Ժամանակագրութիւն

/266բ/ Արդ` զնեղութիւն եւ զդառնութիւն վշտաշատ ժամանակիս ո՞վ կարէ ընդ գրով արկանել, ով եղբարք, բայց փոքր ի շատէ ողբալով ասասցուք: Քանզի յաղագս ծովացեալ մեղաց իմոց յազգն մահմետականաց, որ ըմբռնեալ էին զգաւառս Հայոց, աւերելով եւ գերելով զամենայն շէնս եւ զանշէնս, եւ տիրեալ բնակէին ընդ ամենայն տեղիս, քանզի անչափ եւ այնքան խիստ էր լուծ հարկի նոցա, մինչ զի բազումք զրկեալք ի ստացուածոց եւ ի հայրենի ժառանգութեանց եւ դեռ եւս ոչ կարէին զերծանել, այլ եւ ոչ գոյր փախըստեան •արակ եւ թաքըստեան տեղիք, այլ ամենայն մարդ ի տարակուսանս կայր եւ երանի տային մեռելոցն եւ ոչ այս կենդանեացս. քանզի ոչ եթէ սակաւ ժամանակ էր բռնութիւն սոցա ի վերայ գաւառաց, այլ բազում եւ յերկար յամօք. քանզի որդիք հարցն որ անկէալ էին ընդ լծով ծառայութեան նոցա, ծնան եւ նոքա որդիք եւ որդոց յորդիս, մինչ ի բազում յազգս, որ ոչ թվւի եւ ոչ եւս մխիթարութիւն յազգիս Հայկածին, այլ դեռ եւս կամք գլխակորեալք ի ներքոյ չար ծառայութեան նոցա եւ ի հայրենի գաւառացն արտաքսեալ, ցիր եւ ցան եղեալ ընդ ոլորտս տիեզերաց եւ իշխանազինք եւ ազատածինք, ծառայք լեալ ազգին մահմետականի: Այլ եւ եկեղեցիք կոխան եղեւ այլազգեաց, զորս քակեալ եւ զքարիսն տանէին ի շինութիւն բերդից, եւ զորս շէն մնացեալ էր ինքեանք պղծագործութեամբ եւ երիվարք եւ ջորիք իւրեանց պարէին ի նոսայ: Եւ մեք գլուխ ի կոր եւ բազում տարակուսանօք լցեալ, վասն այսպիսի աղետայի կսկծանացս եւ ոչ ուստէք երեւի հնար օգնականութեան: Եւ այս յառաջնոցն էր գրեալ:

Իսկ արդ ի ԲԺ (12)-ն յամի կենաց իմոյս` նըւաստ Յոհանէսի, որ ծանեայ զիս, վայ ինձ, զի զպատւիրանաւն յԱստուծոյ ոչ գնացի, եւ ի մերս Հայոց թվականի ՌԻԱ (1572) էր, ոմն թագաւոր յԱտրպատականի, ի յայլազգաց Դահման անուն շահ կոչեցեալ, ի Կարմրագլխաց, յոյժ խաղաղասէր եւ անյագահ, մինչ ասիւր ի ծերագունից, թէ ԵԺ (15)-ն յամի հարկն ոչ է առեալ ի յերկրէ իւրմէ: Այլ եւ զպաջ վա•առականաց եւ զմաքս, զոր վասն իւր ի գանձի իւրում ժողովեալ լինէր եբարձ աշխարհէ տէրութեանն իւրոյ: Այլեւ կանայք լկտիք, որք ի քաղաքի նստէին եւ հրապարակայայտ զբազումս խոտորեցուցանէին եւ հարկ տային յարքունիս եւ զանասելի յօ•րագործութիւնք Սոդոմական յախտից բնաւորեալ ի Պարսիկքն, զայն ամենայն վ•իռ հրամանաւ խափանեաց եւ ուրէք թէ երեւէր չարաչար տանջանօք սպաննել հրամայէր:

