ԱՆԱՆԻԱ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ Ի ԽՈՐՀՈՒՐԴ ԿԱՏԱՐՄԱՆՆ ԱՌԱՔԵԼՈՅՆ ՊԵՏՐՈՍԻ

Հայերէն ձեռագրերը Անանիա վարդապետի անուամբ մեզ աւանդել են Ի խորհուրդ կատարմանն առաքելոյն Պետրոսի ճառը: Յ. Ս. Անասեանի մեծարժէք Հայկական մատենագիտութեան մէջ այն զետեղուած է Անանիա վարդապետի անուամբ, հեղինակային պատկանելութիւնն անյայտ երկերի շարքում: Ուստի բնականօրէն հարց է առաջանում. Ե-ԺԱ դդ. հայ մատենագիտութեանը յայտնի Անանիաներից (Սիւնեցի կամ Թարգմանիչ` Ե դ., Շիրակացի` Է դ., Մոկացի` Ժ դ., Նարեկացի` Ժ դ., Սանահնեցի` ԺԱ դ. ) որի՞ն կարող է պատկանել կամ վերագրուել այս երկը:

Ճառը պարունակող ձեռագրերը Տօնապատճառ ժողովածուներ են: Ինչպէս յայտնի է, այս Ժողովածուի ստեղծումը աւանդութիւնը կապում է Արիստակէս կաթողիկոսի (Դ դ. ) անուանը: Աւելի ուշ, Տօնապատճառի «ձեւաւորման ու ճոխացման աշխատանքներին» իր մասնակցութիւնն է բերել Զաքարիա Ձագեցի կաթողիկոսը (855-875 թթ. ), «բայց թէ ինչպէս եւ ինչ չափով, յայտնի չէ»: Զաքարիա կաթողիկոսից զատ, յիշատակարանների վկայութեամբ՝ Տօնապատճառ ժողովածուի ձեւաւորմանը մասնակցել են նաեւ մի շարք հեղինակներ: Սրանց մէջ ամենանշանաւորը Սամուէլ Կամրջաձորեցին է` Ժ-ԺԱ դդ.: Բանասիրութիւնը ամենայն իրաւամբ նրան է վերագրում Տօնապատճառի վերջնական կազմումն ու խմբագրումը: Ըստ Փ. Անթաբեանի՝ նրա կազմած Տօնապատճառն են ներկայացնում կամ նրան յարում ՄՄ թիւք 2021, 2039, 3795 ձեռագրերը: Խնդրոյ առարկայ ճառը պարունակւում է վերջին երկուսում: Ճառը պարունակող Տօնապատճառ ժուովածու է նաեւ ՄՄ թիւ 1007 ձեռագիրը, որը գրչագրուել է ԺԱ-ԺԲ դդ.: Սակայն ի տարբերութիւն առաջինների ներկայացուցիչը հանդիսացող թիւ 2021 ձեռագրի «զՏօնապատճառ գիրքս գովելի: Արարեալ է Կամրջաձորոյ սուրբ հօրն Սամուէլի» (1ա) ծանուցման. թիւ 1007 ձեռագրի յիշատակարանում կարդում ենք. «Եւ մերս բերաւ աշխարհի սրբոյն Ռըստակիսէ բերաւ յետոյ կարգեալն ի Կիւրղէ: Արդ` զսոցա բանքս առեալ սրբոյ հայրապետին մերոյ Զաքարիայի եւ այլ սրբոց վարդապետաց, լուսաւորեցին զամենայն հաւատացեալս ի Քրիստոս եւ ցուցին մեզ զտօնս եւ պատճառ նոցայ» (466բ): Ինչպէս տեսնում ենք, յիշատակարանում բացակայում է Սամուէլ Կամրջաձորեցու անունը: Թւում է, այս հանգամանքը կարող է իր նպաստը բերել ճառիս հեղինակային պատկանելութեան պարզաբանման ուղղութեամբ կատարուելիք հետազօտութիւններին: Ինչպէս յայտնի է, ամէն մի աւանդութիւն հիւսւում է պատմական իրուութեան որոշակի ատաղձի վրայ: Բացառութիւն չի կազմում ներկայ պարագան եւս: Երկրորդ պարբերութիւնն, անշուշտ, ձեւուած է պատմական հիմքի վրայ: Նախ` այն խօսում է հայ իրականութեան մէջ Տօնապատճառի կենցաղավարման աւանդական վաղեմութեան մասին եւ, երկրորդ` որ ժողովածուի կազմաւորումն ու կազմաւորման առաջին փուլը աւարտուել է Զաքարիա կաթողիկոսի օրօք՝ Թ դ. երկրորդ կէսին, նրա գործուն մասնակցութեամբ: Սա նշանակում է, որ թիւ 1007 ձեռագիրը այդ շրջափուլում կազմաւորուած եւ, հաւանաբար, հէնց Զաքարիա կաթողիկոսի կողմից խմբագրուած Տօնապատճառի մի տարբերակը կամ ներկայացուցիչն է: Սա հաստատւում է ոչ միայն արդէն վկայակոչուած աւանդութեամբ, այլեւ ձեռագրի պատկառելի հնութեամբ (ԺԱ-ԺԲ դդ. ): Ըստ երեւոյթին Տօնապատճառի այս նախնական տարբերակի հիման վրայ է կազմուած Սամուէլ Կամրջաձորեցու խմբագրած Տօնապատճառը, որի ներկայացուցիչը, ինչպէս տեսանք, թիւ 1007 ձեռագրից համեմատաբար ուշ ընդօրինակուած թիւք 2021 (1184, ԺԷ դ. ) 2039 (1357 թ. )  3795 (1190 թ. )  ձեռագրերն էին:

