Ճանապարհորդութիւն յԵւրոպայ

[ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈՒԹԻՒՆ ՅԵՒՐՈՊԱՅ]

Փառք Հօր եւ որդոյ եւ հոգոյն սրբոյ. Ամէն:

Օրհնեալ եղիցի սուրբ Երրորդութիւն եւ մի աստուածութիւնն:

Երբ կամեսցի տէրն ամենայնի ցուցանել բազում իրս իւր մեղաւոր ծառայեացն, որ եւ չանարժան մեղաւորիս եցոյց այսչափս, որ չեմ բաւական:

Այս են վարք ֆրայ Աւգոստինոս քահանային. լուիցէք:

Ես անարժան ֆրայ Աւգուստինոս քահանայս էի ի աշխարհէն Մեծ Հայեստանոյ, ի գաւառէն Էրինջակոյի, գիուղէն Ապարաներոյ եւ ազգաւ հայ, կրօնիւք հնազանդ ուղիղափառ հաւատոյն Քրիստոսի: Ծնողքս իմ բարեպաշտք ուխտեալ էին Աստուծոյ, որ զիս տային ծառայ Ամենայն Սրբոց: Երբ եղէ ես Ը [8]ամեայ` զիս տուին ծառայ ի դուռն Ամենայն Սրբոց: Ես մեղաւորս ուսումն առի տէր Մաթիոս քահանայէն. այն ժամանակն մեր երկիրն Օսմանլուն կուտէր: Ե [5] տարի կարդացի, Ը[8] կանում Սաղմոսն, այլ բազում գրանք համբար արի. յետեւ մին տարի խիստ քուռութիւն արի այնուր յետն: Ամի մարդեղութեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՌԶՃԴ [1604] էր` որ Պարսից թագաւորն երեկ վերայ Օսմանլուին բազում հեծելօք. էառ Օսմանլուէն բազում յերկիր. տիրեաց մեր աշխարհն: Մէկ ամ յեդեւ Օսմանլուէն սարդար արեկ շատ հեծելօք: Պարսից թագաւորն հեծել առաքեաց. Արզուրումայ բերանքէն հետ քշեց. սուրգուն արէց, տարաւ իւր երկիրն. հետ ամենեցուն մեր աշխարհն էլ քշեցաւ: Եկին հեծելքն հրամանաւ թագաւորին, որպէս կայծակն ի յերկնից. մեզի մէկ ժամ խաղաղութիւն չի տուին, որ ամենայն մարդ իւր ապրանքն պահել էր: Թողինք տունն ապրանքով լի, հօտն ի դաշտին. հայրն որդին ուրացաւ, մայրն ի դուստրն ուրացաւ. այնպիսի ժամ Աստուած ոչ տայ իւր ստեղծուածոցն: Դուս արին ամենայն մարդ իւր յերկրէն որպէս նահիբ, եւ ինքեանք եղեն սրով եւ նիզակով քշողք. խառնեցան մէկ զմէկ, որպէս գառն ի ոչխարն խառնի. լալն ու հառաչանքն ելաւ մինչեւ յերկինս: Անօրէնքն յառաջ արին ժողովուրդն եւ իւրեանքն յետն ընկան գեղերդեամբ խոցելով: Հայր որդին չէր գիտել, ոչ որդին ի հայրն. մայրն դուստրն չէր գիտել, ոչ դուստրն ի մայրն. ամենեքեան մէկ զմէկ կողուցին լալով. որպէս գրեալ է Դաւիթ մարգարէն իւր սաղմոս: Երթալով երթային եւ լային, որ բարձեալ տանէին զսերմանս իւրեանց. ամենեքեան ի գերի վարեցան: Ես մեղաւորս էի երիտասարդ: Հետ ամենեցուն գերի մնացին եկեղեցիքն Աստուծոյ առանց քահանայի եւ առանց պատարագի, ամենեքեան միաբանեալ առաջի անհաւատից հեծեծելով գնային. ոչ առն կինն գիտէր եւ ոչ կինն ի առն. ոչ եղբայրն քուրն գիտէր եւ ոչ քուրն եղբայրն. ամենեքեան էին մոլորեալ, որպէս ոչխար, որ ոչ լիցի հովիւ: Եկաք հասաք ի գետն, որ կոչի Արաստղ, խիստ մեծ, որ մարդ առանց նաւի չէ կարիլ անցնիլ: Ամենայն ժողովուրդն լցին ի մէջն առանց նաւի եւ առանց տաւարի. որն որ անցաւ, որն որ ջուրն տարաւ. որն որ հայրն կանչելով, որն որդի ձայնելով, որն մայրն կանչելով, որն եղբայր ձայնելով, որն որ քուր կանչելով, որն որ քահանայ աղաղակելով` շատոնք ի գետ խեխտեցան: Ես մեղաւորս այլ գետն կու տանէր. մէկ ջամշի աքի ընկաւ ձեռս. Աստուծով դուս եկի, լալով դէպի Աստուած հառաչելով. ամենեքեան լալով անցնէին: Երբ անցաք այս անուն գետ Արաստղն` թողին ոչ անօրէնքն, որ մարդ հանգստութիւն էր առել, կամ շոր փոխել, կամ թէ իւր որդիկն գտել. ամենեքեան հառաչելով լալով` անօրէնքն սուր դրին վերայ քշեցին: Ի Ճանապարհն որ երթայինք` այն ինչ յեդ մնայր` սպանէին: Գիտէք, որ այս ժողովուրդս չէին տանէ դուս եկեալ, այլ ճանապարհ չի տեսեալ. շատն ի սոցանէ ցրտէ եւ խորշակէ, սովու եւ նեղութեանց, բազում ցաւի տիրացան: Երեկոյին որ իջնէաք, ի վաղն ելնէաք` բազում մեռեալք մնային իջեւանքն եւ բազում հիւանդք. մարդի օժընդակութիւն չկայր, որ թաղէր մեռեալքն. որպէս գրեալ է. Եւ ոչ ոք էր որ թաղէր զնոսա: Ի ճանապարհն բազում կանայք գնէին իւրեանց ստընդեայ աղայքն ի վայր երթային վասն տկարութեան: Այս ճանապարհս տեսնէաք եւ հայէաք ի աջ կողմն եւ ահեակն եւ ամենայն կողմն, ի ամենայն քարի քով եւ ամենայն քօլի քով երեխայք լալիս, մէկն չկայր, որ դիացուցանէր զնոսա: Բազում հիւանդք քահանայ ձայնում` մէկն չկայր, որ կատարէր զկարիսն նոցա. հեծեծելով առանց խոստովանութեան եւ առանց հաղորդի աւանդէին իւրեանց հոգիքն դառնութեամբ, որպէս գրեալ է սաղմոսերգուն. Քահանայք նոցա անկան ի սուր եւ զայրիս նոցա ոչ ոք էր որ լայր. դարձեալ` Արգել ի սուր զժողովուրդ իւր, եւ զժառանգութիւն իւր անտես արար: Ինչ առաջի ժամանակին Իսրայէլացոց գլուխն էր եկեալ` շատ աւելի արեկ մեր հայ ազգին գլուխն. շատ բազում չարչարանաց հանդիպեցաք, որ ես մեղաւորս չի պատմեցի:

Շատոց որդիք եւ դստերք անօրէնք տարան. յեդեւ այս նեղութեանցս` տէր Աստուած ողորմած թագաւորէ ողորմեաց վասն այսչափ հառաչանացս, ձգեաց ողորմութիւն Պարսից թագաւորին սիրտն. հրամանք առաքեաց մեզի քշող իշխանին` որ Նախիջեւանոյ գաւառին եւ Երինջակոյ գաւառին ժողովուրդն դարձոյ իւր տեղն եւ դու գնա'յ ի մէջ նոցա նստի'ր, պահէ: Աւուր էր կիրակի. ամենայն ժողովուրդն ելեալ էին առաւօտոյն աղօթ եւ հառաչանք դէպի Աստուած. հայեցաք եւ տեսաք, թէ ի թագաւորէն մարդ եկաց, հրամանք բերաց, թէ Նախիջեւանոյ եւ Երինջակոյ գաւառն դառնան յեդ: Երբ որ լսեցաք այսպիսի բարի խրատ` ամենեքեան ուրախութեամբ գոհութիւն մատուցաք Աստուծոյ եւ ցնծութեամբ վասն այսպիսի բարերարութեան, որ արար Աստուած եւ ողորմեցաւ ընդ ժողովրդեան իւրում: Ամենայն ժողովուրդն եղեն որպէս եղջիւր, թէպէտ առաջ էին տկար, որպէս գրեալ է սաղմոսերգոյն. Գալով եկեսչեն եւ ցնծասցեն` ոյք առեալ բերիցեն զորայս իւրեանց: Եկինք հասանք մեր աշխարհն. տեսաք ամենայն ապրանքն թալանած, շատ տուն եւ վանք կրակ տուած երած. դապն դարտակ ժողովուրդն մնացին Աստուծոյ փառք տալով: Յեդեւ այս չարչարանացս ես մեղաւորս գնացի ի գիւղն Խօշկաշէն, բնակեցայ ի վանքն Սուրբ Գեղերդեամբն Քրիստոսի. այնտեղ ծառայութիւն Աստուծոյ արի մինչեւ Ը[8] ամիս. այն տեղացն եկի մեր վանքն իմ վարդապետն տես: Տեսայ իմ մայրն վախճանած. իմ եղբայրն գլուխ վերկալած գնացած: Ես մեղաւորս այնժամ երիտասարդ էի. տեսայ որ հայր մայր չունէի, աշխարհս մէկ զմէկ խառնուած. վախեցայ անօրինաց կողմանէն, թէ զիս չգողանէին տանէին. միտք արի վասն Ֆռանկըստան գնալոյ: Այն ժամանակն Պարսից թագաւորն Նախիջեւանոյ տակին նստեալ էր. լսեցայ թէ ի բանակն Պարսից ֆրանկի էլչի կայ. Աստուած յիշեցի գնացի մօտն. տեսայ լաւ քրիստոնեայ. կացի մօտն Գ[3] տարի. նորա շքովն շատ հայ գերի ազատեցի ի անօրինաց ձեռնէ. շատ լաւութիւն տեսայ ի նոցանէ: Գ[3] տարէն յեդն շահն կամ արետ այս էլչիս գնալոյ իւր աշխարհն: Ի Սպահան քաղաքէն դուս ելանք, եկինք ի քաղաքն Ղազուին. հոն գտայ իմ վարդապետն` եպիսկոպոս օրհնել դէի գնալիս Հոռոմ քաղաք. տեսաք մէկ զմէկ, շատ ուրախացաք: Նա ինձ պատմեաց ամենայն` ինչ իւրեանց գլուխն էր եկեալ իմ յեդեւս, որ հենց սով եկել մեր աշխարհն, որ իմ ընկերոցէն շատ ընկել հետ անօրինաց գնացել վասն սովու, այլ շատ բազում նեղութիւն քաշել, որ չեմ կարիլ պատմել ամենայն: Յեդեւ իմ վարդապետն վերկալի գնացի էլչին մօտ, աղաչեցի էլչին, թէ էս իմ վարդապետն այ, գնալիս այ Հոռոմ քաղաք վասն եպիսկոպոս օրհնելոյ. մեզ հետ տար: Էլչին մեր խաթրին համար վիզ էկալ հետ տանելոյ իմ վարդապետն հետ տէր Պետրոսին, Միրանշին եւ ֆրայ Նիկոլին` սոցա ամենեցուն ուլախն ամենայն ինչ որ պէտ էր` արետ: Ղազուինոյ քաղաքէն դուս ելանք, եկինք ի քաղաքն Արդավէլ. Արդավելոյ դուս ելանք, եկինք ի քաղաքն Շամախի: Այս Շամախի քաղաքումս էինք` հէնց շարժեցաւ քաղաքն` որ շատ աշտարակ եւ տունք խորտակեցաւ. բազում ժողովուրդ մեռան: Այնպիսի շարժմունք չենք տեսեալ մինչեւ ցայսօր. քաղաքն եղաւ որպէս նաւ ի վերայ ծովու. եկաց շարժմուն մինչեւ լաւ կէս ժամ: Այս քաղաքէս ելանք, գնացինք ի քաղաքն, որ կոչի Դամուրղաբի. խիստ լաւ ամուր բերդ է եւ Աղեքսանդր թագաւորն է շինեալ. պարըսպին մէկ եզերն ծովն է, որ կոչի Քասպիական. մէկ եզերն է ի լեառն: Ճանապարհն ձգած է ի մէջն բերդին, որ եկող գնացողն չէ կարիլ անցնիլ, եթէ ոչ մտցէ ի բերդն. Խիստ շատ հինուց բանկայ տեսնելոյ զարմանալի: Հոն մեր պակասութիւնն տեսաք, նաւ նստեցաք, նաւեցաք եկաք դէպի Հաշտարխան քաղաքն. լ. աւուր ի ծովն կացաք, շատ նեղութիւն քաշեցաք ի մէջ ծովուն փոքրիկ նաւ էր, մարդն շատ: Մէկ հետ գիշերն ամենեքեանս քուն մտած էաք. զարթնաք տեսաք ցամաքի մօտ շատ բազում փոքրիկ նաւեր գողի. գողերն էին ի ազգէն, որ կոչին ղումուզ: Տէր Աստուածն բարի հողմ արետ, դէպի ծովն գնացին. նոցանէ ազատեցաք, եկաք մէկ տեղ ծովումն, որ խիստ դժար էր, որ կամէր նաւն ցամաքով գայր. հէնց տեսաք` Աստուած ամենակարողն մեկ նաւ հասուց մեզ դարտակ. նաւին բեռին կէսն դրինք էն դարդաակ նաւի մէջն. այնտեղացն էլ Աստուած ազատեց, որ այն տէղն շատ բազում նաւ է կորուսեալ: Այն տեղացն նաւեցաք, հասաք ի քաղաքն Թարք որ է Մոսքովու թագաւորին բերդ, փայտէ շինած, որ է ի յերկրին, որ այժմ կոչեն Ղմուղըստան. խիստ ամուր, որ զցայք եւ զցերեկ զինուորնին  պահեն վասն ահուն թշնամեաց: Այն տեղացն ուրիշ նաւ ճարեցաք քրիստոնէի. նստաք ի նաւն, եկաք ի քաղաքն Հաշտարխան, որ է Մոսքովոյ թագաւորին ի յերկրին Թաթարացոց: Մոսքովու թագաւորն եւ իւր յերկիրն ամենայն Հռոմի դաւանութիւն ունի: Այս Հաշտարխանս է լաւ ամուր քաղաք, երկու քաղաք է, մէկն փայտէ եւ մէկն գաճէ եւ քարէ: Գտաք հոն տէր Դադիոսն վաղջանած. գնացինք գերեզմանն օրհնեցինք: Այս քաղաքս է ի մէջ գետին, որ կոչի Էդիլ. քաղաքին չորս կողմն ջուր է, գետին լայնութիւնն է Ժ. մղոն. խիստ մեծ գետ. շատ մեծ նաւեր ի մէջն կու բանի. այս գետս վեր կերթայ մինչեւ Մոսքով քաղաքն, որ է յաթոռ թագաւորին: Այս քաղաքիս իշխանն չէր թողուլիս, որ էլչին մէկն ճանապարհովն գնէր դէպի Մոսքով. վասն Մոսքովու թագաւորին իշխանքն տուել էին իւրեանց թագաւորն սպանել. այլ ուրիշ սուտ թագաւոր եկեալ էր բազում հեծելօք ի Մոսքով քաղաքն պատել` թէ Ես եմ թագաւորն. ուզին զիս սպանանէին` փախեայ. այժմ իմ է թագաւորութիւնն. սուտ զրուց է, ես եմ թագաւորն, մեռած չեմ: Այս Հաշտարխան քաղաքս հնազանդեալ էր այս սուտ թագաւորիս. այս պատճառիս համար չէին կամտալ գնալոյ ի մէկն  ճանապարհին. քաղաքընին էին հնազանդ Մոսքովու իշխանացն: Յեդեւ մեզ կամ տուին գնալոյ ի յանապատ տեղով. Ծ զինուոր տուին էլչին. մարդ երկու ձի առինք. մէկ հաց բարձինք, մէկն հեծանք, Աստուած յիշեցինք, ընկաք այս անապատ ճանապարհս: Գնացինք մէկ ամիս, շինութիւն չտեսաք. յետեւ հասաք շինութիւն. այս անապատս շատ մեծ գետ տեսաք. ձուկն` առատ, պտուղն` շատ, խոտն բազում, ծառօք խիստ բարելի աշխարհ. ապայ մէկ այիպ ունի - խիստ մոծակ կայր. ի մոծակէ շատ ձի սատակեցան. երբ իջնէաք` ամենայն մարդ տեղաւար շինէր, ի մէջն մտանէր. Յերբ որ շինութիւն հասաք` Աստուծոյ փառք տուինք, թէ Տէր Աստուած մեզ անջրդի ճանապարհի տեղէ հասուց շինութիւն. այս շինութիւնքս էին սուտ թագաւորին. մինչեւ ի Մոսքով քաղաքն գնացինք` բազում քաղաք ու բերդ տեսաք, ամենայն էր այս սուտ թագաւորիս հնազանդեալ. Հասաք ի քաղաքն, որ կոչի Կալօգայ. էլչին իւր տոյնն եդիր հոն. իմ վարդապետ տէր Մաթիոսն, տէր Պետրոսն եւ ֆրայ Նիկոլն մնացին հոն էլչին տան վերայ. մեք գնացինք մօտ սուտ թագաւորն, որ էր հեռի Գ. աւուր ճանապարհ այս քաղաքէս. հասաք մօտ թագաւորն. խիստ բազում հեծելօք պատեալ էր ի մեծ քաղաքն Մոսքով. մեք չտեսաք քաղաքն, ապայ տեսողքն մեզ պատմեցին, թէ խիստ լաւ մեծ քաղաք է. ի մէջն մեկ զանգակ կայ, որ ժամ կու ձայնեն. Ճ. մարդ կու քաշէ: Թագաւորն էլչին խիստ լաւ ընկալաւ եւ կամ արետ գնալոյ Լեհ: Յետ դառանք եկինք հասանք Կալօգայ. տեսանք ֆրայ Նիկոլն վաղջանած: Էլչին տունն վերկալինք, գնացինք դէպի Լէհ. Աստուծոյ աջողութեամբն հասաք Լէհ. հոն Լէհոյ թագաւորն էլչին լաւ ընկալաւ: Լէհոյ աշխարհն է լաւ ուղիղափառ քրիստոնեայ. հոն ամենայն քաղաք որ մտնէաք` ի մէջն վանք կայր քարոզողաց կարգէն. տիրերին խիստ լաւ հարկիք անէին: Եկինք հասանք ի քաղաքն, որ կոչի Քարաքով, խիստ մեծ քաղաք է եւ ամուր բերդ ունի. թագաւորին աթոռն հոն է. կապգէն քարոզողաց մեծ վանք կայ ի մէջ քաղաքին, անուն եկեղեցին Սուրբ Երրորդութիւն. ի մէջն ՃԾ [150] միաբան կայ, եւ Սուրբ Իացինթինոսին գերեզմանն հոն է. քաղաքումն Ծ[50] վանք ու եկեղեցի կայ. խիստ լաւ հարկիք արին տիրերին: Յեդեւ թագաւորն էլչին կամ արետ գնալոյ մօտ արքայն քրիստոնէից, որ է թագաւոր Ալամանաց եւ Մաջարին: Էլչին եթող իւր տունն Քարաքովու մէկ կոյսանց վանքում. հէնց մարդ չունէր, որ դնէր իւր տան վերայ. էլչին խնդրեաց իմ վարդապետէն, թէ Ես հէնց մարդ չունիմ դնեմ տանս վերայ, Աստուած սիրես, ես ձեզ այսչափ լաւութիւն արի, դուք էլ թողէք Աւգոստինոսն իմ տան վերայ կենայ չուրի Զ[6] ամիս. ես էլ ձեր լաւութիւն մոռանալ չեմ. Զ[6] ամսէն յեդն էլ ողորկիմ, գայ ձեզ հասանու ի Հոռոմ քաղաք. յեդեւ իմ վարդապետն կամ արետ ինձ կենալոյ. ես կացի հոն եւ իւրեանքն գնացին: Չուրի մէկ տարի կէս կացի էլչին տան վերայ: Յետեւ էլչին մարդ ողարկեց, իւր տունն վեր կալինք տարանք մինչեւ Ըսպանեայ: Ի ճանապարհին խիստ շատ երկարեցանք. յերբ ի Քարաքով քաղաքէն դուս ելանք` մինչեւ Դ[4] աւուրն հասաք ի յերկիրն արքային քրիստոնէից, մինչեւ Խ[40] աւուրն հասաք ի քաղաքն, որ կոչի Համբուրք. ի ճանապարհն շատ բազում բերդ, գեղ ու քաղաք տեսաք խիստ գեղեցիկ, անպատմելի գեղեցկութիւնն. զամենայն էին արքային քրիստոնէից. խնստ բարելի յերկիր է. շինութիւն շինութենի վերայ. լաւ քրիստոնեայք. այս Համբուրք. քաղաքս է ծովափ, խիստ բարի քաղաք: Հոն նաւ ճարեցանք, մտաք նաւն, նաւեցաք դէպի Լիզբուայ քաղաքն. Է[7] շաբաթ ի մեծ ծովումն կացաք, խիստ ալէկործումն տեսաք, Աստուծոյ աջողութեամբն հասաք ի քաղաքն, որ կոչի Լիզբուայ. խիստ մեծ քաղաք է,  գեղեցիկ շինած. քաղաքն մեծ շատ է Ըստամբոլոյ վերայ. ի մէջն Ռ [1000] եկեղեցի աւել կայ եւ վանք. Ըսպանիոյ թագաւորին է քաղաքն. հոն իջեւանեցաք Ժ[10] աւուր: Այս քաղաքէս մինչեւ թագաւորին աթոռանիստ քաղաքն Ժ [10] աւուր ճանապարհ է. ամենայն ինչ պէտ էր տեսաք, դուս ելանք գնացինք դէպի Մատրիլ քաղաքն, որ է թագաւորանիստ. ի ճանապարհն շատ բերդ, գեղ ու քաղաք տեսանք. լաւ քրիստոնեայք: Աստուծոյ աջողութեամբն հասաք ի քաղաքն Մատրիլ. էլչին հոն գտաք, իւր տունն տուի ինքն, ես գնացի դէպի Ս. Յակոբ, որ էր հեռի այս քաղաքէս Ի [20] աւուր: Յերբ էլայ ճանապարհ` առաջի օրն խիստ նեղութիւն քաշեցի, որ միտք արի թէ գնամ ոչ. այն աւուրն հասայ մէկ վանք, որ կոչի Ըսկուռեալ, որ է խիստ զարմանալի շինած մէջն եւ ի դուսն. շէնքն ամենայն մառմարիայ. ի մէջ եկեղեցին կայր բազում աշտանակ եւ կանթեղք արծաթեղէն եւ ոսկեղէն. ԳՃ [300] միաբան կայր մէջն սուրբ Ջերանիմոսի կարգէն, թող գնացողն եկողն, որ հանապազ Գ [3] աւուր հաց կուտան եւ ամենայն պէտսն. մէջն գրքատոյն կայ, որ Ծ [50] գազ երկայնութիւն է եւ ԻԵ [25] գազ լայնութիւն է, գրքով լի, զամենայն ոսկով կազմած եւ ամենայն ցեղ լեզուէ ի մէջն կայ. Խ [40] ջորի հանապազ կերակուր կու բերէ եւ ըմբելի եւ ամենայն պէտսն. ի մօտ վանքին է շինած գեղեցիկ դարպաս թագաւորին, որ թագաւորն ամառն հոն կու բնակէ: Այսպիսի վանք եւ դարպաս փոքր կայ ի բոլոր աշխարհս: Այնտեղաց ելայ, Ե [5] աւուրն հասայ ի քաղաքն, որ կոչի Սալամանքայ. խիստ մեծ քաղաք է. բազում դպրատուն կայ ի մէջն, ամենայն ցեղ լեզու հոն կուսնեն եւ ամենայն ցեղ ազգէ հոն կարդացող կայ. եւ խիստ զարմանալի վանքեր եւ եկեղեցիք կայ. մեր կարգէն ԲՃ [200] միաբան կայ եւ խիստ լաւ վանք եւ անթիւ վարդապետք ի այս քաղաքս: Այնտեղացն դուս ելայ, Բ [2] աւուրն հասայ ի քաղաքն Սամբօր. խիստ լաւ քաղաք եւ էժանութիւն է. խիստ լաւ վանքեր եւ եկեղեցիք կայ ի մէջն: Այնտեղեացն դուս ելայ, Ժ [10] աւուրն հասայ Սուրբ Յակոբ. այն աւուրն էր վիճիլ Հոգեգալըստեանն. վաղեան աւուրն տունն կատարեցին. ես մեղաւորս խոստովանեցայ եւ հաղորդ առի. այն աւուրն խիստ լաւ զարդարելին եկեղեցին, գեղեցիկ թափուր արին. Ը. կարտինար հանապազ հոն կու բնակին. ամենեքեան եպիսկոպոսական զգեստ էին յագեալ եւ բազում ոսկէ եւ արծաթէ խաչ եւ գաւազան էին վերառեալ եւ շատ սրբոց մասունք, ամենայն ոսկով պատած, եւ սուրբ Յակոբոս Ալփեան գլուխն ի թափուրն վեր էին առեալ. իւր պատկերն ոսկով շինածայ մինչեւ ի գոտկայ տեղն. ի գլխին անգին թագ էին եդեալ, որ գինն Աստուած լաւ գիտէ. Դ. քահանայ յօժարութեամբ վեր կունին: Եւ սուրբ Յակոբայ գերեզմանն մեծ խորանին տակինայ, դուռն մեծ բեմումնայ. պապէն բանադրանք կայ, որ ոչինչ մարդ չէ կարիլ դուռն բանալ եւ վէր իջնիլ, տեսնուլ գերեզմանն սրբոյն. եւ գերեզմանին վերայ ԲԺ. կանթեղ կայ, մեծիմեծ եւ արծաթէ եւ այլ բազում. հանապազ վառեն. ամենայն քրիստոնեայ թագաւորի կանթեղ եւ տաճար կայ հոն շինած. եւ սուրբ Յակոբոյ գաւազանն ի մէջ եկեղեցումն է  եւ երկաթով պատած է վասն եկող եւ գնացողքն չկտրատեն. եւ մէկ դուռն կայ եկեղեցուն` մօտ գերեզմանին, որ կոչեն դուռն ողորմութեան, որ Է. տարէնն մէկ հետ կու բացի. երանի այնոցիկ, որ այն աւուրն որ բացուի` հոն լիցին: Այս սուրբ եկեղեցիս երկու տակ է. որչափ որ վերն է եւ այնչափ վայրն է. խիստ զարմանալի գեղեցիկ շէնք. եւ Խ. մանկունք հանապազ երգեն եւ շարականեն եղենակաւ եւ բարբառիւ. եւ խիստ լաւ քաղաք է եւ էժնիութիւն. եւ այլ բազում գեղեցիկ վանքեր եւ եկեղեցիք կայ հոն շինած, որ մարդի բերան չէ կարիլ պատմել ամենայն: Սուրբ Յակոբայ մինչեւ եզեր Աստուածածին Գ. աւուր ճանապարհ է. ապայ ես գնացի ոչ, վասն ընկեր չունելոյն. այն սուրբ տեղն ուխտս կատարեցի, դուրս եկայ գնացի. կէս աւուրն հասայ ի քաղաքն, որ կոչի Պատրոնայ. այն տեղն սուրբ Յակոբայ շատ ուխտատեղ տեսայ, եւս առաւել այն լեառն, որ իւր աշակերտօքն բնակելայ այն ժամանակին` որ էն աշխարհն կռապաշտ էին, եւ նաւի տեղն, որ յԵրուսաղէմա հետ մարմինն բերելայ հոն: Այն տեղացն դուրս ելայ, յետ դառայ դէպի Մատրիլ այն ճանապարհովն, որ գնացելի. ի ճանապարհն բազում գեղ ու բերդ ու քաղաքն կայր. ԾԵ. աւուրն հասայ ի քաղաքն Մատրիլ. ի ճանապարհն ուխտի արել, որ առողջ հասանում Մատրիլ` գնամ Աստուածածինն, որ կոչի Թոչայ աստուածածին. խիստ հրաշալի է, որ բոլոր աշխարհէս նորա ուխտաւորն պակաս չէ. մէջն ԾԵ. կանթեղ կայ արծաթէ, հանապազ վառ, եւ  զարմանալի վանք է. մեր կարգէն է միաբանքն. Ձ. միաբան կայ ի մէջն: Ես որ հասայ քաղաքն` մեկն գնացի Աստուածածինն. այն ժամն, որ ես մեղաւորս իմ ուխտս կատարումէի ի մէջ աստուածամօր եկեղեցումն` այն ժամն բէկզատէն տունն վեր էր կալել գնացել, իմ եղբարն էլ հետն` դէպի Ընկլիզի աշխարհ: Ես որ եկի աստուածածընէն էլչին տունն` թէ նոր դուս ելած են գնացած. ես էլ հայեցայ, որ Աստուծոյ կամք չկէր, որ ես նոցա հետ գնացելի. միտք արի` թէ գնամ դէպի Հոռոմ քաղաք: Մէկ հայի եպիսկոպոս կայր այս քաղաքումս. Ա. շաբաթ հետն կացի. Աստուած իւր բարի տայ, խիստ լաւ ընկալաւ մեզ. հոն իմ բանս տեսայ, դուս ելայ դէպի Հոռոմայ. Ը. աւուրն հասայ ի քաղաքն, որ կոչի Սարագօզայ, խիստ մեծ քաղաք, հոն տեսայ Աստուածածին եկեղեցին, որ խիստ հրաշալի է, այնտեղն է որ աստուածածին սուրբ Յակոբայ Երեւացելայ եւ կոչի Պիլարայ աստուածածին եւ այլ բազում եկեղեցիք եւ վանքեր կայ, հիանալի եւ զարմանալի. ի մէջ աստուածածնին Կ. կանթեղ արծաթէ հանապազ վառ է: Այն տեղացն դուս ելայ, Գ. աւուրն հասայ մէկ վանք, որ կոչի Փրկիչ. հոն եկեղեցին մէջն Ա. կարաս կայ փոքրիկ, որ հանապազ ձէթ կու քրտնի. այն ձիթէն աշխարհէ աշխարհ կու գան տանեն. ամենայն ցաւի դեղ է. Աստուծոյ ողորմութեամբն այնպիսի հրաշք տեսայ եւ զարմացայ, գոհութիւն տուի Աստուցոյ այսպիսի բաերարութեանց: Այն տեղացն դուս ելայ, Ղ. աւուրն հասայ Մօնսարաթոյ աստուածածինըն. այս Մօնսարաթս է բարձր լեառն որպէս Բօլու, ջրով եւ ծառով. խիստ լաւ ճանապարհ ունի. ի վերայ լեռնին կայ վանք, որ կոչի Աստուածածին. խիստ զարմանալի, հիանալի եւ հրաշալի տեղ է. ամենայն կողմ աշխարհէս նորա ուխտաւորն պակաս չէ. եկեղեցին ամենայն ոսկիակազմայ եւ Ճ. կանթեղ ոսկէ եւ արծաթէ հանապազ վառ է. ամենայն թագաւորի կանթեղ կայ հոն: Եկողի եւ գնացողի Գ. աւուր կերակուր կուտան եւ ըմբելի. ԲՃ. միաբան կայ մէջն, սուրբ Բէնէթիքտոսոյ կարգէն եւ Խ. ջորի հանապազ կերակուր եւ ըմբելի կու կրեն. եւ լեառնին չորեք կողմն ճգնաւորով լի են եւ ամենայն ճգնաւորի իւրն ջոկ եկեղեցի եւ տեղավար ունի. այսպիսի տեղ ի բոլոր աշխարհս փոքր կայ: Ես մեղաւորս ուխտս կատարեցի, ելայ ճանապարհ. Ա. աւուրն հասայ ի քաղաքն Բարսալօն. խիստ մեծ թագաւորանիստ քաղաք է ի ծովի եզեր. խիստ շատ եկեղեցիք եւ վանքեր կայ ի մեջն զարմանալի շինած. եւ սուրբ Ռայմունդոսի գերեզմանն հոնայ, մեր կարգէնայ. այս քաղաքս Ըսպանիոյ թագաւորին է: Մատրիլոյ մինչեւ այս քաղաքս անհամար քաղաք բերդ եւ գեղ տեսայ. լաւ աշխարհ եւ բարի քրիստոնեայք, ամենայն Ըսպանիոյ թագաւորին է: Հոս նաւ տեսայ եւ մտայ մէջն. դուս ելանք, Ժ. աւուրն հասաք ի քաղաքն, որ կոչի Ջենուայ. ի ծովումն խիստ կործանումն տեսայք: Այս Ջենուայ քաղաքս խիստ հարուստայ եւ սիրուն եւ խիստ ամուր. լաւ նաւերաց բանդար այ, եւ անթիւ եկեղեցիք եւ վանքեր կայ ի մէջն, ամենեքեան մարմառիայ եւ ոսկիակազմ. իւր գլուխ թագաւորութիւն է, եւ սուրբ Յովհաննէս Մկրտչին մարմինն հոն է, ի աւագ եկեղեցին էմեծ պատուով: Այնտեղացն ելայ, Ե. աւուրն հասայ ի քաղաքն Թուրին, որ խիստ մեծ քաղաք է, թագաւորանիստ իւր գլուխ. այս քաղաքիս թագաւորն աստուածածին կոյսին ցեղէն է եւ Քրիստոսոյ վարշամակն այս քաղաքումս է մեծպատուով. եւ անթիւ եկեղեցիք եւ վանքեր կայ հիանալի շինած, ամենայն մարմառեայ եւ ոսկեկազմ. ի ճանապահն մինչեւ այս` քաղաք քաղաքի վերայ եւ գեղ գեղի վերայ է: Այս տեղէս ելայ, Ը. աւուրն հասայ Միլան. խիստ մեծ քաղաք եւ Ըստամբօլոյ չափ. Ըսպանիայ թագաւորին է: Մինչեւ այս քաղաքս աւուրն Բ. քաղաք անցանէի թող զգեղն. այս քաղաքս ունի Ռ[1000] եկեղեցի, մէկ քան զմէկ պայծառ եւ բազում սրբոց մասունք եւ գերեզմանք, ի մէջ ամենեցուն սուրբ Ամբրոզիոսի եպիսկոպոսի գերեզմանն եւ սրբոց մարտիրոսաց Ջերվազիոսի եւ Փրոթազիոսի գերեզմանն եւ սուրբ Պետրոսի մարտիրոսին գերեզմանն մեր կարգէն եւ սուրբ Կառօլոսի եպիսկոպոսի եւ կարդինալի գերեզման, որն որ է սրբոց դասն դասած. եւ այլ բազում սրբոց գերեզմանք եւ անթիւ մասունք եւ Քրիստոսոյ Ա [1] բեւեռն. ամենեքեան սոքայ մեծ պատուով կան. եւ Մովսէս մարգարէին շինած պղընձէ օձն, որ շինեաց անապատին. բաւ է գիտացողացն: Այս տեղացս ելայ Է [7] աւուրն հասայ ի քաղաքն Բօնօնեայ. խիստ մեծ եւ թագաւորանիստ քաղաք, պապին է. մինչեւ այս` շատ բազում քաղաք եւ անթիւ գեղ տեսայ եւ ամուր բերդեր, որ բերան չի կարիլ պատմել նոցա գեղեցկութիւնն. ամենայն բարի քրիստոնեայք. այս քաղաքումս է սուրբ Դօմինիկոսի հօրն մերոյ գերեզմանն եւ խիստ պայծառ ոսկիակազմ եւ մարմառեայ եկեղեցի է եւ վանք. ՃԾ [150] միաբան կայ մէջն մեր կարգէն: Հոն ուխտս կատարեցի դուս ելայ, Է [7] աւուրն հասայ ի քաղաքն Ֆլօրէնցիայ. խիստ մեծ, քաղցրն քաղաք է եւ գրանդ դուկին տեղն է. իւր գլուխ թագաւոր է. այս քաղաքումս Խ [40] կոյսանք վանք կայ եւ այլ բազում եկեղեցիք եւ վանքեր եւ սուրբ Անտոնինոսի եպիսկոպոսի (մեր կարգէն է) գերեզմանն հոն է. եւ այս քաղաքիս աւագ եկեղեցին խիստ զարմանալի շէնք այ եւ մեծ. ԳՃՌ [300000] հոգի աւելի կու տանի. բարձրութիւնն Ճ [100] գազ աւելի է. մէջն դուսն անգին քար եւ մարմառ է. այնպէս աշտարական, ուր զանգակն կու քաշեն` երբ մարդ հայի բարձրութէնէն` աչքն կու սեւանայ. ամենայն սեւ սպիտակ մարմառով է շինած, եւ բազում զարմանալի բաներ, որ մարդ չէ կարիլ պատմել: Եւ այնտեղաց ելայ, Գ [3] աւուր հասայ ի քաղաքն, որ կոչի Սէնիայ. խիստ մեծ, թագաւորանիստ քաղաք, գրանդ դուկին է, եւ քաղաքիս աւագ եկեղեցին խիստ գովելի է, անթիւ մեծ է. մէջն եւ դուսն ամէն սեւ ու սպիտակ մարմառեայ է եւ անգին քարերով, եւ զարմանալի աշտարակ մարմառեայ եւ այլ բազում եկեղեցիք եւ վանքեր, ամենայն ոսկիակազմ եւ գեղեցիկ. մինչեւ այս` ի ճանապարհն խիստ շատ քաղաք եւ գեղ անցայ, մէկ քան զմէկ գովելի, ամէն բարի քրիստոնեայք: Այս տեղացս ելայ Զ [6] աւուրն հասայ ի մեծ քաղաքն Հոռոմայ, ուր է գլուխ ամենայն քրիստոնէից: Մինչեւ այս ի ճանապարհն բազում քաղաք եւ գեղ անցայ. ամենայն բարի քրիստոնեայք: Եւ ի այս սուրբ քաղաքս է զարմանալի եւ հիանալի եւ բազում սրբոց գերեզմանով եւ մասով լի. Ռ [1000] եկեղեցի աւել կայ, ամէն մարմառեայ եւ ոսկիակազմ, որ մարդ չէ կարիլ ամենայն պատմել. ապա Է [7] եկեղեցին պատմեսցուք, որ ինչպէս փառօք եւ պատուօք կայ մինչեւ այսօր. որչափ ուխտաւոր որ այս քաղաքս կու գայ, մինչեւ այս Է [7] եկեղեցիս ուխտ չանի` ուխտն ընդունելի չէ: Առաջի եկեղեցին է գլխաւոր առաքելոցն սուրբ Պետրոսի եւ սուրբ Պօղոսի, խիստ մեծ եւ զարմանալի, որ Ի [20] հետ ՃՌ [100000] մարդ մէջն մտնու` դեռ տեղ շատ կու մնայ. ԲՃ [200] գունբէդ կայ վերէն եւ բազում կամար, ամենայն ոսկիակազմ, մարմառիայ եւ անգին քարով. սրբոց գերեզմանն ի մէջ եկեղեցոյն է. վերա գերեզմանին բազում ոսկէ եւ արծաթէ կանթեղ հանապազ վառ է եւ բազում դարպաս ունի եկեղեցուն, հանդերձէ, խաչէ, գաւազանէ, սկէ եւ սրբոց մասէ, անթիւ եւ անհամար. եկեղեցին աւուրն ՃՌ [100000] կարմիր` դարպաս կու մտնու. եւ այնչափ է բարձրութիւնն, որ մեծ գումբէթին գլխին խաչին տակին խնձորումն ԺԲ [12] մարդ կու սազի, տակէն հետ մէկ խնձորի չափ կերեւայ. Ա [1] դուռն կայ ողորմութեան. ԻԲ [22] տարէն մէկ հետ կու բացուի Աստուծոյ բարերարութեամբն. երանի այնոցիկ, որ այն աւուրն հոն լիցին. այս եկեղեցիս զարմանալի գեղեցկութիւնն մարդ չէ կարիլ պատմել: Սուրբ պապին դարպասն մօտ եկեղեցին է եւ եկեղեցիս այս երկու տակ է. այսպիսի մեծ եկեղեցի եւ պայծառ գեղեցիկ շէնք ի բոլոր աշխարհս չկայ. հանապազ ԳՃ [300] մարդ վերէն կու բանի եւ շէնքն նորոգի. այս եկեղեցէս կու գնայ սուրբ Պօղոս, որ է քաղաքէն դուս. խիստ զարմանալի եկեղեցի է. մէջն ԲՃ [200] սուն մարմառէ, ամէն սուն Գ [3] մարդի խտիտ յօժարութեամբ վերա կու գայ. եկեղեցին այնչափ մեծ է, ամէն ոսկիակազմ եւ անգին քարէ, եւ անթիւ սրբոց գերեզմանք կայ մէջն եւ մասունք. այն տեղեացն կու գնայ Գ [3] աղբիւրն, ուր սուրբ Պօղոսոյ գլուխն հատելին. Գ [3] հետի թռել այ եւ երիս հետս Յիսուս ասել եւ Գ [3] աղբիւր է բխել. հոն մէկ տաճար կայ, որ ԾԱՌ [51000] մարտիրոսաց մասով լի է եւ այլ բազում սրբոց մասունք եւ գերեզմանք. Գ [3] եկեղեցի մէկ տեղէն, մէկ քան զմէկ գեղեցիկ եւ ոսկիակազմ. այս տեղեացս կու գնայ եկեղեցին, որ կոչի աւետեաց Աստուածածին, լաւ պայծառ եկեղեցի եւ բազում սրբոց մասունք կայ հոն եւ գերեզմանք. այն տեղեացն կու գնայ սուրբ Սեփաստիանոսի եկեղեցին, որ տեղն կոչի Քաթաքումբայ. այս եկեղեցումս կայ բազում ջառներ, որ կռապաշտի ժամանակին քրիստոնեայքն հոն թաքչիլին ելել, եւ հոս կայ բազում սրբոց մասունք, ամէն ոսկով եւ արծաթով պատած, եւ շատ սրբոց գերեզմանք. խիստ գեղեցիկ, պայծառ եկեղեցի, ոսկիակազմ եւ մարմառեայ. այնտեղացն կելնի կու գնայ դէպի քաղաքն. ի ճանապարհին կայ գեղեցիկ տաճար այն տեղն է, որ Քրիստոս Պետրոսի առաքելոյն երեւացել այ, որ ասել այ, Տէր, յո՞ երթաս. եւ տէրն` Դարձեալ եկից ի Հոռոմ խաչիլ. այժմ Քրիստոսոյ ոտից տեղն կերեւայ. այնտեղացն կելնի, մտնու քաղաքն. կու գնայ սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչն, խիստ մեծ եւ պայծառ, ոսկիակազմ եւ մարմառեայ եւ անգին քարով շինած եկեղեցի. առաջի ժամանակին մեծն Կոստանդիանոսի դարպասն ելել. այժմ եկեղեցի է եւ ինքն է շինել. խիստ բազում սրբոց մաս կայ մէջն եւ գերեզմանք ի մէջ ամենեցուն սուրբ Պետրոսոյ եւ սուրբ Պօղոսոյ գլուխն է հոն. եւ քովն մէկ տաճար դեռ կայ. աւազանն, որ Կոստանդիանոս թագաւորն մկրտալ այ` մէջն է, եւ այլ բազում հիանալի բան. այս եկեղեցիս էլ ունի մէկ դուռն ողորմութեան. ԺԷ [17] տարէնն մէկ հետ կու բանայ Աստուծոյ ողորմութեամբն եւ այս եկեղեցումս շատ զարմանալի բան կայ, որ մարդ չէ կարիլ պատմել. մէկ տաճար էլ կայ քովն, որ կոչի սուրբ Սանդուխտ. այն սանդուխտին քարերն է, որ յԵրուսաղէմ Պիղատոսի դարպասի դռան վերայ ելել, որ տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս վերէն անցել այ չարչարանաց ժամն, որ ինչ տեղ արիւն կաթել այ` դեռ տեղն կերեւայ յԵրուսաղէմայ հետ բերելին հոն դրել. աստիճանէ ծունկս իջեալ կերթան վերէն. ամէն աստիճանի վերայ Ա [1] Հայր Մեր երկինս, Ա [1] Ողջոյն Մարիամ, կասեն. այն տեղացն կու գնայ սուրբ Խաչին եկեղեցին, խիստ մեծ պայծառ եւ ոսկիակազմ եւ անգին քարերով շինած. եւ Տէրունական կենարար փայտ խաչն, որ Հեղինէ, մայր Կոստանդիանոսի առաքեաց Հռոմ` հոն կայ պահեալ մեծ պատուով, եւ այլ բազում սրբոց մաս եւ գերեզմանք. այն տեղացն կերթայ ի սուրբ Լօրենցիոս, խիստ պայծառ մեծ եւ ոսկիակազմ եկեղեցի. բազում` սրբոց մասունք եւ գերեզմանք կայ մէջն. ի մէջ ամենեցուն սուրբ Լօրէնցիոսի մարտիրոսին եւ սուրբ Ըստեփանոսի նախավկային գերեզմանքն հոն են. եւ կայ բազում ջառներ, որ կռապաշտի ժամանակին քրիստոնեայքն հոն թաքչիլին ելել. այս տեղացս կերթայ ի մեծԱստուածածինն. խիստ զարմանալի, մեծ եւ պայծառ, ոսկիակազմ եւ անգին քարերով շինած եկեղեցի, շատ սրբոց մասունք եւ գերեզմանք կայ մէջն. ի մէջ ամենեցուն մսուր Տեառն եւ Մաթէոս աւետարանչին գերեզմանն հոն է. այստեղ էլ կայ ողորմութեան դուռն, որ ԻԲ [22] տարէնն մէկ հետ կու բացի Աստուծոյ ողորմութեամբն: Այս են վերագրեալ (թն եկեղեցիքն. Առաջին` սուրբ Պետրոս եւ սուրբ Պօղոս. երկրորդն` այլ սուրբ Պօղոս կոչի. երրորդն` սուրբն Սեփաստիանոս. չորրորդն սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչն. հինգերորդ սուրբ Խաչին. վեցերորդն սուրբ Լօրենցիոս. ութերորդն ի մեծ Աստուածածինն. այս է ամենայն: Այս քաղաքումս ամէն ազգի ջոկ հոգատուն ունի եւ եկեղեցի. Հայոց ազգի եկեղեցին կոչի սրբուհի Մարիամ յԵգիպտացի, եւ սուրբ Գիրիքոր Լուսաւորչի խորանն հոն է խիստ պայծառ. եւ այս սուրբ քաղաքումս ԺՌ [10000] քահանայ աւելի կայ, կարտինարէ, հայրապետէ, արքեպիսկոպոսէ եւ եպիսկոպոսէ եւ ամենայն ցեղ քահանայէ պակասութիւն չկայ. անթիւ եւ անհամար սարկաւագունք զարդարեալ են եկեղեցին Աստուծոյ, որպէս զարքայութիւն. ամէն ղեց ազգի դպրատուն կայ եւ ամէն ազգէ կարդացող. անթիւ եւ անհամար վարդապետ կայ այս քաղաքումս: Թէ այս քաղաքումս մարդ Գ [3] տարի կենայ` ամենայն բանն այս տեղեաց դեռ չէ կարիլ տեսնուլ. եւ բազում հիւանդատուն եւ որբատուն կայ հոս եւ ամենայն քաղաքում, որ թամամ Ֆրանկըստանոյ յերկրումն է: Հիւանդատունք որ կան այսպէս են. կանանցն ուրիշ, եւ արանցն ուրիշ. ինչ տեղ որ լսեն, թէ աղքատ կամ թէ անտէր եւ օտար հիւանդ է` կերթան կու բերեն հոն. ամէն հիւանդատան ԲՃ [200], ԳՃ [300], ԵՃ [500] յանկողին կայ. եւ բազում սպասաւորք եւ հաքիմք, որք հանապազ սպասաւորութիւն կանին, ինչ որ պէտ է հիւանդացն. եւ աս հիւանդատանցս խորան կայ դէմ հիւանդացն եւ քահանայք, որ հանապազ ժամ եւ պատարագ կանին վասն հիւանդացն եւ ամենայն հոգեւոր պէտսն կու կատարեն: Եւ որբատունքն այսպէս են. ինչ տեղ որ լսեն, թէ որբ կայ կամ թէ աղքատի երեխայ կայ, որ չէ կարիլ պահել, կամ թէ երեխայ, որ պոռնիկութեամբ լիցի, գիշերն գաղտիկ կու բերեն դնեն այս հոգետանս քով` ամենայն սոքա կու ժողովեն, պահեն եւ մեծացուցեն, ուսուցանեն ամենայն ցեղ ու ցեղ վարդապետութիւն, թէ կարդալ է, թէ դերզիկ է, կամ թէ խառատութիւն եւ նկարակերտութիւն, կամ թէ կանաց բան. տղայքն ուրիշ, եւ աղջկունքն ուրիշ: Երբոր քամիլ եղան` այն պահն վասն Աստուծոյ համար փողէ եւ ամէն պէտէ կու տան եւ կարգեն: Հիւանդաց եւ որբաց կեանքն այսպէս են: Եւ ամենայն քաղաքում հոգատուն կայ շինած վասն ղարիպ ճանապարհորդի եւ ամենայն պէտսն կու տան, որպէս տեղաց յօժարութիւնն կու բերէ. եւ ամէն քաղաքում Զ [6] է, Ժ[10] է, Ի [20] է, Խ [40] է, Ծ[50] Է,  Կ [60] Է, քաղաքին գօրայ` հաբեղայոց եւ կրօնաւորաց, ճգնաւորաց եւ կուսանաց վանք կայ, որ վանքում Խ [40] միաբան կայ, որում Ճ [100] կայ, յորում ԲՃ [200] կայ. ամենեքեան սոքա ողորմութեամբ են կենդանի: Եւ այլ բազում բարի բաներ վասն Աստուծոյ, որ մարդ ամէն չէ կարիլ պատմել:

Ֆրանկըստան մէկ տարէն ճանապարհ է մէկ եզերէն մինչեւ մէկ այլ եզերն. ամէն քրիստոնեայք, գեղ գիւղի վերայ, բերդ բերդի վերայ եւ քաղաք քաղաքի վերայ. ի ճանապարհն ամենեւին տուն տանէ չէ կարիլ. խիստ լաւ բարելի աշխարհ է. եւ ես մեղաւորս այսչափ ճանապարհս յամէն մենակ, առանց ընկեր իմ ման եկել մինչեւ այս առաջի հեղն, որ Հռոմ քաղաք եկի թվին մարդեղութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՌԶՃԺ [1610] էր. ես մեղաւորս դեռ ֆռանկաց լեզուն չէի գիտել, լէհի լեզուն գիտէի: Սիրտս Հոռոմ քաղաք վեր չարեկ. միտք արի թէ գնամ դէպ Լէհ: Այս սուրբ տեղս ուխտս կատարեցի եւ Բ [2] լէհիցի հետ ելայ ի ճանապարհ Ը [8] աւուրն հասաք ի Լօրեթոյ Աստուածածինն, որ է ի ծովեզերն. ի ճանապարհն մինչեւ այս` գեղ գիւղի վերայ եւ քաղաք ի քաղաքի վերայ` յամէն պապին է: Ապայ այս Աստուածածին տաճարս այն տունն է, որ սրբուհի կոյսն մէջն կացել այ, իւր միածին որդին մէջն պահել այ եւ մեծացուցել. դեռ ամանն եւ գաւաթնին կայ եւ խաժուժ ամանն, որ Քրիստոսոյ կերակուր է տուել սրբուհի կոյսն. եւ իւր սուրբ ձեռաց բանն եւ քաշածն եւ այլ ցեղ բաներ ի մէջ այս սուրբ տանս կայ պահած մինչեւ ցայսօր: Այս սուրբ տունս յԵրուսաղէմայ հետ թռել այ եկել Աստուծոյ ողորմութեամբն մինչեւ այս տեղս, եւ տան դուս տեղն ամէն մարմառակալած եւ վերէն խիստ հիանալի մեծ եկեղեցի է շինած. եւ այս սուրբ տունս ի մէջ եկեղեցումս է. խիստ հրաշալի տեղ է եւ յամենայն յերկրէ սորայ ուխտաւորն պակաս չէ. եւ ամենայն եկողի գնացողի մինչեւ Գ [3] աւուրն կերակուրն եւ ըմբելին կու տան: Այս սուրբ տաճարիս անթիւ եւ անհամար դարպաս ունի. մէկ տուն ոսկով եւ արծաթով լի է. խաչէ, սկէ, գաւազանէ, կանթեղէ եւ այլ բազում սրբոց մասունք, ոսկով եւ արծաթով պատած եւ անգին պատուական քարերով շինած. յամենայն թագաւորէ հոն պարգեւք կայ, կանթեղէ, հանդերձէ, սկէ, խաչէ, գաւազանէ, վարագուրէ եւ այլ ցեղ բաներէ, եւ բազում ոսկէ եւ արծաթէ աշտանակ կայ եւ այլ բազում հանդերձ պատարագի, ամէն ոսկեթելով, մարգարտով եւ անգին քարով շարած, եւ այլն. մարդի բերան չէ կարիլ պատմել: Այստեղացս դուս ելանք, Աստուծոյ աջողութեամբն հասանք ի քաղաքն Քարաքով, որ է Լէհոյ թագաւորին աթոռանիստ քաղաքն. ի ճանապարհն մինչեւ այս Խ [40] աւուրն եկինք. ամէն տեղ քաղաք քաղաքի վերայ, գեղ գիւղի վերայ, յամէն բարի քրիստոնեայք: Այս քաղաքումս մեր կարգէն Ա [1] մեծ վանք կայ սուրբ Երրորդութեան անուանօքն. ՃԾ [150] միաբան կայ մէջն եւ սուրբ Իացինթոսոյ գերեզմանն հոն է, որ է մեր կարգէն: Ես մեղաւորս միտք արի, թէ գնամ մտնում վանքն սպասաւորութիւն անիմ` քահանայոցն ինչ հրամանք որ հրամայեն. ապա քահանայ չեմ օրհնուիլ եւ քահանայութիւն չեմ անիլ: Գնացի ընկայ վանոց հօր սան, աղաչեցի թէ զիս վանքն առէք. ինչ սպասաւորութիւն վերայ որ դնէք` կանիմ յանձամբ. ապայ չեմ արժան քահանայութեան: Վանոց հայրն եւ ամենայն միաբանեօքն ընդունեցին ոչ զիս, ապայ ասացին, թէ քահանայ կեղնիս` քեզի վանքս կառնունք, թէ չէ` բարով եկիր. ուր որ կերթաս` գնայ: Ես էլ քանի աղաչեցի` տեսայ որ կամ չունին զիս ասպասաւորութիւն վանքին առնէին. այլ կամաւն Աստուծոյ յանձն առի, թէ քահանայ կեղնիմ. ապա թէ զիս ընկալան վանքն եւ քննեցին ամենայն, ինչ որ պատուիրանք է կարգին, եւ կարգին ըսգեստն յագուցին ինձ: Ա [1] տարի փորձեցին զիս, որպէս է օրէն եւ յեդեւ ուխտեցի եւ երթուայ ի կարգն. Բ [2] տարի հոն կացի փոքր ինչ լաթինի եւ լէհի լեզուն եւ կարդալն ուսայ եւ Բ [2] անգամ ի մէջ վարդապետաց քարոզ տուի. լաւ ընդունեցին զիս: Եւ այս վանքիս վարդապետքն եւ միաբանքն խորհուրդ արին, թէ եկայք ֆրայ Աւգուստինոսն ողորկինք Հոռոմ քաղաք մօտ սուրբ պապն, որ զնա էրէց օրհնէ, առաքէ իւրեանց աշխարհն քարոզել: Ամի մարդեղութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՌԶՃԺԳ [1613] էր` զիս մեղաւորս ձայնեցին եւ հրամանք արին, թէ գնայ Հոռոմ քաղաք: Աստուած յիշեցի ելայ ճանապարհ, Աստուծոյ աջողութեամբն հասայ ի քաղաքն Հոռոմ: Քերեքովայ մինչեւ Հոռոմայ Խ [40] աւուր ճանապարհ է եւ ես մեղաւորս որ հասայ սրբոց առաքելոց ոտքն` գոհութիւն տուի Աստուծոյ, որ չանարժանս երկրորդ անգամ արժանի արար տեսանելոյ այս սուրբ տեղս. եւ գնացի մօտ ջէնէրալն, որ բնակի վանքն, որ կոչի Միներվայ Աստուածածին. լաւ ընկալաւ զիս. մօտ նմա բնակեցայ եւ գնացի ընկայ պապն, իմ հալն ծանուցի սուրբ պապին. ինձ կամ արետ ի վերայ թխտի գրեալ այսպէս` թէ Ես կամեցայ, որ ֆրայ Աւգոստինոսն քահանայ օրհնուի Ա [1] շաբաթի մէջն կամ թէ ի մէջ Դ [4] տան. լաւ քննեցէք յառաջ եւ տեսէք, թէ արժան է, ապայ թէ օրհնեցէք եւ առաքեցէք իւր աշխարհն, որ քարոզէ հոն: Եւ վարդապետք ինձ ձայնեցին եւ քննեցին մինչեւ ի Դ [4] ամիսն, ապայ թէ զիս չանարժան մեղաւորս օրհնեցին: Այն տարին, որ զիս օրհնեցին` թվին մարդեղութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՌՈԺԴ [1614] էր. առաջի Դ [4] փոքր աստիճանն որ տուին մեղաւորիս` Յուլիս ամսին Ի [20] էր աւուրն կիրակի. երբոր կիսասարկաւագութիւն ատուին` Յուլիս ամսին ԻԵ [25] աւուրն սուրբ Յակոբայ առաքելոյն. եւ աւագ սարկաւագութիւն որ տուին` էր Յուլիս ամսին ԻԵ [25] աւուրն կիրակի. եւ քահանայութիւն որ տուին` էր Աւգոստոս ամսին Գ [3] աւուրն կիրակի. եւ առաջի պատարագն որ արի սրբոց գլխաւոր առաքելոց գերեզմանին վերայ` Օգոստոս ամսին Դ [4] աւուրն սրբոյն Դոմինիկոսի հօրն մերոյ: Եւ գոհութիւն մատուցի Աստուծոյ, որպէս չանարժանս արժանի արար այսպիսի փառաց: Դարձեալ գնացի ընկայ սուրբ պապն եւ իւր սուրբ օրհնութիւն առի եւ մէկ նամակ առի մեր ջէնէրային վերայ, որ մեր աշխարհն մէկ վարդապետ ողորկէ, որ մեր հալն տեսնու: Այն ժամն ջէնէրալն Հոռոմ քաղաք չէր, այլ Բօնօնեայ քաղաքն էր գնացել մօտ սուրբ Դօմինիկոսի հօրն մերոյ գերեզմանն: Ի մեծն Հոռոմայ Աստուած յիշեցի դուս ելայ, Ը [8] աւուրն հասայ ի քաղաքն Բօնօեայ. գնացի ընկայ ջէնէրալն, պապին նամակն տուի յինքն. կարդաց եւ մէկ լաւ վարդապետ արետ, անուն Պօղոս եւ իւր իշխանութիւն արետ վիքարութեան` վերայ մեր աշխարհին: Օրհնութիւն առինք ջէնէրալէն, ելանք ճանապարհ, Զ [6] աւուրն Աստուծոյ աջողութեամբն հասանք Վանատիկն. խիստ մեծ քաղաք է, շինած ի մէջ ծովուն. խիստ զարմանալի քաղաք է եւ հիանալի. չկայ այսպիսի քաղաք ի վերայ երկրի. սուրբ Մարկոս աւետարանչին գերեզմանն հոն է, եւ իւր գլուխ թագաւորութիւն է: