտագրուել նաեւ Հայոց կանոնագրքի ձեռագրերի Բ խմբի երեք ենթախմբերի մայր գրչագրերը: Դրանցից ոչ մէկը մեզ չի հասել, ուստի Բ խմբի մայր օրինակի ընթերցումների մասին պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է նախապէս վերականգնել բոլոր երեք ենթախմբերի ձեռագրերի մայր գրչագրերի ընթերցումները: Կատարելով այդ աշխատանքը (Վ. Յակոբեանի համեմատական աշխատանքի օգնութեամբ)՝ ենթախմբերը պայմանականօրէն նշանակել ենք՝ K _a (acdkmpsv ձեռագրեր՝ ԺԶ-ԺԷ դդ. ), K _b (befgq ձեռագրեր՝ ԺԶ-ԺԸ դդ. ) եւ K _r (hloru ձեռագրեր՝ ԺԷ դ. ): Ընդհանուր առմամբ, Վ. Յակոբեանի մանրակրկիտ աշխատանքի շնորհիւ, իւրաքանչիւր ենթախմբի նախնական ընթերցումների վերհանումը լուրջ խնդիրներ չի յարուցում, նոյն կերպ նաեւ (դրանից յետոյ)՝ Ա եւ Բ խմբերի մայր տարբերակի ընթերցումների վերհանումը (կանոնագրքային ընդհանուր ընթերցումները նշանակում ենք՝ K=ABK _abr ): Որոշ կասկածելի դէպքերում ընթերցողն կարող է հետեւել Վ. Յակոբեանի քննական-համեմատական հրատարակութեան տողատակերի մատուցած սպառիչ նիւթին: 

Պատմութիւն Աղուանիցի ձեռագրերի երկու խմբերի (a ձեռագիր եւ bclr ձեռագրեր՝ bl եւ cr ենթախմբերով) եւ Կանոնագրքի ձեռագրախմբերի ընթերցումների համադիր օգտագործմամբ կազմուած Աբրահամի Թղթի (Կանոնների) քննական բնագիրը մեծ հաւանականութեամբ պատկերացում է տալիս նրա վեցերորդդարեան վիճակի մասին։ Ստորեւ ներկայացուած բնագրի տողատակերում հաշուի չեն առնուած Պատմութիւն Աղուանիցի երկու տասնեակից աւելի մնացեալ գրչագրերի, ինչպէս նաեւ Կանոնագրքի առանձին ձեռագրերի տարընթերցումները, քանի որ դրանք հաստատապէս արտագրուել են կա՛մ մեր կողմից օգտագործուած ձեռագրերից որեւէ մէկից, կա՛մ կանոնագրքային Բ խմբի ձեռագրախմբերի (վերականգնուած) մայր օրինակներից, ուստի չեն կարող օգտակար համարուել Աբրահամի Թղթի ինքնագրի վերականգնման հարցում: Բնագրի տողատման եւ կէտադրման խնդրում էապէս օգտուել ենք Պատմութիւն Աղուանիցի համեմատական հրատարակութեան հեղինակ Վ. Առաքելեանի եւ Հայոց կանոնագրքի քննական հրատարակութեան հեղինակ Վ. Յակոբեանի կատարած աշխատանքից։

Ալեքսան Յակոբեան 

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

1. Հ. Ներսէս Ակինեան, Մովսէս Դասխուրանցի (կոչուած Կաղանկատուացի) եւ իր Պատմութիւն Աղուանից, Վիեննա, 1970։

2. Յակոբ Անասեան, Հայկական մատենագիտութիւն. Ե-ԺԸ դդ., հտ. Ա, Երեւան, 1959։

3. Գիրք Թղթոց, Երուսաղէմ, 1994։

4. Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Քննական բնագիրը եւ ներածութիւնը Վարագ Առաքելեանի, Երեւան, 1983։

5. Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիրութեամբ՝ Վազգէն Յակոբեանի, հտ. Ա, Երեւան, 1968. հտ. Բ, Երեւան, 1971։

6. Կիմ Ղահրամանեան, «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» երկի աղբիւրները (թեկնածուական ատենախօսութիւն), Երեւան, 1974։ 

7. Ասատուր Մնացականեան, Աղուանից աշխարհի գրականութեան հարցերի շուրջը, Երեւան, 1966։

8. Ալեքսան Յակոբեան, Մովսէս Կաղանկատուացու «Աղուանից պատմութեան» ձեռագրերը, ԲՄ, թիւ 15, Երեւան, 1986։

9. Ալեքսան Յակոբեան, «Վաչագանի վէպ»-ը եւ Արշակունեաց թագաւորութեան խնդիրը Դ-Զ դարերի Աղուանքում, ՀԱ, Վիեննա, 2003։

10. Հ. Բարսեղ Սարգիսեան, Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոսն եւ իւր առ Վաչագան գրած թուղթն, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1899։

11. Հենրիկ Սւազեան, Մովսէս Կաղանկատուացու «Աղուանից պատմութեան» աղբիւրները, ՊԲՀ, Երեւան, 1972, թիւ 2։

12. The History of the Caucasian Albanians by Movsռs Dasxuranci. Translated by C. J. F. Dowsett, London, 1961.

ՏԱՌԱՆԻՇԵՐ ԲԱՂԴԱՏՈՒԱԾ ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ ԵՒ ՀԱՄԱՌՕՏԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

a - ՄՄ ձեռ. թիւ 1531, ժամանակ՝ 1289 թ.

b - ՄՄ ձեռ. թիւ 1725, ժամանակ՝ 1675 թ.

c - ՄՄ ձեռ. թիւ 2561, ժամանակ՝ 1664 թ.

l - Ռուսաստանի Գիտութիւնների ակադեմիայի Արեւելագիտութեան ինստիտուտի Ս. - Պետերբուրգի բաժանմունքի գրադարանի հայերէն ձեռագրերի հաւաքածոյ, թիւ C 59, ժամանակ՝ 1678 թ.

r - Բրիտանական թանգարանի թիւ Or 5261, ժամանակ՝ ԺԷ դ.

A - Նոր Ջուղայի ձեռ. թիւ 131 ( ՄՄ լուսանկարների հաւաքածոյ, թիւ 203), ժամանակ՝ 1098 թ.

B - ՄՄ ձեռ. թիւ 6409, ժամանակ՝ ԺԳ դ.

K _a, K _b, K _r - Հայոց կանոնագրքի Բ խմբի ձեռագրախմբերի վերականգնուած մայր օրինակների ընթերցումներ ( ըստ Վազգէն Յակոբեանի համեմատած նիւթի )

K _ճ - Երեք Ճառընտիրների ընթերցումները՝ ըստ հետեւեալ ձեռագրացուցակների տրամադրած նիւթի՝ 

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի, Ա հտ., կազմեց Ա. արքեպս. Սիւրմէեան, Վենետիկ - Ս. Ղազար, 1948 ( ձեռ. թիւ 1)

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հտ. Բ, Վենետիկ - Ս. Ղազար, 1924 ( ձեռ. թիւ 202, 300)