Ելնելով փաստերի այսօրինակ հաշուառումից` կարելի է ենթադրել, որ Անանիա վարդապետի ի խորհուրդ կատարմանն առաքելոյն Պետրոսի ճառը, մուտք գործելով Տօնապատճառ ժողովածուի մէջ Թ դ. երկրորդ կէսին, պէտք է որ մինչ այդ հայ մատենագրութեան մէջ կենցաղավարող եւ, ընդ որում, բաւականաչափ յայտնի երկերից լինէր, այլապէս նա չէր արժանանայ Տօնապատճառի նման կարեւոր ժողովածուի մէջ ընդգրկուելու պատուին: Այս հանգամանքը խօսում է ճառի ստեղծման վաղեմութեան մասին: Կասկած չի կարող լինել, որ այն գրուած է Թ դարից առաջ: Սա նշանակում է, որ ճառը չի կարող պատկանել մեզ յայտնի, Ժ-ԺԱ դդ. ապրած ու ստեղծագործած, Անանիաներից եւ ոչ մէկին: Ուրեմն` ճառիս հեղինակ յիշուող «Անանիա վարդապետը» ապրել է Թ դարից առաջ:

Ելնելով ճառի բառապաշարից եւ լեզուական որոշ յատկանիշներից` հաւանաբար այն շարադրուած է յունաբան հայերէնի զարգացման վաղ շրջանում (450-480-ական թթ. ): Ի թիւս մի շարք երկերի, այդ շրջանում են թարգմանուել նաեւ Փիլոն Եբրայեցու աշխատութիւնները: Որոշակի է փիլոնեան երկերի հայերէն թարգմանութեան ազդեցութիւնը խնդրոյ առարկայ ճառի բառապաշարի վրայ: Բացառուած չէ, որ ճառում առկայ անգծելի (անգիծ),  բռնաբար (բռնագոյն), բազմաբեղուն չարն (չարն բազմաբեղուն), բնաւորական, բնաւորաբար, բնականաբար, բնականապէս, գոյացուաբար (գոյացութիւն),  զուգընթաց-զոյգընթաց, սերմնական բանն (սերմնական իմն բան, սերմնական բանք), սկզբնատիպն, տարացուցիչ, տեսակ բառերն ու բառակապակցութիւնները (փակագծերում բերուած փիլոնեան նոյնարմատ համարժէքներով) մուտք են գործել Փիլոն Եբրայեցու աշխատութիւնների հայերէն թարգմանութիւնից: Այն, ինչպէս յայտնի է, տրւում է Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտ, թարգմանչաց դասի նշանաւոր ներկայացուցիչ Անանիա Սիւնեցուն: Հասկանալի է, որ միայն թարգմանութեան հեղինակը կարող էր իր կերտած կամ օգտագործած բառերը, իբրեւ արդէն ընտանի լեզուական միաւորներ, կիրառել իր ինքնուրոյն երկում: Հիմնուելով բառապաշարի ակնյայտ ընդհանրութիւնների վրայ` ճառս անորոշաբար վերագրում ենք Անանիա Սիւնեցուն: Այսօրինակ վերագրումն, անշուշտ, կարօտ է առաւել համակողմանի հիմնաւորման, սակայն փաստերի սակաւութեան պատճառով այդ առայժմ բացառւում է: 

Անդրադառնալով Անանիա վարդապետի անուամբ մեզ հասած երկերին` Բ. վրդ. Սարգիսեանը դրանց շարքում, Ի խաչելութիւն Պետրոսի հետ, յիշատակում է նաեւ սոյն ճառը եւ նշում, թէ դրանք «հաւանօրէն Շիրակացւոյն են եւ օտար բնագրէ թարգմանաբար յերիւրուած»: Անընդունելի համարելով այս կարծիքը ( Ի խաչելութիւն Պետրոսի ճառը Անանիա Սանահնեցու մատենագրական ժառանգութեանը նուիրուած մեր աշխատութեան մէջ վերագրում ենք Անանիա Սանահնեցուն)՝ անհրաժեշտ է նկատել, որ թէ՛ մէկը եւ թէ՛ միւսը գերազանցապէս ինքնուրոյն երկեր են: Բայց սա չի նշանակում, որ Ի խորհուրդ կատարմանն առաքելոյն Պետրոսի ճառը կտրուած է քրիստոնէական մատենագրութեան սրբախօսական աւանդներից: Քննութիւնը պարզում է, որ ճառի հեղինակը լայնօրէն օգտւում է առաքեալի նահատակութեան մանրամասները պատմող Վկայաբանութիւն առաքելոյն Պետրոսի աստուածաշնչական անկանոնից: Այստեղից վկայաբերուող հատուածներն ու առանձին արտայայտութիւնները ճառում հանգամանալից մեկնութեան են ենթարկւում: Ուրիշ խօսքով` այն ոչ այլ բան է, քան Վկայաբանութեան տուեալ հատուածի մեկնութիւնը եւ, այս առումով, հայ մեկնուական ճառագրութեան վաղագոյն նմուշներից մէկը: Մեկնուական այս ճառում լաւագոյնս դրսեւորւում է հեղինակի աստուածաբանական, փիլիսոփայական կարուութիւնն ու այլաբանելու ձիրքը՝ յատկութիւններ, որոնք խօսում են հեղինակի տեսական պատրաստութան մասին:

Ինչպէս երեւում է, Անանիա վարդապետի այս ճառը հայ միջնադարի մատենագրութեան մէջ ճանաչուած եւ լայնօրէն կիրառուող երկերից էր: Սա հաւաստւում է խնդրոյ առարկայ ճառի ու ԺԱ դարի նշանաւոր մատենագիր Անանիա Սանահնեցուն վերագրելի Յաղագս Յովհաննու Մկրտչի եւ Յովհաննու Աւետարանի մեկնութեան մաս կազմող Ի խաչելութիւն Պետրոսի խորագրով ճառերի համապատասխան հատուածների ներքոբերեալ զուգադրումով.

Անանիա վարդապետի ի խորհուրդ կատարմանն առաքելոյն Պետրոսի

Նոյնպէս եւ Պետրոս ուռճացեալ լիապատար լցեալ Հոգւովն Սրբով արտափայլեալ լուսովն լնոյր զշրջա-պատեալ ժողովուրդն: Խորշք ուռճացեալ լուսով առլցեալ լինին, զի յերեւել ճշմարիտ լուսոյն, ամենայն խորք խաւարին խորհրդօք մարդկան ի բաց հալածեալ լինին: Յերկեակ եւթնեակս ուռճացեալ, լիապատար լուսով լցեալ` զբոլոր գիշերն լուսաւորէ: յԱնանէ վարդապետէ ասացեալ ի խաչելութիւն Պետրոսի: Մինչեւ ի ծագս տիեզերաց են խաւսք նորայ անաւթ ընտիր եւ ուռճալի լուսով լցեալ: Ընդգծեալ հատուածները վկայում են, որ Անանիա Սանահնեցին այդ երկերը շարադրելիս իր ձեռքի տակ է ունեցել Անանիա վարդապետի այդ ճառը եւ, ըստ անհրաժեշտութեան, օգտագործել ընդգծուած արտայայտութիւնը:

Ճառը հրատարակւում է ըստ ՄՄ թիւք 1007 (=A, 39ա-46բ), 3795 (=B, 35բ-40բ), 2039 (=C, 24բ-27բ) ձեռագրերի: Տողատակում բերւում են իմաստային որոշ կարեւորութիւն ունեցող տարընթերցումները, ինչպէս նաեւ Պետրոս առաքեալի վկայաբանութեան համապատասխան հատուածները` Վկա համառօտագրութեամբ: 

Յակոբ Քեօսէեան