Եւ ի թվիս ՌԻԴ (1575) մեռաւ ասացեալ շահն թագաւորեալ յամս ԾԱ (51): Եւ յոմն ի որդոց նորայ Իսմայէլ անուն, զոր յառաջագոյն ի հօրէ իւրմէ յարգելեալ կայր ի կլայ, վասն իրաց ինչ յանդգնութեան, եւ այժմ ելեալ թագաւորեցաւ ի տեղի հօր իւրոյ եւ սուր ի գործ արկեալ սպան զեղբարս իւր հարազատ թվով Է (7). եւ սկսեալ զնախարարս զօրաց իւրոց սպանանել` զոմն յայտնի եւ զոմն ի գաղտնի, մինչ գրէ թէ սպառել ջանայր զամենայն յազգն Պարսից: Եւ զայս ծանուցեալ տիրատեաց Պարսիցն, թէ հասեալ է կորուստ յանձանց իւրեանց, ոմն Յամիրխան յանուն յիշխան Թավրիզոյ եւ Մահմետ /267ա/ ոմն, իշխան Սհաթին` Յարարադեան գաւառի, մականուամբ Թօխմախ կոչեցեալ եւ ալյք ոմանք, որ ոչ գիտեմ հաւաստեաւ զանուանս նոցա, միաբանեալ ընդ յարբանեկաց Յիսմայէլին եւ սպանին զնայ ի գաղտնի, ոչ գիտելով զօրաց նորա զմահ Իսմայելին եւ ի դիվան դատաստանի ոչ նստելն, ասացեալ լինէր յոմանց, թէ լրտեսութիւն գնացեալ է այլոց թագաւորաց վի•ակ եւ դառնալոց է. մինչեւ ի յամ մի, զայս կարծեցեալ լինէր: Եւ յետոյ ստուգիւ իմացեալ յամենեցուն զկորուստ նորին, եւ դարձեալ յամենեքեան միաբանեալ գնացին ի Խորասան, եւ բերին զոմն Խուտաբանդայ կոչեցեալ շեխ գոլով, եղբայր Յիսմայէլին, եւ որդի նոյն Դահմազ շահին, կարգեալ ի հաւրէն իւրմէ տէր աշխարհին Խորասանայ, զնայ թագաւորեցուցին ի տեղի Իսմայելին: Բայց անյարի եւ վատթար ի գործս թագաւորութեան եւ պակասեալ ի լույսոյ եւս: Ի սորայ Բ (2) յամի իշխանութեանն, թագաւորն Բիւզանդիոյ, յազգաւ Յաւթմանի, Մուրատ յանուն, որ եւ խոնդկեար ասի, հրաման եհան զօրաց իւրոց գալ ի վերայ աշխարհիս Կարմրագլխոյն: Եւ ելեալ ոմն զօրագլուխ Լալայ կոչեցեալ, բազում զօրօք եկն եւ եհաս ի յերկիրն Յարարադեան, եւ գերեաց ընդ հայ եւ ընդ տա•իկ թվով ԿՌ (60000) եւ տարեալ խաղացոյց ի յերկիրն Հոռոմոց: Եւ ի միւս յամին դարձեալ շարժեալ խաղաց ի վերայ Վրաց եւ հասեալ ի Փայտակարան քաղաք, որ է Տփխիս, եւ շինեաց բերդս ի նմայ, եւ յամրացոյց անդ յարս բազումս պատերազմողաց: Եւ զոմն Բագրատունի թագաւոր Վրաց, Սիմոն կոչեցեալ, որ երբեմն վասն անհնազանդութեան ըմբռնեալ էր ի յառաջ ասացեալ Դահմազ շահէն, եւ տկարացեալ ի հաւատոցն եւ կայր առ նա ընդ ձեռամբ: Իսկ ի թագաւորելն Իսմայէլին շնորհեաց զհայրենի իշխանութիւնն եւ զտեղիքն Սիմոնին, գնալ իշխել իւրոցն եւ մնալ յօրինօքն Մահմետի: Եւ նա գնացեալ ի տեղի իւր ի Տփխիս, յանդիմանեալ եղեւ յառաջնորդաց եւ քահանայից իւրոց, մանաւանդ ի կնոջէն եւ ի յընդանեացն իւրմէ, յուրացող եւ յապերախտ կոչելով զնայ եւ ոչ հաղորդելով ընդ նմայ: Ի յայսմանէ ստրջացեալ նորա զղջացաւ զտա•կութիւնն, եւ դաւանեաց վերըստին զխաչն Քրիստոսի յերկըրպագելի. եւ զխաչելեալն Քրիստոս, յԱստուած ամենայնի: Եւ լուր եղեւ համբաւս այս առ Պարսիկքն: Եւ զի մեռեալ էր Իսմայէլն, եւ այլքն ոչ ինչ կարելով առնել նմայ շնորհուկս եղեն նմայ կալ ի քրիստոնէութեան, գոնէ միայն հաւատարմութիւն եւ մտերմութիւն արասցէ ընդ տունս շահին:

Եւ այժմ Լալայն փախոյց զՍիմոնն այն, եւ շինեաց ի յերկիրն նորա բազում բերդս, զոր ոչ գիտեմ զյո•ն գրել, վասն անտես լինելոյն մեր ի տեղեացն: Սակայն լւաք, թէ զՏփխիս զՏումանիս, զԳօրի եւ զԼօռէ, եւ այլ տեղիք շինեաց բերդս եւ եթող ի նմայ զօրս, եւ ինքն յանցեալ ի Յալանս գնաց, ի դուռն Երկաթի, եւ շինեաց անդ եւս բերդ եւ ասի Դամուր ղափ. եւ եդ զօրս ի նմայ բազում եւ զօրագլուխ յոմն Յօսման յանուն, յոյժ հնարաւոր եւ անողորմ. եւ ինքն դարձաւ առ թագաւորն իւր եւ սատակեցաւ ի նմանէ ի խօսս քսուաց, բայց վրէժխնդրութիւնն Աստուծոյ ոչ ետ նմա կեալ վասն արեանց յանմեղաց:

Իսկ ի թվականիս ՌԻԸ (1579) եղեւ սաստիկ եւ մեծ տարաժամ մահ ի Յատրպատական եւ ամենայն Յաղուանս եւ կոտորէր զբազումս ի յամենայն ազգեաց, մինչ բազում տունք անտէրունջք եւ բազում հայրք եւ մայրք անզաւակ մնացին: Եւ երկիրս Յաղւանից ի մէջ այսպիսի վտանկի գոլով, զմեռեալսն սգալով, եւ զկենդանի զանկեալսն եւ զինքեանք եւս հոգալով մտածմամբ ասէին` ո~հ թէ զերծանիմք ի տարաժամ մահուանէս, թէ ոչ:

Ի այս յեղակարծ ժամուս յանկարծակի եկն եհաս վիրագն եւ զօր մահուն մոռացեալ /267բ/ Յօսմանն այն, զոր յառաջագոյն ձեռն յարձակեալ առ Թաթարսն, որ Ղայթաղ ասի, եւ ամենայն Կովկասային լեռնական Լակզիքն ժողովեալ առ ինքն ի Դամուր ղափ, բազում եւ անթիւ յարեանարբու հեծելօք, եւ նոքօք ել եւ եկն այս կոյս Կուր գետոյն, եւ զիշխանն Գան•այոյ եւ Պարտաւոյ փախստական արարին: Եւ ինքեանք սփռեալ ընդ դաշտս եւ ընդ լերինս` զԳան•այ եւ զԲարտայ, զՋարաբերդ եւ զԽաչէնք, զՎարանդայ եւ զԴիզակ ի Չարեքի կոչեցեալ գետոյն մինչեւ ի գետն Յերասխ ի միում աւուր յաւարի հարեալ գերեցին եւ զանհա•ոյսն սրով սպանին եւ զկնի Դ (4) եւ Ե (5) աւուրց դարձան ի տեղի իւրեանց:

Դարձեալ ի սոյն յամի ընդ երկուց պատժոցս` մահուն եւ սրոյն, եղեւ ահագին եւ անասելի սով սաստիկ, այնքան մինչ մարդիկ գազանապէս անկան ի հմայկերութիւն, վասն յորբ մնալոյն, ի մահոյն եւ վասն անինչք եւ անյարկ շրջելոյն ի գերչացն: Քանզի ամենայն գաւառք Հայոց, որ ընդ իշխանութեամբ Կարմրագլխոյն կայր, քակեալ աւերեցաւ: Եւ թէ ուրէք յանկեան մնացեալ լինէր շինութիւն զետեղէին տնանկք եւ մերկք, այրք եւ կանայք, ծերք եւ երիտասարդք, տղայք եւ յաղջկունք եւ առանց յօթեւանի, արտասուալից դիմօք շրջէին ի դրունս յօտարաց եւ ի յերթս այլոց, առ ի խնդրել զկերակուր յանձանց իւրեանց եւ ի ոչ բաւելն կերակրոց յուժեղքն ի նոցանէ մտանէին գաղտ ի փարախ խաշանց եւ ի գոմս յարջառոց եւ ի յոչ կարելն զենուլ զմեծամեծ յանասնոցն առ ի ոչ ունելոյ սուր ինքեանց եւ յուժ անձանց ըմբռնէին յորթս դիեցիկ եւ գառինս մատաղ եւ յուլունս եւ պատառէին զկող նոցա եւ հանեալ զսիրտ եւ զփորոտիք նոցա ուտէին հում. եւ ելեալ գաղտ գնային, եւ ոչ ոք կարծիս ունելով զայս ի նոցանէ լինել, մինչ տեսեալ յոմանց զնոսա յայնպիսի գործ եւ հաւաստեալ գիտացին զայս: Իսկ անզօրքն ի նոցանէ ի կույտս յաղբից անասնոց եւ ձիոց յորոնեալ գտանէին հատս գարոյ եւ ուտէին. այլ եւ ոչ գիտելով սրբոյ եւ անսրբոյ ի հերուն հետէ եւ ի վաղ ժամանակէ ի փողոցի յանկեալ ոսկերք վեր առեալ ի քարի եդեալ եւ քարիւ փոշի առնէին եւ ի բերանն իւրեանց արկանէին եւ մռընչէին. այլ եւ հնացեալ փոկ կաշէ եւ մաշեալ տըրեխ, ի բեկտոր ինչ խեցոյ ի յեփոցի եդեալ եւ առեալ ուտէին: Վա~յ տեսողութեանս եղբարք: Եւ իբրեւ եղեւ գարունն սփռեցան յաղքատքն ի յերեսս դաշտաց, սեւացեալ մարմնով, որպէս զերամակս յայծեաց եւ իբրեւ զջոլորիրս հօտից, ուտելով զբանջարս վայրի եւ զխոտս կանաչ եւ ոչ յագենային, քանզի կոչեցեալ էր յերկիր սով եւ զօրութիւն հացի բեկեալ ըստ մարգարէին: Մանաւանդ յուռուցեալ ի գլխոցն մեռանէին յոմանք ի տեղի յարօտիցն, որ ոչ կարէին դառնալ եւ յոմանք եկեալ ի գեղամիջի, ի տակս յորմոց եւ ի յանկիւնս տանց աւերուածոց մեռանէին: Եւ թէ լինէր ոք երկիւղած յԱստուծոյ, առեալ ի դիակացն Թ (9) եւ Ժ (10) եւ այլ յաւելի ի վիհ ինչ կամ ի հոր արկեալ հողն ի վերայ փըլուցեալ ծածկէր եւ թէ ոչ մնայր անթաղ: Եւ լուր լինէր բաղմաց թէ այս յանուն տանուտէր կամ մեծատան որդի մեռեալ եւ զի նորա ահաւանիկ այս նիշ տեղի է: Եւ լուեալ բազումք ի սիրելեաց եւ ի ծանօթից նորա, եւ եղուկ եւ վայ կարդային յանձանց իւրեանց. եւս եւ զթաղիլն ի վաղն ձգէին եւ վաղւէն ի միւս վաղն վասն բազում ձանձրութեանցն. եւ դարձեալ լսէին ի յոմանց, թէ դին այն պատառեալ ի գազանաց ցրուեցան ոսկերք նորա. եւ զայս լուեալ անհոգ լինէին եւ այսպէս մնայր անթաղ: Եղո~ւկ թշւառականիս եւ պատմութեանս, եղբայրք /268ա/: Քանզի բազումք ի պիղծ մսէ, զազիր շանց եւ կատւաց կամաւ յաղեալ եղեն եւ մարմնոց մարդկան եւս. քանզի ի սահմանս յԱմարասայ, յերկիրն Վարանդոյ եւ Դիզակայ գեղի միում, ումեմն մեծատան միամաւր որդի մի գոլով եաւթն յամեայ, եւ կանայք այրիք մերձակա գեղաւրէից ժողովեալ բնակելով մերձ մեծատանն, կերակրելով ըստ պատահմանն ի մեծատանէն, յաւուր միում պատրանօք զտղայն ի տուն իւրեանց կոչելով կանացն եւ սպանեալ զմի յոտն հանդերձ յանդամօքն կերեալ. եւ յերեկոյին ծնողացն յորոնեալ, եւ ի տուն յայրեացն գտանելով զկիսակտուր դիակ տղային իւրեանց: Այլ եւ լուաք եւս, թէ ծէր ոմն զմարմին դստեր իւրոյ կերեալ է ի նոյն յերկիրն: Եւ այլ ամենայն տեղիք այսպիսի եղեւ վիշտ սովոյն ի Ռ եւ ԻԸ եւ ԻԹ (1579, 1580) թվականիս: Վա~յ ինձ պատժապարտիս, զի մահուամբ եւ սրով եւ սովոյ կոտորեալ մարդկան մարմնոց գազանք այնքան կերեալ, մինչ զի անասուն շունք վայրենացեալ յարտաքոյ շինի զկենդանի մարդիք որսային: Եւ գայլք ի •անապարհի եւս եւ շինամիջի ի տուն մտեալ զմարդիք ի ննջման յարտաքս քարշէին եւ ուտէին: Եւ ի մէջ խաշանցն մտեալ զխաշնարածսն յուտէին եւ խաշանցն ինչ ոչ մեղանչէին: Եւ զթիւ մահուամբ սովով եւ սրով մեռելոցն եւ գերելոցն բնաւ ոչ կարեմ ընդ թիւ բերել եւ գրով արկանել, բայց թէ իմ զքարտէսս եւ զմէլանս առաջի ձեր յարկից ըստ դպրացն Դաւթի, որ առ Յերուսաղէմիւ:

Իսկ ի ՌԼԲ (1583) թվականին դարձեալ հրաման եղեւ ի Մուրատ խոնդկեարէն զօրապետաց եւ զօրաց իւրոց` ելանել ի վերայ Յէրեւանայ եւ առնուլ զնա: Եւ եկին իսկ եւ աւերեցին, եւ բազում եկեղեցիք քակեալ, զքարինս ի շինումն բերդին տանէին, որ եւ կամեցան զմեծ եկեղեցին, որ Յերկու երեսի ասի, եւս /268բ/ քակել: Իսկ յոմն վարդապետ Յառաքեալ յանուն, որ եւ յետոյ կաթողիկոս եղեւ, յիշատակ նորայ աւրհնութեամբ եղիցի, եմուտ առաջի Ֆարհատի զօրապետի զօրուն եւ ոչ ետ թոյլ քակելոյ զեկեղեցին. բայց վա~յ լսելեացս եւ պատմութեանս, զի աւուրս Լ (30) ջորիք եւ երիվարք եւ բազում Տա•իկք ինքեանց յանծանօթք բնակեցան եկեղեցին: Եւ եղեւ յասացեալն ի մարգար[է]էն` զի մտին հեթանոսքն ի ժառանգութիւնն Աստուծոյ եւ պղծեցին զտա•ար նորա սուրբ:

Ի սոյն թվականի եղեւ վախ•անք մեծ եւ երանաշնորհ վարդապետին մերոյ Յոհանիսի: Եւ զի էր նա ի յերկրէն Ծարայ, Փոքր Սիւնիս կոչեցելոյ, ի վանիցն Դադիու սուրբ Յառաքելոյն, որդի յումեմն ազատի եւ բարեբարոյի Ջհանշահ կոչեցելոյ, յազգէ Դօփեայ եւ Հասանայ: Եւ էր նայ յաշակերտ մեծ վարդապետին Ղուկասու Հախպատեցոյ, յոյժ սրբասէր եւ աստուածասէր, հեզ եւ աղօթող, քարոզող յուղղափառաց եւ յանդիմանող ըստահակաց, սիրող ուղղութեանց եւ պատուող տօնախմբութեանց, յոյժ ընթերցասէր եւ գրասէր, մինչ զի բազում գրեանս ետ գրել յիւրն յիշատակ եւ այլ սպասք եւ զարդ եկեղեցոյ յոլով: Եւ յալեւորեալ լի յաւուրբք հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս ի յունվար ամսոյ Ի (20) ի ՌԼԲ (1583) թվականիս մերոյ, որոյ պատուական մարմինն նորա եդեալ կայ ի յերկիրն Գեղամայ ի գեւղն Վասակաշէն, հուպ տամպարանի վարդապետին Սարգսի: Յիշատակ նոցա յաւրնութեամբ եղիցի եւ աղօթք նոցա ի վերայ ձեզ եւ մեզ եղիցի. եւ տէրն տէրանց ի վերայ ամենայն աշխարհիս գթասցի. ամէն:

Իսկ ի ՌԼԴ (1585) թվականին ի խրոխտէն Մուրատայ հրաման եղեւ ի Դամուր ղաֆ յառ Օսմանն, գնալ առ ինքն ի Կոստանդինուպօլիս, որ եւ գնաց իսկ եւ պատուեցաւ ի նմանէ եւ զօրապետ եւ յիշխան/269ա/աց յիշխան կարգելով զնայ բոլոր յարեւելեանս, ի Բիւզանդիոյ մինչեւ ի Յալանս. եւ ետ ի ձեռս նորա զօրս բազում թվով Ո (600) հազարաց եւ առաքեաց ի վերայ շահաստան քաղաքին Թավրիզոյ. որ եւ եկն իսկ յոյժ խրոխտանօք, առ զնա եւ աւերեաց յաւար առնելով զամենայն ինչ որ ի նմայ: Եւ շինեաց բերդ, այլ ոչ ժամանեաց յաւարտման բերդին, յանդէն սատակելով ոչ եղեալ արժանի լսելով յաստէն ի թագաւորէն իւրմէ զգովութիւն իւրոյ յաղթութեանն, եւ զի հատուցմունք հանդերձելումն նմայ` դատողին յամենեցուն է յայտնի: Իսկ ի յայլ յիշխանաց եւ գլխաւորացն բազում պատերազմաւ ընդդէմ կացեալ Կարմրագլխացն եւ յաւարտեցին զբերդն, եւ կարգեցին ի նմա զօրս ծառայ յանուամբ եւ կացուցին զօրապետ նոցա յոմն ներքինի Ջաֆար անուն. եւ ինքեանք դարձան ի տեղի իւրեանց տանելով ընդ ինքեանց զանմաքուր շաղիղ նորա:

Այսուհետեւ դարձցուք ի կարգ պատմութեան Կարմրագլխացն: Քանզի էր այսու ժամանակաւ թագաւոր նոցա, յառաջ ասացեալ, Խուդաբանդայն: Եւ սորա գուն գործեալ ընդ զաւրաց Յօսմանին յոյժ ջանիւ, յա•ախ վշտօք, բազում յաշխատութեամբ, յոլով յաւուրց պատերազմաւ, եւ յերկոցունց կողմանց յանչափ արեանց հեղմամբ եւ ոչ կարաց խափանել զնոսա ի գործոյ շինութեան բերդին Թավրէզոյ: Եւ յայնժամ դեռ եւս ունէր ընդ ձեռամբ զՍեաւ այգի կոչեցեալն եւ զԳանձակ, որ է Գանջայ: Եւ շահն գնացեալ յանդ հանդերձ պատանի յորդովն իւրով, Յամիր Համզայ կոչեցելով, եւ զօրաժողով եղեն յանդ ամենայն Կարմրագլուխքն` խորհել ինչ վասն Թավրիզոյ եւ Յօթմանի զօրացն: Եւ տիրատեաց Կարմրագլուխքն յաւելին զվէրս ի վերայ վիրաց Խուտաբանդային, մանաւանդ յինքեանց եւս կրկին եւ երեկքին. վասն զի այն եղեւ բեկումն նոցա վերըստին, զի սրախոց ի գաղտնի սպանին զզորդի շահին. քանզի շուք թագաւորի ի տղայն երեւէին եւ ի նմանէ Կարմրագլուխ Պարսիկքն յոյժ երկընչէին: Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ցըրուեցան Պարսիկքն ըստ իւրաքանչիւր ոք, ոչ գիտելով զտեղի իւր, իբրեւ զգիշատեալ հօտ որոց ոչ իցէ հովիւ: Եւս եւ զի խրոխտ հրաման թագաւորին Մուրատի Յօթմանցոյ պատեալ էր զնոսա որպէս զկղզի նման ծովոյ: Եւ շահն Խուտաբանդայ յոյժ հեծեծանօք եւ /269բ/ թախիծ սրտիւ եւ լի տրտմութեամբ գնացեալ ի Խորասան առ միւս որդին իւր Յաբաս, յանդէն թողեալն ի գալն իւր յԱտըրպատականս` տիրել Խորասանայ. առ նա հասեալ Խուտաբանդային եւ յետ սակաւ յամաց ինքն մեռաւ, ոչ ինչ քաջութիւն ցուցեալ յազգի իւրում յանարին այն: Եւ թագաւորեցաւ Յաբաս որդի նորա ընդ նմա, յոյժ քաջ եւ յաղթող ի պատերազմի. վասն զի զԳիլան, որ եւ Ջօրջանեթ յապըստամբեալ ի հօրէ նորա, Յաբասն քաջութեամբ նուա•եաց զնոսա ընդ ձեռամբ: Այլեւ Յօզբէկն կոչեցեալ ի Բալխա եւ Բուխարայէ ելեալ էառ զՀէրի քաղաք. եւ այլք ի տեղաց շահին եւ ընդ ձեռամբ արար, մինչդեռ նա ի Յարտաւէլն էր գնացեալ վասն նըւիրանաց եւ ընծայից բաշխելոյ յառ շիրմի հարցն իւրոց եւ հաւուցն: Եւ լուեալ դարձաւ յանտի եւ գնացեալ զՕզբէկն` զոմն կոտորեաց եւ զոմն փախոյց եւ զտեղիքն իւր դարձեալ հաստատեաց: Այլ եւ յերկիցս եւ երիցս յանգամ զօրս արձակեաց ի վերայ նոցա. եւ յետոյ ինքն գնացեալ զբազումս ի նոցանէ սպան յոյժ պատերազմաւ. եւ զորդի թագաւորի նոցա ըմբըռնեալ դարձաւ ի տեղի իւր ի Ղազւին. եւ այնպէս նըւա•եաց զնոսա: Եւ է թագաւորն Յաբաս յոյժ խաղաղասէր, մանաւանդ քրիսոտոնէասէր, որ եւ ասի ի վա•առականաց, թէ ի տան գանձի իւրում զնշան սուրբ խաչին պատուով պահեալ ունի. եւ ի ժամ պատերազմի ի ծոց իւր բարձեալ տանի ընդ իւր: Եւ այժմ է յիշխանութիւն նորա ի Խորասանայ մինչեւ յԱրտաւէլ եւ ի Յերասխ գետ:

Իսկ ի ՌԼԷ (1588) թվականին դարձեալ հրաման ել Մուրատ խոնդկեարէն յումեմն Ֆարհատ կոչեցելոյ, յառողի եւ շինողի Յէրեւանայ, զոր յառաջ քան զՕսմանն նայ յունէր զզօրապետութիւն կողմանս յարեւելից յետ Լալային, եւ այժմ վերստին զիւր յառաջին իշխանութիւնն շնորհեաց նմայ. եւ առաքեաց ի վերայ Գան•այոյ` հեռացուցանել զմնացեալ սակաւ Կարմրագլուխքն, որ յանդ եւ շինել ի նմա բերդ եւ դառնալ: Որ եւ եկն իսկ ծանր զաւրու եւ արար ըստ հրամանի խոնդկեարին: Հերքեաց, մերժեաց, հեռացոյց, տարակացոյց, յուրոյն կացո[յ]ց, զատացոյց, ի բաց կացոյց, հալածեաց, փախըստական արար, վտարեաց, մեկուսացոյց. եւ ինքն զհետմտեալ մինչ ի գետն Յերասխ եւ զբազումս գերեաց եւ զորս ետ •արակ սրոյ այլ եւ գետահեղձ արար զյոլովս: Եւ ինքն դարձաւ եւ շինեաց բերդ ի Գան•այ եւ կարգեաց /270ա/ ի նմա զաւրս, ըստ յօրինի իւրեանց ծառա կոչմամբ. եւ ինքն դարձաւ առ կայրսն իւր: Իսկ շահն Յաբաս յորժամ ետես զեղեալքս յամենայն առ աշխարհն իւր` երկեաւ եւս վասն տեղոյ շիրմից հարցն իւրոց եւ հաւացն յՅարտաւիլ գուցէ առցեն. եւ յառաջ ի ներս ի Պարսիկս եւս •եպեսցեն. դեսպանս առաքեաց, հրեշտակութիւն յարձակեաց առ Մուրատ խոնդկեարն յառ ի խաղաղութիւն համոզել եւ սէր ընդ միեանս ունել: Եւ ընդ այս ոչ եղեւ լսելի գոռոզին, պատանդս խնդրելով ի նմանէ: Եւ շահն Յաբաս յաւել եւս առաքել զեղբօր իւրոյ զորդին հանդերձ մեծ իշխան դայեկաւ եւ յերկերիւր զինակիր սպասաւորով առ խոնդկեարն` մնալ պատանդս յանդէն ի Յստամպօլ վասն խաղաղութեան միջի իւրեանց, որ եւ խաղաղութիւն եղեւ իսկ:

Եւ ի ՌԽ[Դ] (1595) թվին մեռաւ Մուրատ խոնդկեարն եւ թագաւորեցաւ սուլթան Մահմետ որդի նորա ընդ նմայ: Եւ յաւուրս այս Մահմետի յարեան Ֆռանկքն, որ Մա•արք կոչին, ի վերայ ծովու բազում նաւօք. եւ են պատերազմ ընդ սոցայ յամս: Եւ ամենայն յամի յառնեն ընդ միմեանս յահագին եւ սաստիկ պատերազմաւ եւ կոտորմամբ յիրերաց, որպէս տապարաւորս եւ կացնաւորս մայրահատաց հատանեն սպառելով զմիմեանս հրով եւ սրով: Եւ ի միւս յամին յերկաքանչիւր կողմանց յարքաէ իւրեանց դարձեալ զօրս հասեալ լինի ի թիկունս եւ լինի նոր նորոգեալ պատերազմն յետինս ամի կրկին եւս քան զյառաջիսն յամ:

Եւ ի թվականիս ՌԽԹ (1600), յորում եմք, է այսպէս եւ զյապագայն տեառն Աստուծոյ է յայտնի, թէ զինչ լինելոց է յայնմ, որում շնորհելոց է կողման ինչ պարտութիւն եւ կողմանց ինչ յաղթութիւն: Զի գրեալ է, ոչ թէ զօրութեամբ զօրանայ հզօրն, այլ տէր տկար առնէ զհակառակյորդն: Տէր սուրբ է եւ նա կարողացուսցէ զհաւատաեալս խաչին իւրոյ:

Այժմ դարձեալ երկրորդեսցուք վասն Սիմոնի թագաւորին Վրաց, թէ զինչ եղեւն. քանզի Սիմոնն, յորժամ փախեաւ ի Լալայէն, գնացեալ ի յանկեան յուրէք ինչ իւրոյ յաշխարհին, բնակէր ի մացառ եւ ի կապան տեղիք եւ ի սիրտ իւր խոցեալ լինէր վասն յառման յերկրին իւրոյ. եւ հնար իրացն ոչ ինչ կարէր գտանել, վասն յոյժ խրոխտ լինելոյ համբակին իւրոյ, սպասէր խնամոցն Աստուծոյ: Պատգամս յղէր եւ հարկս խոստանայր Մուրատին, երբեմն տալով եւ երբեմն ոչ տալով, յապըստամբէր ի նմանէ եւ յաւազակ ի վերայ բերդիցն յարձակէր պատ•առն զզօրաւք բերդիցն արկանելով առ Մուրատ թագաւորն համբաւէր եւ ի նմանէ զվնասն նմայ շնորհեալ լինէր: Եւ յորժամ թագաւորեաց սուլթան Մահմետն, Սիմոնն, զխորհուրդ յապըստամբութեանն իւրոյ յայտնեաց այսպէս` զհարկն ոչ տալով եւ զաւազակսն յոյժ բազմացուցանելով, յաւել եւս ինքնին զօրաժողով եղեւ. եւ յարեաւ ի վերայ բերդին Գօբոյ /270բ/ եւ յամիսս Ը (8) նեղեաց զնոսա եւ առ զնա. եւ քակեալ զքարինս բերդին յողամբ յայլազգեացն տանել հրամայեաց եւ ի Կուր գետն յարկանել: Եւ ապա զարսն կոտորեաց սրով եւ կանայք եւ զորդիք նոցա յաւար բաշխեաց զօրաց իւրոց Վրաց:

Ի յայսմանէ յամենայն ազգն Հագարու ի սիրտ եւ ի խոր խոցեցան եւ յոյժ սրտմտեալ եւ ի բարկութեան եւ ցասման հարեալ Մահմետ խոնդկեարին եւ յոյժ տագնապաւ հրաման եհան եւ զտեղի Ֆահրատին եւ զիշխանութիւն նորին տալով ներքինոյն Ջաֆարի, որ ի Թավրէզ: Եւ առաքեաց ի վերայ Սիմոնին, յառնուլ զվրէժ յանարգանաց եւ արեան յօթմանական եւ իսմայէլական գնդին: Եւ յորժամ ի թագաւորէն էառ համարձակութիւնս այս, երկրորդ վիրագ, չեզոքն այն Ջաֆար, յոյժ խրոխտացաւ եւ արձակեաց հրաւիրակս ընդ կողմանս յիշխանութեանն իւրոյ եւ ինքն ել ի Թավրիզոյ եկն յԱրարադ: Եւ ժողովեցան անդ ամենայն հրաւիրեալքն առ նա զաւրք բազում: Եւ սուրհանդակք յարձակեալ ի հեռաւոր տեղիս` գեղից եւ քաղաքաց, տանել կերակուր յինքեանց եւ ձիոց, պատրաստել յանցս •անապարհաց իւրեանց: Այլ եւ թիւս քսան հազար յարանց յարկեալ ռամկաց Հայոց եւ Տա•կաց, ամենայն յաշխարհաց, յունելով ի ձեռս իւրեանց` յորթուց եւ թիաց, տապարաց եւ կացընաց, բահաց եւ փայտատաց, բրիչ տանց հիմանց. այլ եւ խիստ էառ հարկս ի ժողովրդենէ յարտաքոյ նօմօսաց իւրեանց: Եւ ապայ ելեալ գնաց յոյժ երկիւղիւ, զի վաղուց հետէ զփորձ առեալ էին բազում անգամ ի քաջութէնէն Սիմոնի եւ ի հնար յիմաց պատերազմաց նորա. եւ ի նմանէ պարտեալ յամօթալի դիմօք յետս էին դարձեալ: Եւ այժմ, իբրեւ հասին յերկիրն Վրաց զնոյն կարծելով երկնչէին եւ զտեղի առին յաւուրս Գ (3) եւ չեւ եւս էր եդեալ զմարտ •ակատուն եւ ոչ պատգամս եւ դեսպանս առ յիրեարս գնացեալ: Եւ Վրացն խորհեալ ընդ միմեանս յասեն առ Սիմոն. «Թոյլ տուր այսօր տարցուք զտունս եւ զընդանիս մեր յառ լերամբք եւ մեք դարձցուք յամենայն սրտէ եւ յամենայն զօրութէնէ մերմէ յարեան չափ եւ մահու պատերազմեսցուք ընդ Թուրքացն եւ յաղթեսցուք նոցա, զօրութեամբն Աստուծոյե: Բայց վասն բնաւին բառնալոյ զսահման յաղօթից ի յազգէս քրիստոնէից, մինչ զի ի բոլոր տարին յամենեւին ի դուռն եկեղեցոյն ոչ ընթանան ի փոքունց մինչեւ ի մեծամեծս, վասն այսր յիրաւունքն յԱստուծոյ ոչ ետ թոյլ կատարիլ խորհրդոցն Վրաց. զի ասէ Աստուած մարգարէիւն. «Ապա թէ ոչ դառնայք առ նա, զսուր իւր սրեալ է եւ զաղեղն լարեալե. /271ա/ եւ կամ թէ ասէ. «Միթէ՞ վերանայցէ փայտատ առանց փայտահարի եւ սղոց առանց ուրուք ձգելոյե. եւ դարձեալ ասէ. «Ես սպանանեմ եւ ես կեցուցանեմ, հարկանեմ եւ ես բժշկեմե. եւ կամ ասէ. «Զի զոր կամի տէր կորուսանել` յիմարեցուցանէե: Վասն որոյ յիմարեալ Սիմոնին այժմ նստի ի գինի սակաւ արամ[բ]ք: Եւ յայնմ կողման, յորում էր Սիմոնն, Թուրքացն յամենեւին ոչ ունելով կարծիք զՍիմոնին յանդ լինելն, բայց յաւարի պատ•առաւ, Թուրքացն գունդ ինչ բաժանեալ եւ ի կողմն այն գնացեալ եւ տեսեալ զՎրացի յոմն ըմբռնեն: եւ յառաջ ինչ գնացեալ սակաւ զՍիմոնին գունդն տեսանեն. եւ ի ըմբռնելոյն հարցեալ զյովն լինել այնմ եւ լւեալ ի նմանէ, թէ նայ ինքն իսկ է Սիմոնն: Եւ Տա•կացն յոյժ երկուցեալ յետս կանգնեն. եւ վաղվաղակի յարս զօրաւորս յարագընթաց երիվարոք առ բանակն հասուցանեն եւ Ջաֆար զօրապետին յայտնեն: Եւ նորա յոյժ զւար•ացեալ եւ բազում քաջ արանց խրախուս տուեալ յառաքէ: Եւ գնացեալ ըմբռնեն զՍիմոնն եւ բերեն յառ նա: Եւ ի գալն յելեալ ընդ յառաջ Ջաֆարն յողջունել զՍիմոնն, եւ ապայ ի լեզուս իւրեանց մեծաձայն հնչմամբ աւրհնեցին զԱստուած ի լուր բանակին: Եւ Սիմոնին զնոյն երկրորդեալ ասէ. «Յաւրհնեալ է Աստուած եւ անփոփոխ տէրութիւն նորա. զի տէր մեռուցանէ եւ տէր կեցուցանէ, յիջուցանէ ի դժոխս եւ հանէե: Եւ Ջաֆարն յանդէն սուրհանդակ յարձակեալ առ խոնդկեարն յաւետել նմայ. եւ ինքն առեալ զՍիմոնն ժամանէ ի Թավրէզ: Եւ հրաման ել ի խոնդկեարէն յամենայն տեղիք տէրութեանն իւրոյ զարդարել զփողոցս քաղաքաց եւ յամենայն ոք յաւուրս երեգ նստել ի խրախութիւն ընդ տիւ եւ ընդ գիշեր եւ եղեւ այնպէս. եւ զՍիմոնն առ ինքն տանել: Եւ Ջաֆարին պահեալ զՍիմոնն ի Թավրէզ յաւուրս ձմերան եւ գարնան եւ ի յամարան ժամու յառաքեաց առ կայսրն, որ ի Բիւզանդիայ. եւ ի գնալն հասեալ ի Կարնոյ քաղաք, զտեղի առին վասն յումեմն յիշխանի հրովարտակաց դպրի, որ ի լեզուս իւրեանց Եազչի ասի. ընդ իւր յունելով արանց յաւելի քան ԻՌ (20000)-աց յապըստամբելոյ ի յաւաքէն իւրմէ եւ ի թագաւորէն եւս: Եւ այս երկու յամ է, որ զգլխահարկ ժողովրդեանն, որ վասն թագաւորաց է, յինքն կորզեալ ժողովէ: Այլ եւ վասն Սիմոնին զգուշութեամբ պատուէր տուեալ է զօրաց իւրոց յափշտակել ի տարողացն եւ առ ինքն հասուցանել. յաղագս այս պատ•առի Սիմոնն յարգելեալ կայ ի Յարզրում քաղաքի: Աւրհնեալ է Աստուած, զի վերջն նմա է գիտելի: