Այս
տարեգրությունը
գտնվում
է
Մատենադարանի
N
7709
ժողովածուի
220ջ-244բ
էջերում,
իսկ
մի
փոքրիկ
հատվածը՝
148բ,
149ա,
բ
եւ
150ա
էջերում
եւ
վերջիններիս
լուսանցքներում։
Խաչատուր
Կաֆայեցու
տարեգրությունը
լույս
է
տեսնում
առաջին
անգամ,
սակայն
նրա
մասին
«Էջմիածինե
ամսագրում
առանձին
հոդված
ունի
պրոֆ.
Ա.
Աբրահամյանը
[1944
թ.,
N
1,
էջ
39-51]։
Ժողովածուն
Խաչատուր
Կաֆայեցու
(նույն
ինքը
Խաչգռուզ)
ինքնագիր
օրինակն
է,
որ
ընդօրինակվել
է
Կաֆայուոմ,
սկսելով
1620
թվականից
[էջ
66ա]։
Տարեգրության
մեջ
ինչպես
եւ
ժողովածուի
մի
քանի
մեծ
ու
փոքր
հիշատակարաններում
գտնում
ենք
հեղինակին
վերաբերող
մի
շարք
տեղեկություններ։
Այսպես,
1656
թ.
գրած
հիշատակարաններից
իմանում
ենք,
որ
նա
այդ
ժամանակ
եղել
է
64
տարեկան,
հետեւապես
Խաչատուր
երեցը
ծնվել
է
1592
թ.
[1656-64]։
Նրա
աշխարհական
անունը
եղել
է
Խաչգռուզ
[էջ
66ա,
138բ,
տես
նաեւ
տարեգրության
մեջ]։
Նա
ամուսնացել
է
25
տարեկան
հասակում՝
1617
թ.
։
Այնուհետեւ
1624
թ.
ձեռնադրվել
է
քահանա
եւ
կոչվել
Խաչատուր։
Խաչատուր
Կաֆայեցին
իր
տարեգրության
ընդգրկած
ժամանակագրական
սահմանների
մասին
հիշատակարանում
հետեւյալն
է
գրում.
«. . .
մի
մեղայդիր
լինիք
գիրեր
է
գրաց
անպիտանի,
որմն
առաջին
ոմն
յետի,
տաղեր
եւ
հայրեններ. . .
թվականներ
անթիւելի,
ՌԾԷ
[1608]
եղեալ
է
յաշխարհիս
բաներ
զարմանալի,
ոմն
պիտանի
եւ
ոմն
անպիտանի,
ումեմըն
ցանկալի
եւ
այլ
ումեմըն
ախորժալի,
իմաստուն
հետեւի,
կարդայ
եւ
աճապի,
թէ
այսպէս
բաներ
է
եղեալ
յերկրի . . .
որ
հետեւեցայ
հետ
թըւականին
մինչ
ի
ՌՃԵ
[1656]
թվականին,
եթէ
հասանիմ
այլ
կու
գրեմ,
թէ
չի
հասանիմ
դուք
հասանիք
ձեր
փափաքանացնե
[էջ
38ա]։
Այստեղից
ինչպես
դժվար
չէ
եզրակացնել,
նախ՝
Խաչատուր
Կաֆայեցին
վերոբերյալ
հիշատակարանը
ամբողջությամբ
ժողովածուի
մեջ
շարադրել
է
տարեգրությունը
մինչեւ
1656
թվականը
հասնելուց
հետո,
երկրորդ՝
նա
տարեգրությունը
հիմնականում
սկսել
է
1608
թվականին
վերաբերող
տեղեկություններով
եւ
վերջացրել
է
1656
թվականի
դեպքերի
հիշատակությամբ,
միաժամանակ
զգուշացնելով,
որ
1656
թվականից
հետո
«եթէ
հասնիմ,
այլ
կու
գրեմե։
Եւ
իսկապես,
եթե
բացառենք
բուն
տարեգրության
սկզբի
խիստ
համառոտ
երկու
տեղեկությունները,
որոնք
վերաբերում
են
1583
եւ
1584
թվականներին,
ապա
տարեգրության
սկզբնական
եզրը
կլինի
1608
թվականին
վերաբերող
վկայությունը։
Վերջին
եւ
ուրիշ
մի
քանի
տեղեկությունները
գտնվում
են
տարեգրությունից
առանձին
ժողովածուի
148բ
էջի
եւ
149ա,
բ,
եւ
150ա
էջերի
ներքեւի
լուսանցքներում։
Տարեգրության
ժամանակագրական
վերջին
սահմանը
կարող
է
մի
փոքր
կասկածանքների
տեղիք
տալ,
ժողովածուի
վերջից
կորած
թերթեր
լինելու
պատճառով։
Ինչպես
երեւում
է
մեզ
արդեն
հայտնի
հիշատակարանից,
Խաչատուր
ԿՋաֆայեցին
տարեգրությունն
ավարտել
է
1656
թվականին
վերաբերող
տեղեկություններով՝
շարունակելու
պայմանով,
եթե
դրանից
հետո
էլ
կենդանի
մնա։
Տարեգրության
քայքայված
վերջին
թերթերը
վերաբերում
են
1656
թվականից
մինչեւ
1658
թվականը
տեղի
ունեցած
անցուդարձին
եւ
վերջանում
1658
թվականին
ոմն
Գրիգորի
մահվան
առթիվ
գրված
բանաստեղծությամբ։
Այստեղից
ենթադրում
ենք,
նախ՝
1656-1658
թ.
թ.
տեղի
ունեցծած
եղելությունները
Խաչատուր
Կաֆայեցին
արձանագրել
է
համաձայն
իր
այն
խոստման,
թէ
«
եթէ
հասնիմ,
այլ
կու
գրեմե,
երկրորդ՝
1658
թ.
Գրիգորի
մահվան
առթիվ
գրած
բանաստեղծությունը
տարեգրության
վերջաբանը
կարելի
է
համարել,
երրորդ՝
տարեգրության
վերջին
սահմանը
1658
թվականից
այս
կողմ
չի
անցնում,
չորրորդ՝
հեղինակը
մահացել
է
1658
թվականի
վերջերին
(գուցե
եւ
1659
թ.
սկզբներին)։
Խաչատուր
Կաֆայեցին
իր
տարեգրությունը
գրի
է
առել
ոչ
թե
մեկ
անգամից,
իր
կյանքի
վերջին
տարիներին,
վերհիշելով
իր
ժամանակակից
կարեւոր
դեպքերը,
այլ
տարիների
ընթացքում,
եղելությունների
թարմ
ազդեցության
ներքո,
այսպես,
1621
թ.
տեղի
ունեցած
մի
շարք
դեպեր
մանրամասն
կերպով
հիշատակելուց
հետո
գրում
է.
«Եւ
դարձեալ
նոր
ըսքանչելիք
այնաւր
տարիքի
Թ
[9],
օրն
երկուշաբթի,
ձիւն
եկաւ . . .
կամ
«Ձի
տէր
Խաչատուր
վարդապետ
այսաւր
փոխեցաւ
յաշխարհէս
ի
յերկինս . . .
ե,
կամ
«Թվական
ՌՁ
[=1631]
այսաւր
շաբաթ
օր
է,
ապրիլի
Լ
[30]
է.
(Խաչատուր
նվիրակը
-
Վ.
Հ.
)
եկաւ
ան
սահաթին
մտաւ
նաւ
եւ
գնաց. . .
ե։
Այս
եւ
նման
ուրիշ
օրինակները
նկատի
ունենալով
առաջարկվող
տարեգրությունը
որոշ
առումով
կարող
ենք
Խաչատուր
Կաֆայեցու
օրագրություն
համարել։
Տարեգրության
վերջին
տեղեկությունները
ժամանակագրական
հաջորդականությամբ
չեն
նշված,
այս
հանգամանքը
մեզ
ենթադրել
է
տալիս,
որ
տարեգրության
որոշ
տեղեկություններ
ամենայն
հավանականությամբ
արձանագրվել
են
հետագայում,
վերհիշման
միջոցով։
Առաջարկվող
ժամանակագրությունը
ժամանակակցի
եւ
ականատեսի
արժանահավատ
եւ
արժեքավոր
տեղեկություններ
են,
որոնք
վերաբերում
են
Ղրիմի
պատմությանը
եւ
այլն։
Բավական
հետաքրքիր
եւ
մանրամասն
կերպով
տրված
է
Ղրիմի
խաների
գահակալական
պայքարը,
մի
շարք
խաների
ժամանակագրական
ստույգ
հաջորդականությունը,
Ղրիմի
խաների
վարած
պատերազմները
հայերի
խաղացած
դերը։
Տարեգրության
մեջ
տեղ
են
գտել
նաեւ
բնական
զանազան
պատահարների,
Ղրիմի
ներքին՝
տնտեսական
եւ
քաղաքական
պատմության
վերաբերյալ
մանրամասն
տեղեկություններ։
Տարեգրությունը
հետաքրքիր
է
նաեւ
բարբառների
պատմության
ուսումնասիրության
կապակցությամբ,
օրինակ
«Խոտ
չի
քարամ
ըռնէե,
«եկան
գեղրանքն
ընկան . . .
ե,
«հուրթունայ
եղաւ
ան
գեղերն,
չախչըներ
կոտրտեցաւ,
պարիսպէն
կըտորմն
տեղ
բլաւ . . .
ե,
«. . .
քովի
տըներն
որըն
բլաւ,
որըն
շէն
մնաց,
որին
պատն
բըլաւ,
որին
առիքն
չոքեցաւ. . .
ե,
արխերն
աւրեցւ. . .
ե.
«. . .
բազում
տներ
աւիրեց
եւ
գեղրանք
կոխեց,
ոչխարն
ու
տաւարն,
պախր
ու
եզն
ու
կոմէշն
քիշեց
իբեր
տիրվտիքն
ամէնն
լալակին
հետն
եկան,
ոմանք
գտան
կէսվի
կէս,
որմանք
իսկի
չի
գտանե,
«[ինքն
շըր]ջոմալիք
մարդ
էր՝
կահ
ասաց
Կաֆան
[կո]ւ
երթամ,
[կ]ահ
ասաց
կերթամ
մեր
Թօփրախալան . . . .
կահ
ասաց
գու
գամ,
կահ
ասաց
չեմ
ի
գալ . . .
ե
եւ
այլն
եւ
այլն։
Խաչատուր
երեցի
բառապաշարից
բազմաթիվ
բառեր՝
գեղրանք,
ջախջներ,
կտորմ,
քով,
հոս,
հոդ,
առիք,
չոքեցաւ,
արխ,
տիրվտիք
եւ
այլն,
գտնում
ենք
Շիրակի,
այժմյան
Ղուկասյան
շրջանի
գյուղերի
բնակչության
բարբառի
մեջ։
Այն
վերսիան,
որ
Ղրիմի
հայերը
գաղթել
են
Անիից,
հարկադրում
է
վերջինիս
բարբառը
ուսումնասիրելու
տեսակետից
եւս,
սույն
տարեգրությունն
առանձին
հետաքրքրության
առարկա
դարձնել,
եթե
իհարկե,
Խաչատուր
Կաֆայեցին
ինքը
XVI-ի
վերջերի
եւ
XVII
դարի
սկզբներին
բուն
Հայաստանում
ուժեղացած
գաղթականական
հոսանքներից
մեկի
պատճառով
չի
ընկել
Ղրիմ։
