Վարք Մաշտոցի

Ի ԿՈՐԻՒՆ ԱՇԱԿԵՐՏԷ ՆՈՐԱ

ԶԱզքանազեան ազգին եւ Հայաստան աշխարհին զաստուածապարգեւ գրոյն, եթէ ե՞րբ եւ յորո՞ւմ ժամանակի մատակարարեցաւ, եւ ո՞րպիսի արամբ այնպիսի նորոգատուր աստուածեղէն շնորհս երեւեցաւ, եւ վասն նորին լուսաւոր վարդապետութեան եւ հրեշտակաբար կրաւնիցն առաքինութեան, զմտաւ ածելով յիշատակարանս առանձին մատենանշան ծաղկեցուցանել։

Եւ մինչդեռ անդէն ՚ի խորհրդանոցի մտացս վասն յուշ արկանելոյ միայնագործ հոգացայ, եկեալ հասանէր առ իս հրաման առն միոյ պատուականի Յովսէփ կոչեցելոյ՝ աշակերտի առն այնորիկ, եւ ընդ նմին այլոց եւս քաջալերութիւն աշակերտակցաց մերոյն վարդապետութեան, ուստի եւ իմ մասնաւոր աշակերտութեան վիճակ առեալ, թէպէտ եւ էի կրսերագոյն, եւ առաւել քան զկար մեր գրաւեալ անաչառ հրամանին հասելոյ, փութանակի եւ առանց յապաղելոյ զառաջի եդեալն մատենագրել։ Զորս եւ մեր համաւրէն աղաչեալ երկախառնել ընդ մեզ՝ աղաւթիւք յանձնարարութեամբ աստուածեղէն շնորհացն, զի կամակարագոյնս եւ ուղղագոյնս նաւիցեմք զհամատարած ալեաւքն վարդապետական ծովուն։

Եւ արդ առեալ նախաբանեսցուք, եթէ իցէ՞ համարձակութիւն գրով նշանակել զվարս արանցն կատարելոց, ո՛չ ՚ի մէնջ արուեստախաւսեալ մերոյն կարծեաւք վիճաբանելով, այլ յաւրինակացն տուելոց զընդդիմակացն բարձրացուցանել։

Քանզի Աստուծոյ բարերարին այսպէս բարեխորհեալ զիւրոց սիրելեաց, ո՛չ միայն ըստ առաքինութեան վարուց՝ զչքնաղ եւ զբարձրագոյն հատուցումն բաւական համարել յանսպառ յաւիտեանսն, այլ եւ աստէն իսկ կանխագոյն, զի անցաւոր ժամանակաւքս մատենապատում երկնաբերձ պայծառացուցեալ, զհոգեղինացն եւ զմարմնականացն առ հասարակ փայլիցեն։

Եւ ՚ի Մովսիսական պատմութեան յայտնի է երանելեաց արանցն ազնուականութիւն, ճշմարտութեան հաւատոցն հաստատութիւն, աստուածամերձ աստուածամուխ կենացն վայելչութիւն, սքանչելական կենացն պայծառութիւն։ Զի ոմն ընդունելի պատարագաւ արդար կոչեցեալ, եւ այլ ոմն հաճոյական արուեստիւ ՚ի վերայ ամենակուլ մահուանն կենաւք երեւեալ, եւ միւս ոմն բովանդակ արդարութեամբ ՚ի վերայ համատարած լեռնացելոյ աստուածապատիժ ծովուն հանդերձ ամենայն շնչականաւք տարեւոր ժամանակաւք նաւակեաց պահեալ, եւ միւսոյն յանկարծագիւտ հաւատովք արդարացեալ՝ աստուածամերձ աստուածախաւս դաշնաւոր կատարեալ, եւ զաւետիս հանդերձելոց բարեացն ժառանգեալ։ Բազմաւք եւ այլ նոյնպիսիք աստուածածանաւթ գտեալք, որոց ազնուականութիւնքն յամենայն աստուածածանաւթ գրոց պատմի։ Հանգոյն ասացելոցս՝ երանելոյն Պաւղոսի առ Եբրայեցիսն կարգեալ զանուանս գովէ զնոցին ճշմարտութիւն հաւատոցն, որով զվարձահատոյց մխիթարութիւն ընկալան յամենապարգեւողէն Աստուծոյ ըստ իւրաքանչիւր յառաջադիմութեանցն. նաեւ զժանդագործին Րահաբու զհիւրընկալութիւն լրտեսացն համեմատէ։

Իսկ իբրեւ հայեցեալ ՚ի բազմախուռն գումարութիւն, արդարեւ զսակաւուցն զանուանս յայտ առնէ եւ զայլովք եւս զանց առնէ, անբաւական զժամանակն առ ՚ի կարգի պատմելոյ։ ՚՚Ի կիր արկանէ այնուհետեւ նշանակել միանգամայն զփորձութիւնս ՚ի վերայ յարձակեալս, եւ նոցա զանընդդիմակաց զնահատակութիւնսն զորս եւ պատուականս քան զաշխարհս առ վաճառ համարի։ Սոյն աւրինակ եւ ամենայն գիրք հոգեպատումք նշանակեալ ունին զքաջութիւնս ամենայն զաւրաց, զոմանց ըստ աստուածեղէն կրաւնիցն զբարեյաղթութիւն, եւ զոմանց՝ ըստ աշխարհակիր կարգաց զմարտից եւ զպատերազմաց զարութիւնսն, որպէս զՆեբրոտայն եւ զՍամփսոնին եւ զԴաւթայն։ Եւ զոմանց զբնական զիմաստութիւն գովեալ աստուածեղէն իմաստութեամբն հանդերձ, որպէս զՅովսեփայն յԵգիպտոս, եւ զԴանիէլին ՚ի Բաբիլոն։ Յորոց եւ հզաւր թագաւորացն խրատիչք էին, զաշխարհակալ կենցաղոյս զհանգամանս ցուցանէին հանդերձ ամէնիշխանին Աստուծոյ ծանաւթս առնելով։ Զորոց եւ մարգարէին իսկ գովեալ զիմաստութիւնն ասէր ցոմն այսպէս. «Միթէ իմաստնագո՞յն իցես քան զԴանիէլ, կամ իմաստո՞ւնք խրատտուք խրատեցին զքեզ հանճարովն իւրեանցե։ Եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ հոգեկան ազգին հրեշտակութեամբ գովեալ զսրբոյն զաւրութիւն, որ զԴանիէլ «ցանկալի քարոզելովնե կոչէին, եւ զսուրբ Տիրամայրն ՚ի Գալիլեայ՝ «աւրհնեալ ՚ի կանայսե։

Բայց զի՞նչ ասիցեմք զզուգականացն զառ ՚ի միմեանց պատուեալ զգովութիւնս, զորոց եւ Տէրն իսկ ամենայնի բերանալիր գոչէր զազնուականութիւնսն, ո՛չ միայն զյանդիմանական գործոցն, այլ եւ զծածուկ սրտիցն զլուսաւորութիւնսն առաջի հրեշտակաց եւ մարդկան բերէ որպէս զհիւրամեծարին Աբրահամու՝ հրեշտակաւքն հասելովք՝ զծառայական հաւասարութիւնն յայտ արարեալ, պատմելով նմա յետ աւետեացն ընկալելոց զինչ ՚ի Սոդոմն էր գործելոց։ Նոյնպէս եւ զքաջի նահատակին Յոբայ յառաջ քան զպատերազմել առաջի պատերազմականին յաւրինէ զգովութիւն ասելով. «Այր ճշմարիտ արդար եւ աստուածապաշտ եւ որոշեալ յամենայն գործոց չարացե։ Իսկ մեծին Մովսէսի զառաւելագոյն զաստուածամուխ մերձաւորութիւն ամենայն եկեղեցական գրովք հնչեցուցեալ, զորոյ եւ զտղայութեան զկայտառութիւնն յայտ արարեալ աստուածեղէն աւրինացն, նաեւ զայլազգւոյն զՅոթորի եւս զխրատն չանցուցեալ անգիր։

Եւ այնպէս միահամուռ ամենայն աստուածակրաւն արուեստականացն բարեգործութիւնք փայլեն յաստուածագիր աւրինացն զորոց չէ ոք բաւական յիշատակել զերանելի անուանց գումարութիւն։ Եւ ոչ միայն զյառաջագունիցն, այլ զկնի եկելոցն՝ զՄիածնի Որդւոյն Աստուծոյ Փրկչին ամենեցուն՝ ՚ի լուսաբեր Աւետարանին իւրում ծաղկեցուցանէր զազնուականութիւնս, մանաւանդ երանութեամբ իսկ պսակէր, ոչ միայն սեպհականացն զերկոտասանիցն եւ կամ զյառաջամուտ զԿարապետին, այլ եւ զայլոց մատուցելոցն գովէ եւ զհաւատոցն ճշմարտութիւն. քանզի զՆաթանայէլ առանց նենգութեան նշանակէ, եւ զթագաւորազին զմեծութիւն հաւատոցն անգիւտ յԻսրայէլի ասէ։ Բայց ո՛չ միայն զմեծամեծսն, այլ առաւել եւս զթեթեւագոյնսն՝ բարձրագոյնս անարգամեծարն Քրիստոս որ սակաւիկ ինչ զծախ իւղոյն յարգէ, եւ զծախելեացն յիշատակարան պատմեն ամենայն ուրեք առ ՚ի ներքոյ երկնից։ Եւ զկնոջէն Քանանացւոյ զմեծ հաւատոցն ասէ, նաեւ զդանկաց երկուց ընծայելոցն, գովէ զարկանելեացն զյաւժարութիւն առաւել քան զմեծացն։ Իսկ Պաւղոսի, ՚ի մտի եդեալ էր շիջուցանել զքրիստոսադիր կարգացն պայծառութիւնն, անաւթ ընտրութեան անուանեալ, անուանակիր յաշխարհի իւրոյ սքանչելի անուանն առնէ։ Վասն որոյ երանելւոյն հայեցեալ ՚ի շնորհացն բարձրութիւն առ իւրոյ մեծ աւրինացն եւ առ ամենայն սրբոցն, բարձրագոյն բարբառով ՚ի փառատրութիւն դառնայ, եթէ «Շնորհք Աստուծոյ որ յամենայնի հռչակ հարկանէ զմէնջ ՚ի Քրիստոս, եւ զհոտ գիտութեան իւրոյ յայտնի առնէ մեւք յամենայն տեղիսե։ ՚Ի վերայ այնորիկ ապա եւ զհամարձակագոյնն բերէ թէ «ո՞ կարէ բիծ դնել ընտրելոց Աստուծոյե։ Եւ զայս աւճան ընկալեալ ՚ի Տեառնէ երանելի առաքելոցն՝ զամենայն գործակցաց իւրեանց գրով նշանակել զքաջութիւնս, [է] տեսանել զոմանց ՚ի սուրբ Աւետարանին, եւ զոմանս ՚ի Գործս Առաքելոցն երանելւոյն Ղուկասի մատենագրեալ, եւ իցեն որ ՚ի Կաթուղիկէս Առաքելոցն առաւելագոյնս ճանաչին։

Այլ սրբոյն Պաւղոսի, չորեքտասանեքումբք թղթովք պատմէ զիւր առաքելակիցս, եւ նիզակակիցս եւ ուրախակիցս իւր առնէ, եւ ՚ի վախճանի թղթոցն ըստ իւրաքանչիւր ումեք յողջոյն կատարեալ՝ յանուանէ հարցանէ, եւ զուրումն յԱւետարանէ անտի նշանակէ զգովութիւնսն։ Բայց ո՛չ միայն զերանելւոյն զաւգնականութիւնսն յարգէ, այլ եւ զքրիստոսամեծար ասպնջականիցն իւրոց՝ բազում գովութիւնս փոխանակ մեծարանացն կարգէ։ Վասն որոյ եւ յաղաչանս առ Աստուած մատուցեալ՝ զփոխարէն բարեացն հատուցանել հայցէ։ Եւ ամենայն եկեղեցեաւք հնչեցուցանէ զընտրելոցն զազնուականութիւն, ո՛չ միայն զարանցն, այլ եւ զկանանցն պարկեշտելոց որ զճշմարտութիւնն աւետարանեն։

Եւ զայս ամենայն աւետարանել ո՛չ ՚ի պարծանս գովութեան, այլ զի աւրինակ եւ կանոն զկնի եկելոցն պաշտիցի, որպէս զի նոյն իսկ բարեաց գործոց նախանձաւորս լինել ամենեցուն ստիպէ ասելովն թէ «Զհետ երթայք սիրոյ, եւ նախանձաւոր լինել ամենեցուն հոգեւորացնե։ Որոց զյաւժարութիւն Աքայեցւոց վասն պաշտաման սրբոցն ՚ի Մակեդոնիա պատմեալ նախանձեցուցեալ յորդորեաց։ Այլ եւ համարձակութիւն իսկ տայ անխափան ՚ի բարեացն առաքինութիւն թէ «Լաւ է յամենայն ժամ նախանձել ՚ի բարիսե։ Այլ եւ նմանաւղ իւր եւ Տեառն ստիպէ լինել։

Դարձեալ փութայ ամենեքումբք հանդերձ ըստ հետոցն Քրիստոսի վարել. «Հայեցարո՛ւք, ասէ, ՚ի զաւրագլուխն հաւատոց եւ ՚ի կատարիչն Քրիստոսե։ Եւ դարձեալ թէ «Յիշեցէք զառաջնորդս ձեր որ խաւսեցան ձեզ զբանն Աստուծոյ. հայեցեալք յելս գնացից նոցա, նմանաւղք եղերուք հաւատոցնե։ Եւ միանգամայն, եթէ «Զայս խորհեսցի իւրաքանչիւր ոք ՚ի ձէնջ որ եւ ՚ի Քրիստոս Յիսուսե։ Հանգոյն սմին եւ Ղուկաս յսկիզբն Առաքելագործ մատենին դնէ։ Իսկ ցանկալի Տեառնեղբայրն Յակոբոս, զհամաւրէն զգունդս սրբոց հանդերձ սրբասէր Տերամբն յաւրինակ առեալ ՚ի թղթին իւրում ասէ, եթէ «Աւրինակ առէք չարչարանաց եւ երկայնմտութեան զմարգարէսն որ խաւսեցան յանուն Տեառն. զհամբերութիւնն Յոբայ լուարուք եւ զկատարումն Տեառն տեսէ՛քե։

Յայտնի է այսուհետեւ ասացելովքս եթէ գովութիւն ամենայն աստուածասէր ընտրելոց ՚ի Տեառնէ է, ո՛ր ՚ի հրեշտակաց, ո՛ր առ ՚ի միմեանց, ո՛չ ՚ի պարծանս անձանց, այլ առ ՚ի նախանձուկս միմեանց արկանելոյ, զի միմեամբք քաջալերեալք հասանիցեմք ՚ի բարեացն կատարումն ՚ի նշանակեալ նպատակն երանելոյն Պաւղոսի, եթէ «Միաբան հասանել ՚ի չափ հասակին Քրիստոսիե։ Որոյ ազատութիւնն յերկինս է, ակն ունել փրկչին մեծին Աստուծոյ։ Ունիմք եւ զկանոնական յաջորդեալ յԱռաքելոցն անտի զշնորհապատում գրեալսն եթէ ո՛րպէս մեծարեալք ՚ի միմեանց, գովեալք ըստ ճշմարիտ հաւատոցն եւ ըստ աւետարանագործ կրաւնից մինչեւ ցայսաւր ժամանակի նովին սովորութեամբ վարին։

Եւ արդ, առեալ յերկոցունց համարձակութիւն ՚ի գիր արկանել եւ զվարս առն արդարոյ, արդ այսուհետեւ խոստացեալն առաջի դիցի, եւ հայրենակատար մեծարեալ պայմանաւ որ առ ՚ի մէնջ՝ հաճեսցի, եւ նոցա քաղցրատուր հրաման հատուցեալ զարդարեսցի։

Առն, զոր ՚ի նախակարգ բանիս նշանակեմք, վասն որոյ եւ փոյթ արարեալ մեր պատմելոյ, էր Մաշթոց անուն, ՚ի Տարաւնական գաւառէն, ՚ի Հացեկաց գեղջէ, որդի առն երանելւոյ Վարդան կոչեցելոյ։ ՚Ի մանկութեան տիսն վարժեալ Հելլենական դպրութեամբն, եկեալ հասեալ ՚ի դուռն Արշակունեաց թագաւորաց Հայոց մեծաց, կացեալ յարքունական դիւանին, սպասաւոր արքայատուր հրամանին առ հազարապետութեամբն աշխարհիս Հայոց Առաւանայ ուրումն։ Տեղեկացեալ եւ հմուտ եղեալ աշխարհակեաց կարգաց, ցանկալի եղեալ զինուորական արուեստիւն իւրոց զուգականացն, եւ անդէն ուշ եդեալ փութով ընթերցուածոց աստուածեղէն գրոց, որով առժամայն լուսաւորեալ եւ թեւամուխ միջամուխ յաստուածատուր հրամանաց հանգամանս, եւ ամենայն պատրաստութեամբ զանձն զարդարեալ, հարկանէր զիշխանացն սպասաւորութիւնսն։

Եւ յետ այնորիկ, ըստ աւետարանական չափուցն ՚ի ծառայութիւն Աստուծոյ մարդասիրին դարձեալ՝ մերկանայր այնուհետեւ զաշխարհակիր ցանկութիւնսն, եւ առեալ զխաչն պարծանաց, ելանէր զկնի ամենակեցոյց խաչելոյն, եւ հաճեալ հրամանացն՝ ՚ի խաչակիր գունդն Քրիստոսի խառնէր, եւ անդէն վաղվաղակի ՚ի միայնակեցական կարգ մտանէր։ Բազում եւ ազգի ազգի վշտակեցութիւն ըստ աւետարանին կրէր, ամենայն կրթութեամբ ամենայն իրաց հոգեւորացն զանձն տուեալ, միաւորութեան, լեռնակեցութեան, քաղցի եւ ծարաւոյ, եւ բանջարաճաշակութեանց, արգելանաց անլուսից, խարազնազգեստ եւ գետնատարած անկողնոց։ Եւ բազում անգամ զհեշտական հանգիստ գիշերոյն եւ զհարկ քնոյ յոտնաւոր տքնութեան ՚ի թաւթափել ական վճարէր։ Եւ զայս ամենայն առնէր ո՛չ սակաւ ժամանակս։ Եւ գտեալ եւս զոմանս յինքն յարեցուցանէր՝ աշակերտեալ նմին սովորական աւետարանութեան։ Եւ այնպէս ամենայն փորձութեանց ՚ի վերայ հասելոց կամայական քաջութեամբ տարեալ եւ պայծառացեալ, ծանաւթական եւ հաճոյ լինէր Աստուծոյ եւ մարդկան։

Առեալ այնուհետեւ երանելւոյն զհաւատացեալս իւր՝ դիմեալ իջանէր յանկարգ եւ յանդարման տեղիս Գողթան։ Այլ եւ ընդ առաջ ելանէր նմա իշխանն Գողթան, այր երկիւղած եւ աստուածասէր՝ ըստ աշակերտաց հաւատոցն Քրիստոսի։ Իսկ երանելւոյն վաղվաղակի զաւետարանական արուեստն ՚ի մէջ առեալ, ձեռն արկանէր զգաւառովն հանդերձ միամիտ սատարութեամբ իշխանին, գերեալ զամենեսեան ՚ի հայրենեաց աւանդելոց, եւ ՚ի սատանայական դիւապաշտ սպասաւորութենէն ՚ի հնազանդութիւն Քրիստոսի մատուցանէր։ Եւ յորժամ ՚ի նոսա զբանն կենաց սերմանեալ, յայտնի իսկ բնակչաց գաւառին նշանք մեծամեծ երեւէին, կերպակերպ նմանութեամբ դիւացն փախստական լինելով անկանէին ՚ի կողմանս Մարաց։

Նոյնպէս առաւել հոգ ՚ի միտ արկանէր զհամաշխարհականս սփոփելոյ, եւ առաւել յաղաւթս մշտնջենամռունչս եւ բազկատարած պաղատանս առ Աստուած եւ արտասուս անդադարս, զմտաւ ածելով զառաքելականն, եւ ասէր հոգալով. «Տրտմութիւն է ինձ եւ անպակաս ցաւք սրտի իմոյ վասն եղբարց իմոց եւ ազգականացե։ Եւ այնպէս տրտմական հոգովք պաշարեալ եւ թակարդապատեալ եւ անկեալ ՚ի ծուփս խորհրդոց եթէ ո՛րպիսի արդեաւք ելս իրացն գտանիցէ։

Եւ իբրեւ աւուրս բազումս անդէն ՚ի նմին դեգերէր, յարուցեալ այնուհետեւ հասանէր առ սուրբ կաթուղիկոսն Հայոց մեծաց որոյ անուն ճանաչէր Սահակ, զոր պատրաստական գտանէր՝ նմին փութոյ հաւանեալ։ Եւ միանգամայն յաւժարութեամբ գումարեալ, հանդերձ աղաւթիւք մեծովք առ Աստուած կանխէին վասն ամենայն ոգւոց քրիստոսաբեր փրկութեանն հասանելոյ, եւ զայն առնէին աւուրս բազումս։

Ապա ելանէր նոցա պարգեւական յամենաբարին Աստուծոյ ժողովել զաշխարհահոգ խորհուրդն երանելի միաբանելոցն, եւ գիրս նշանագրոյ Հայաստան ազգին հասանել, բազում հարցափորձի եւ քննութեան զանձինս պարապեցուցեալ, եւ բազում աշխատութեանց համբերեալ։

Ազդ առնէին ապա եւ զկանխագոյն խնդրելին իւրեանց թագաւորին Հայոց որոյ անուն կոչէր Վռամշապուհ։ Յայնժամ պատմէր նոցա արքայն վասն առն ուրումն ասորւոյ եպիսկոպոսի ազնուականի՝ Դանիէլ անուն կոչեցելոյ, որոյ յանկարծ ուրեմն նշանագիրս աղփաբետաց հայերէն լեզուի։

Եւ իբրեւ պատմեցաւ նոցա յարքայէ վասն գրելոյն ՚ի Դանիէլէ, յաւժարեցին զարքայ փոյթ առնել վասն պիտոյիցն այնոցիկ։ Եւ նա առաքէր զոմն Վահրիճ անուն հրովարտակաւք առ այր մի երէց՝ որոյ անուն Հաբէլ կոչէին որ էր մերձաւոր Դանիէլի ասորւոյ եպիսկոպոսի։

Իսկ Հաբէլին զայն լուեալ, փութանակի հասանէր առ Դանիէլն, եւ նախ ինքն տեղեկանայր ՚ի Դանիէլէ նշանագրոյն, եւ ապա առեալ ՚ի նմանէ առաքէր առ արքայն յերկիրն Հայոց, ՚ի հինգերորդի ամի թագաւորութեան նորա ՚ի նա հասուցանէր։

Իսկ արքային՝ հանդերձ միաբան սրբովն Սահակաւ եւ Մաշթոցիւ ընկալեալ զնշանագիրսն ՚ի Հաբէլէն, ուրախ լինէին։

Ապա առեալ երանելի հոգաբարձուացն զյանկարծագիւտն, խնդրէին հայցէին եւս յարքայէ մանկունս մատաղս որով զնշանագիրսն մարթասցեն։ Եւ յորժամ բազումք ՚ի նոցանէ տեղեկանային, ապա հրաման տայր ամենայն ուրեք նովին կրթել. որով եւ յաստիճան իսկ վարդապետութեան գեղեցիկ՝ երանելին հասանէր։ Եւ իբրեւ ամս երկու կարգեալ զվարդապետութիւն իւր եւ նովին նշանագրովք տանէր։

Իսկ իբրեւ ՚ի վերայ հասեալ թէ չեն բաւական նշանագիրքն ողջ ածել զսիւղոբայս եւ զկապս հայերէն լեզւոյն, մանաւանդ զի եւ նշանագիրքն իսկ յայլոց դպրութեանց թաղեալք եւ յարուցեալք դիպեցան, յետ այնորիկ դարձեալ կրկին անգամ ՚ի նոյն հոգս դառնային, եւ նմին ելս խնդրէին ժամանակս ինչ։

Վասն որոյ առեալ երանելւոյն Մաշթոցի դաս մի մանկտւոյ հրամանաւ արքայի եւ միաբանութեամբ սրբոյն Սահակայ, եւ հրաժարեալք ՚ի միմեանց համբուրիւ սրբութեանն՝ խաղայր գնայր ՚ի հինգերորդ ամի Վռամշապհոյ արքային Հայոց, եւ երթեալ հասանէր ՚ի կողմանս Արամի, ՚ի քաղաքս երկուս Ասորւոց. որոց առաջինն Եդեսիա կոչի, եւ երկրորդն՝ Ամիդ անուն։ Ընդ դէմ լինէր սուրբ եպիսկոպոսացն՝ որոց առաջնոյն Րաբիլաս անուն եւ երկրորդին՝ Ակակիոս, հանդերձ կղերականաւքն եւ իշխանաւքն քաղաքին պատահեալ։ Եւ բազում մեծարանս ցուցեալ հասելոցն ընդունէին հոգաբարձութեամբ ըստ Քրիստոսի անուանելոցն կարգի։

Իսկ աշակերտասէր վարդապետին՝ զտարեալսն ընդ իւր յերկուս բաժանեալ, զոմանս յասորի դպրութիւնն կարգէր, զոմանս յունական դպրութիւնն. անտի ՚ի Սամուսատական քաղաքն գումարէր։ Եւ նորա՝ իւրովք հաւասարովք՝ զսովորականն առաջի եդեալ զաղաւթս եւ զտքնութիւնս եւ զպաղատանս արտասուալից, զխստամբերութիւնս, զհոգս աշխարհահեծս, յիշելով զասացեալսն մարգարէին, եթէ՝ «Յորժամ հեծեծեսցես, յա՛յնժամ կեցցեսե։ Եւ այնպէս բազում աշխատութեանց համբերեալ վասն իւրոյ ազգին բարեաց ինչ աւճան գտանելոյ։ Որում պարգեւէր իսկ վիճակ յամենաշնորհողէն Աստուծոյ՝ հայրական չափուն ծնեալ ծնունդս նորոգ եւ սքանչելի՝ սուրբ աջովն իւրով՝ նշանագիրս հայերէն լեզուին։ Եւ անդ վաղվաղակի նշանակեալ անուանեալ եւ կարգեալ յաւրինէր սիղոբայիւք եւ կապաւք։

Եւ ապա հրաժարեալ յեպիսկոպոսացն սրբոց, հանդերձ աւգնականաւք իւրովք իջանէր ՚ի քաղաքն Սամոստացւոց, յորում մեծապատիւ իսկ յեպիսկոպոսէն եւ յեկեղեցւոյն մեծարեալ լինէր։ Եւ անդէն ՚ի նմին քաղաքի գրիչ ոմն հելլենական դպրութեան Հռոփանոս անուն գտեալ, որով զամենայն ընտրութիւնս նշանագրոյն՝ զնրբագոյնսն՝ զկարճն եւ զերկայնն, զառանձինն եւ զկրկնաւորն միանգամայն յաւրինեալ եւ յանկուցեալ, ՚ի թարգմանութիւն դառնային հանդերձ արամբք երկուք՝ աշակերտաւքն իւրովք. որոց առաջնոյն Յոհան անուն կոչէին՝ յԵկեղեաց գաւառէն, եւ երկրորդին՝ Յովսէփ անուն ՚ի Պաղանական տանէն։ Եւ եդեալ սկիզբն նախ յԱռակացն Սողոմոնի, որ ՚ի սկզբանն իսկ ծանաւթս իմաստութեանն ընծայեցուցանէ լինել, ասելով եթէ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյե։ Որ եւ գրեցաւ ձեռամբն այնորիկ գրչի, հանդերձ ուսուցանելով մանկունս գրիչս նմին դպրութեան։

Ապա յետ այնորիկ առնոյր թուղթս յեպիսկոպոսէ քաղաքին, եւ հրաժարեալ ՚ի նոցանէ հանդերձ ամենայն իւրովքն բերէր առ եպիսկոպոսն Ասորւոց։ Որ յորոց նախընկալն եղեւ՝ առաջի արկեալ նոցա զնշանագիրն աստուածատուր,. վասն որոյ բազում իսկ գովութիւնք յեպիսկոպոսաց սրբոց եւ ամենայն եկեղեցեաց բարձրանային ՚ի փառս Աստուծոյ, եւ ՚ի մխիթարութիւն աշակերտելոցն ոչ սակաւք։

Յորոց թուղթս աւետագիրս հանդերձ շնորհատուր պարգեւաւքն, եւ ամենայն իւրայիւքն՝ ՚ի շնորհացն Աստուծոյ՝ ճանապարհորդ լինէր. զաւթեւանաւք անցեալ յաջողութեամբ եւ հոգելից ուրախութեամբ եկեալ հասանէր ՚ի Հայաստան աշխարհն, ՚ի կողմանս Այրարատեան գաւառին, առ սահմանաւք Նոր Քաղաքին, ՚ի վեցերորդ ամի Վռամշապհոյ արքային Հայոց մեծաց։

Եւ ոչ այնպէս մեծն Մովսէս զուարճանայր յէջս Սինէական լերինն, չասեմք թէ առաւելովքն՝ պակասագոյն։ Քանզի յԱստուծոյ առեալ եւ աստուածագիր հրաման ՚ի բազուկս այրն աստուածատես ՚ի լեռնէն իջանէր, այլ վասն վրէժագործ ժողովրդեանն, որոց թիկունք ՚ի տէրունիսն եւ կործան յերկիր, տիրադրուժք իւրեանցակուռս ձուլածուին երկիր պագանէին եւ զնորին հրամանաբերն սրտառուչ սրտաբեկ լացուցին, քանզի ՚ի տախտակացն խորտակելոց յայտնի եղեալ տեսանէր բերելւոյն թախծութիւն։ Իսկ այսր երանելւոյ՝ վասն որոյ ճառեալքս յարդարին, ո՛չ ըստ այնմ աւրինակի որ անդն գործեցան, այլ ինքն իւրով լցեալ հոգեւոր մխիթարութեամբ՝ կարծեալ զընդունելւոցն յաւժարութիւն, եւ ընդունելւոցն յուսով ուրախութեան դիտաւորութիւն ճանապարհացն աւետաբեր։

Բայց մի՛ ոք յանդգնագոյն վասն ասացելոցն զմեզ համարեսցի թէ զիա՛րդ զայր մի խոնարհագոյն ընդ մեծին Մովսէսի՝ ընդ աստուածախաւսին՝ սքանչելագործին նմանեցուցեալ հաւասարեաց, որով թերեւս ստգտանիցեմք։ Եւ կարեմք այլ աւելի՝ հաւատովք, քանզի եւ չկայ ինչ ՚ի վերայ՝ յայտնեաւք եւ ծածկականաւք՝ զաստուածականն խոտել։ Քանզի միոյն Աստուծոյ ամենազաւրի շնորհք առ ամենայն ազգս երկրածնաց մատակարարին։

Եւ արդ եկեալ յիշելին մերձ ՚ի թագաւորական քաղաքն, ազդ լինէր թագաւորին եւ սրբոյ եպիսկոպոսին։ Որոց առեալ զամենայն նախարարագունդ աւագանւոյն ամբոխ, ՚ի քաղաքէն ելեալ պատահէին երանելւոյն զափամբ Ռահ գետոյն, եւ զցանկալի ողջոյնն միմեանց տուեալ. ուստի եւ բարբառաւք ցնծութեան եւ երգաւք հոգեւորաւք եւ բարձրագոյն աւրհնութեամբք ՚ի քաղաքն դառնային, եւ զաւուրս տաւնական՝ ուրախութեամբ անցուցանէին։

Յայնժամ վաղվաղակի հրաման առեալ ՚ի թագաւորէն՝ սկիզբն առնելոյ զխուժադուժ կողմանսն Մարաց, որք ո՛չ միայն վասն դիւական սատանայակիր բարուցն ճիւաղութեան, այլ եւ վասն խեցբեկագոյն եւ խոշորագոյն լեզուին դժուարամատոյցք էին, առ ՚ի յարդարել եւ զնոսա հարանց ամացն ծնունդս, առեալ պարզախաւս՝ հռետորաբանս, կրթեալս աստուածատուր իմաստութեանն ծանաւթս կացուցանէին։ Եւ այնպէս միջամուխ եղեալ հանգամանաւքն աւրինապատգամացն, մինչեւ բնաւ արտաքոյ իւրեանց բնականութեանն զերծանել։

Եւ ՚ի ձեռն առեալ այնուհետեւ աստուածագործ մշակութեամբ զաւետարանական արուեստն ՚ի թարգմանել, ՚ի գրել եւ յուսուցանել. մանաւանդ հայեցեալ ՚ի տեառնաբարբառ հրամանացն բարձրութիւն որ առ երանելին Մովսէս եկեալ վասն ամենայն իրացն եղելոց՝ յաստուածեղէն պատգամացն բարձրութիւն աւանդելոցն՝ մատենագրել առ ՚ի պահեստ յաւիտեանցն որ գալոցն էին. նոյնպիսիք եւ այլոց մարգարէիցն հրամայեալք։ «Ա՛ռ, ասէ, քարտէզ նոր մեծ, եւ գրեա՛ ՚ի նմա գրչաւ դպրիե։ Եւ այլուր, թէ «Գրեա՛ զտեսիլդ ՚ի տախտակի, եւ ՚ի գիրս հաստատեա՛ե։ Իսկ Դաւիթ յայտնապէս եւս վասն ամենայն ազգաց զվիճակ աստուածատուր աւրինացն նշանակէ ասելովն, թէ՝ «Գրեսցի յազգ այլե։ Զոր եկեալ կատարեաց ամենափրկիչն Քրիստոս շնորհատուր հրամանաւն, եթէ՝ «Ելէք ընդ ամենայն ազգսե, եւ եթէ՝ «Քարոզեսցի աւետարանս ընդ ամենայն տիեզերսե։ Ուստի եւ երանելի հարցն մերոց համարձակութիւն առեալ, յուսալից փութով ե՛ւ երեւելի ե՛ւ արդիւնակատար զիւրեանց մշակութիւնն ցուցանեն։

Յայնմ ժամանակի երանելի ցանկալի եւ անպայման սքանչելի լինէր աշխարհս Հայոց. յորում յանկարծ ուրեմն աւրէնսուսոյց Մովսէս՝ մարգարէական դասուն, եւ յառաջադէմն Պաւղոս՝ բովանդակ առաքելական գնդովն, հանդերձ աշխարհակեցոյց աւետարանաւն Քրիստոսի, միանգամայն եկեալ հասեալ ՚ի ձեռն երկուց հաւասարելոցն՝ հայաբարբառք հայերէնախաւսք գտան։

Անդ էր այնուհետեւ սրտալիր ուրախութիւն եւ ակնավայել տեսիլ հայելւոյն։ Քանզի երկիր, որ համբաւուցն անգամ աւտար էր կողմանցն այնոցիկ, յորում ամենայն աստուածագործ սքանչելագործութիւնքն գործեցան՝ առժամայն վաղվաղակի իրացն եղելոց խելամուտ լինէր, ո՛չ միայն ժամանակաւ պաշտեցելոցն, այլ եւ յառաջագոյն յաւիտենիցն եւ ապա եկելոցն, սկզբանն եւ կատարածի, եւ ամենայն աստուածատուր աւանդութեանցն։

Իսկ իբրեւ զչափ առեալ զիրացն հաստատութեան, համարձակագոյն եւ առաւելագոյն զաշակերտութիւն նորագիւտ վարդապետութեանն խմբէին ուսուցանել եւ թեքել, եւ պատրաստական քարոզութեան անգէտ մարդկան յաւրինել. որոց եւ ինքեանք իսկ ՚ի կողմանց եւ ՚ի գաւառաց Հայաստան աշխարհին յորդեալք եւ դրդեալք հասանէին ՚ի բացեալ աղբիւրն գիտութեանն Աստուծոյ։ Քանզի յԱյրարատեան գաւառին՝ ՚ի կայս թագաւորացն եւ քահանայապետացն բղխեցին Հայոց՝ շնորհք պատուիրանացն Աստուծոյ։ Անդ էր յիշելի եւ մարգարէականն, եթէ՝ «Եղիցի անդ աղբիւր բղխեալ ՚ի տան Դաւթիե։

Որ եւ սկսան իսկ սիւնք եկեղեցւոյ միջամուխ ձեռամբ զգործ աւետարանչացն Քրիստոսի գործել, գումարել ՚ի կողմանս, ՚ի գաւառս, ՚ի տեղիս տեղիս Հայաստան ազգին, դասս դասս զաշակերտեալսն ճշմարտութեանն, զհասուցելոցս ՚ի կատարումն գիտութեան, բաւական եւ առ ՚ի զայլսն զեկուցանելոյ. որոց կանոն եւ աւրինակ զիւրեանց անձանց արգասիս եդեալ, եւ պատուիրեալ կալ ՚ի նմին կանոնի. եւ իւրեանց անդէն զառընթերակաց արքունիսն հանդերձ ամենայն ազատագունդ բանակիւն՝ աստուածեղէն իմաստութեամբն վարդապետեալ։ Առաւել՝ երանելւոյն Սահակայ զՄամիկոնեան որեարն ՚ի վարժս վարդապետութեանն պարապեցուցեալ, որոց առաջնոյն Վարդան անուն էր որ եւ Վարդկան կոչէր։ Նոյնպէս եւ զամենայն ոգի ջանայր յերիւրել հասուցանել ՚ի գիտութիւն ճշմարտութեան։

Յետ այնորիկ առնոյր հաւանութիւն երանելին Մաշթոց որպէսզի տէր եպիսկոպոսն ՚ի կայենականսն, եւ նա ՚ի սփիւռս հեթանոսաց զբանն կենաց՝ սերմանիցեն։ Եւ հրաժարեալ ՚ի նոցանէն հանդերձ այլովք եւս աւգնականաւքն, որոց առաջնումն Տիրայր անուն ՚ի Խորձենական գաւառէն, եւ երկրորդին Մուշէ անուն ՚ի նահանգէն Տարաւնոյ, որք էին սուրբք եւ զուարթագոյնք, հանդերձ այլովք եւս սպասաւորաւք աւետարանին, զոր չեմք բաւական ըստ անուանցն նշանակել։

Որով յանձն եղեալ երանելին շնորհացն Աստուծոյ երթեալ իջանէր առ ոստանն Գողթան յառաջին դաստակերտն իւր։ Եւ անդ ընդելական սովորութեամբն ՚ի կիր արկեալ զվարդապետութիւնն հաւասարութեամբն բարեպաշտին Շաբաթայ, լի առնէր զգաւառն ողջունիւ աւետարանին Քրիստոսի եւ կարգէր յամենայն գիւղս գաւառին դասս սրբոց վանականաց։ Որում եւ հասեալ ժամանեալ հայրաբարուին Գտայ, որդւոյ Շաբաթայ առն քրիստոսասիրի, բազում սպասաւորութիւն իբրեւ հաւասարի որդւոյ՝ վարդապետին տանէր։

Ապա յետ այնորիկ ՚ի սահմանակիցս ՚ի Սիւնական աշխարհն ելանէր, եւ անդ աստուածասէր հնազանդութեամբ ընկալեալ զնա իշխանին Սիւնեաց, որ էր Վաղենակ անուն, բազում աւգնականութիւն գտեալ ՚ի նմանէն վասն իրացն առաջի արկելոց, մինչեւ հասանել նմա բովանդակ ՚ի վերայ սահմանաց Սիւնեաց։ Եւ ժողովեալ մանկունս առ ՚ի նիւթ վարդապետութեանն, առաւել զգազանամիտ զվայրենագոյն զճիւաղաբարոյ կողմանցն. եւ ա՛յնչափ փոյթ ՚ի վերայ ունելով եւ դայեկաբար սնուցանել եւ խրատել մինչեւ ՚ի նոցունց իսկ ՚ի վայրենեացն եպիսկոպոսս՝ տեսուչս եկեղեցւոյն Սիւնեաց կարգել, որոյ անուն կոչէր Անանիաս, այր սուրբ եւ երեւելի՝ հայրաբարոյ ժառանգաւորաց եկեղեցւոյ. ապա եւ զերկիրն Սիւնեաց վանականաւք լնոյր։

Յորում ժամանակի պարգեւեալ յԱստուծոյ հասանէր ՚ի գլուխ իշխանութեանն Սիւնեաց քաջն Սիսականն Վասակ, այր խորհրդական եւ հանճարեղ եւ յառաջիմաց՝ շնորհատուր իմաստութեամբն Աստուծոյ։ Բազում ինչ նպաստութիւն ցուցանէր աւետարանագործ վարդապետութեանն, իբրեւ որդւոյ առ հայր հպատակութիւն ցուցեալ եւ ծառայեալ ըստ աւետարանին վայելչութեան, մինչ ՚ի վախճան զհրամայեալսն ՚ի գործ բերէր։

Դարձեալ յետ ժամանակի ինչ ընդ մէջ անցելոյ, հոգ ՚ի միտ արկանէր սիրելին Քրիստոսի ե՛ւ վասն բարբարոսական կողմանն, ե՛ւ առնոյր կարգել նշանագիրս Վրացերէն լեզուին, ըստ շնորհեցելոյ նմա ՚ի Տեառնէ։ Գրէր, կարգէր եւ աւրինաւք յարդարէր, եւ առնոյր ընդ իւր զոմանս լաւագոյնս յաշակերտաց իւրոց, յարուցեալ գնայր իջանել ՚ի կողմանս Վրաց, եւ երթեալ յանդիման լինէր թագաւորին, որում անուն էր Բակուր, եւ եպիսկոպոսի աշխարհին՝ Մովսէս։ Եւ առաւելագոյն հնազանդեալ նմա ըստ աւրինացն Աստուծոյ թագաւորին եւ զաւրացն՝ հանդերձ ամենայն գաւառաւքն։

Եւ նորա զիւր արուեստն առաջի արկեալ խրատէր յորդորելով, յորում եւ յանձն առեալ ամենեցուն զխնդրելին կատարել։ Եւ գտեալ զայր մի թարգման վրացերէն լեզուին, որ անուանեալ կոչէր Ջաղայ, այր գրագէտ եւ ճշմարտահաւատ, հրաման տայր այնուհետեւ արքայն Վրաց ՚ի կողմանց կողմանց եւ ՚ի խառնաղանջ գաւառաց իշխանութեան իւրոյ ժողովել մանկունս տալ ՚ի ձեռն վարդապետին։ Զոր առեալ արկանէր ՚ի բովս վարդապետութեանն, եւ հոգեւոր սիրոյն եռանդմամբ զաղտ եւ զժանգ շարաւահոտ դիւացն եւ զսնոտիագործ պաշտամանն ՚ի բաց [քերեալ], այնչափ անջատեալ ՚ի հայրենեաց իւրեանց եւ անյիշատակ ցուցանել մինչեւ ասել թէ՝ «Մոռացայ զժողովուրդ իմ եւ զտուն հաւր իմոյե։

Եւ արդ զնոսա որ յայնչափ ՚ի մասնաւոր եւ ՚ի բաժանեալ լեզուացն ժողովեցան, միով աստուածաբարբառ պատգամաւքն մի ազգ կապեալ, փառաբանիչք միոյ Աստուծոյ յաւրինէր, յորոց եւ իմ անարժանիս ելեալ ՚ի կարգ եպիսկոպոսութեան վիճակ, որոց առաջինն Սամուէլ անուն՝ այր սուրբ եւ բարեպաշտաւն՝ եպիսկոպոս կացեալ տանն արքունականի։

Իսկ իբրեւ ընդ ամենայն տեղիս Վրաց կարգեալ զգործ աստուածպաշտութեանն, այնուհետեւ հրաժարեալ ՚ի նոցանէ դառնայր յերկիրն Հայոց, պատմէր նմա զողջութենէ եղելոցն, միանգամայն փառաւոր առնելով զԱստուած, զմեծանունն Քրիստոս։

Ապա դարձեալ ելանէր շրջէր զտեղեաւք կարգելովք եւ զգաւառաւքն աշակերտելովք աշխարհին Հայոց զուարթացուցանել, նորոգել եւ հաստատել։ Եւ յորժամ այնպէս ընդ ամենայն տեղիս լի առնէր զսուրբ աւետարանն Տեառն, եւ ամենեցուն զգուշացուցեալ զկենաց ճանապարհն վարելոյ, խորհուրդ առնոյր այնուհետեւ վասն կէս ազգին Հայոց որ էր ընդ իշխանութեամբ թագաւորին Հոռոմոց։

Եւ փութացեալ գնայր հանդերձ աշակերտաւք բազմաւք անցանել ՚ի կողմանս Յունաց, եւ վասն առաւելագոյն բարեգործ համբաւուց յառաջագոյն զնմանէ անդ ՚ի հիւսիսական կողմանց հռչակելոց, առաւել միամտութեամբ ընտանեբար յեպիսկոպոսաց աշխարհին եւ ՚ի գաւառականացն պատուեալ, մանաւանդ ՚ի սպայապետէն աշխարհին որ անուանեալ կոչէր Անտիոխ ՚ի մուտ ճանապարհին։ Որ զիրս առաջի եդեալ գրով ցուցանէր կայսերն որում Թէոդոս կոչէին, որդի Արկադու կայսեր, ուստի եւ հրաման ելանէր վայելուչ մեծարանաւք Ակումիտ անուն կոչելոյ։

Իսկ նորա զբազմութիւն աշակերտացն տարեալ ՚ի քաղաքն Մելիտինացւոցն, յանձն առնէր սրբոյ եպիսկոպոսի քաղաքին որ Ակակիոսն կոչէին, եւ գլխաւոր աշակերտացն թողոյր զայն որում Ղեւոնդէոսն կոչէին այր հաւատարիմ եւ ճշմարտապաշտ։

Եւ առեալ երանելւոյն զպատուական եպիսկոպոսն Դերջանոյ որոյ անուն կոչէր Գինթ եւ սակաւս յաշակերտաց անտի, եւ ելեալ յանարւոյն դիմոսական, եւ բազում պատիւ գտեալ հասանէին ՚ի թագաւորակաց քաղաքն Կոստանդինական զորմէ իսկոյն պատմէին յարքունիսն։

Եւ մտեալ առաջի պատուակալ աթոռոյն յանդիման լինէր աստուածակարգ թագաւորացն եւ հայրապետին սրբոյ որում Ատտիկոս կոչէին, յորոց եւ գտեալ շնորհս՝։ հրամայեալ լինէր ժամանակս ինչ անդէն ՚ի տիեզերական քաղաքին մեծարել դարմանաւք կարգելովք յեկեղեցւոյն եւ յարքունեաց ՚ի պատուական իշխանաց քաղաքին։

Եւ ապա յետ պասեքին կատարելոյ՝ ցուցեալ կայսերն զպիտոյից հանգամանս եւ առեալ զանընդդիմակաց հրամանն հանդերձ սակերաւք կայսերագիր նշանակելովք վասն մանկտւոյն յաշակերտութիւնն առ ՚ի կէս ազգէն Հայոց ժողովելոյ, եւ վասն ժանտագործ ազգին բարբարոսաց եւ եկեղեցեաց հաստատութեան, եւ մեծամեծ պարգեւաւք պատուեալ։ Վասն որոյ հաւանեցուցեալ ճշմարտին զարքունիսն, անընկալ թողոյր, եւ երկիրպագեալ ծիրանափառ Աւգոստականացն եւ Սրբոյ Կաթուղիկոսին, եւ ընկալեալ ողջոյն յեկեղեցւոյն եւ յերեւելի իշխանացն քաղաքին, եւ ամենայն իւրայովքն յաջողեալք ելանէին ՚ի դեսպակս ՚ի կառս արքունատուրս։ Եւ մեծաւ շքով եւ բազում վայելչութեամբ ունէին զճանապարհս արքունականս, եւ ամենայն քաղաքացն պատահելոց՝ ՚ի քաղաքին պայծառագոյն երեւէին, եւ մեծամեծ պարգեւս գտեալ գային հասանէին ՚ի ժամադիր կողմանս։

Եւ անդէն վաղվաղակի պատահեալ սպարապետին Հայոց, հանդերձ սակերաւք կայսեր յանդիման լինէին։ Եւ նորա առեալ զսակերս կայսերական նշանաւք փութայր վաղվաղակի զհրամանն կատարել, եւ հրեշտակս արձակեալ այնուհետեւ ՚ի գաւառս կէս ազգին Հայոց յիշխանութեանն կայսեր՝ բազմութիւն մանկտւոյ ժողովել, եւ նոցին ռոճիկ կարգել ՚ի պատեհագոյն տեղիս, յոր եւ երանելին զվարդապետութիւնն իւր ՚ի գործ արկեալ եւ ժողովելոցն քաղցրացուցանէր։

Ապա յետ այնորիկ ձեռն արկանէր զդժպատեհ եւ զկամակոր բարբարիանոս աղանդն քննելոյ, եւ իբրեւ ոչինչ գտանէր հնարս յուղղութիւն ածելոյ, առեալ ՚ի գործ արկանէր զթշուառացուցիչ գաւազանն, ծանրագոյն պատուհասիւք ՚ի բանդս, ՚ի տանջանս, ՚ի գելարանս։ Իսկ յորժամ այնու եւս պակասեալք ՚ի փրկութենէն գտանէին, խորտակեալս, ապա խանձեալս՝ մրեալս, եւ գունակ գունակ խայտառակեալս եւ յաշխարհէն կորզէին։

Իսկ զերանելւոյն զիւր վարդապետութեանն պայման արարեալ՝ սակեալ եւ վճարեալ, եւ բազում շնորհագիր մատեանս զհարցն եկեղեցւոյ ստացեալ, ծովացուցանէր զվարդապետութեանն զխորութիւն, եւ լցեալ զեղոյր ամենայն բարութեամբք։

Յայնմ ժամանակի եկեալ դիպէր նմա այր մի երէց Աղուան ազգով Բէնիամէն անուն, եւ նորա հարցեալ եւ քննեալ զբարբարոս զբանս Աղուաներէն լեզուին, առնէր ապա նշանագիրս ըստ վերնապարգեւ կորովի սովորութեան իւրում, եւ յաջողութեամբ Քրիստոսի շնորհացն կարգեալ՝ հաստատեալ կշռէր։ Յետ այնորիկ հրաժարեալ յեպիսկոպոսաց յիշխանաց աշխարհին եւ յամենայն եկեղեցեաց, առ որս թողեալ վերակացուս հաւատացելոցն զերկուս ոմանս յիւրոց աշակերտացն, որ առաջնոյն Ենովք անուն էր, եւ երկրորդին Դանան, արք կրաւնաւորք եւ յառաջադէմք աւետարանական սպասաւորութեանն, զորս յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ անդէն զետեղէր։

Եւ ինքն բազում աշակերտաւք գայր անցանէր ՚ի կողմանս Հայոց մեծաց. եւ հասեալ ՚ի Նոր Քաղաքն յանդիման լինէր սրբոյ եպիսկոպոսին Սահակայ եւ թագաւորին Հայոց որում անուն Արտաշէս կոչէին եւ ամենայն բանակին, եւ պատմեալ նոցա զգործս կողմանցն այնոցիկ ըստ յաջողութեան շնորհացն Աստուծոյ դադարէր անդ աւուրս ինչ՝ մխիթարէր վասն զհոգեւոր անձուկն սփռելոյ։

Եւ ապա յետ այնորիկ հրաժարեալ գնալ ՚ի կողմանս Աղուանից եւ երթեալ իջանէր յաշխարհն, եւ հասեալ ՚ի թագաւորական տեղիսն տեսանէր զսուրբ եպիսկոպոսն Աղուանից որում անուն Երեմիա կոչէին, եւ զնոցին թագաւոր որում Արսվաղէ էր անուն՝ ամենայն ազատաւք հանդերձ, որոյ առաւել հպատակութեամբ ընկալեալ վասն անուանն Քրիստոսի։ Ապա հարցեալ ՚ի նոցանէ, առաջի եդեալ վասն որոյ եկեալն էր, եւ նոցա երկոցունց զուգացելոց, եպիսկոպոսին եւ թագաւորին, յանձն առեալ դպրութեանն հնազանդելոյ՝ տային եւս հրաման ՚ի գաւառաց եւ ՚ի տեղեաց իշխանութեանն իւրեանց բազմութիւն մանկանց յարուեստ դպրութեանն ածել եւ գումարել ըստ արժանաւոր եւ պատեհ տեղեաց, դասս դասս դպրաց եւ ռոճիկս կարգել ՚ի դարմանս։

Իսկ իբրեւ հրամանն այն արդեամբք եւ գործովք յանկ ելանէր, ապա այնուհետեւ երանելւոյն Երեմիայի եպիսկոպոսի ՚ի ձեռն առեալ վաղվաղակի զաստուածային գրոց թարգմանութիւնս ՚ի գործ արկանէր, որով անդէն յական թաւթափել վայրենամիտ եւ դատարկասուն եւ անասնաբարոյ աշխարհն Աղուանից մարգարէագէտք եւ առաքելածանաւթք եւ աւետարանաժառանգք լինէին եւ ամենայն աւանդելոցն Աստուծոյ ոչ իւիք անտեղեակք։ Դարձեալ առաւել եւս երկիւղածն յԱստուծոյ արքայն Աղուանից միամիտ փութով հրաման տայր սատանայակիր եւ դիւամոլ ազգին՝ սաստիւ թափել զերծանել յունայնավար հնացելոցն եւ հնազանդ լինել ամենահեշտ լծոյն Քրիստոսի։

Եւ յորժամ զայն արարեալ հաւասարութեամբ, եւ լցեալ զպիտոյն իւրեանց եւ զկամացն յաւժարութիւն, ձեռնատու եւս եղեալ նմա սրբամատոյց վարդապետութեանն՝ ՚ի բաղասական կողմանս՝ սրբոյ եպիսկոպոսին որում Մուշեղ կոչէին, հրաժարէր ապա ՚ի թագաւորէն եւ յեպիսկոպոսացն եւ յամենայն եկեղեցւոյն Աղուանից։ Եւ զոմանս յիւրոց աշակերտացն վերակացուս իւրեանց կացուցանէր, հանդերձ արամբ քահանայիւ արքունական դրանն որում անուն Յովնաթան կոչէին, որոյ բազում յաւժարութիւն ՚ի վարդապետութենէն էր գտեալ, եւ յանձն առնելով զնոսա եւ զանձն ամենապահ շնորհացն Աստուծոյ, խաղացեալ գայր ՚ի կողմանցն Աղուանից անցանել յաշխարհն Վրաց։

Եւ հանդէպ հասեալ գայր Գարդմանական ձորոյն։ Ընդ առաջ լինէր նմա իշխանն Գարդմանից որում Խուրս կոչէին, եւ ասպնջական եղեալ նմա աստուածասէր երկիւղածութեամբ առաջի դնէր զանձն վարդապետին հանդերձ իշխանութեամբն իւրով. առաւելագոյն իսկ վայելեալ ՚ի հիւթ եւ ՚ի պարարտութիւն վարդապետութեանն յուղարկէ զերանելին ուր եւ երթալոցն էր։

Իսկ նորա անցեալ դիմեալ ՚ի կողմանսն, առ որով ժամանակաւ Արձիւղ անուն թագաւորեալ Վրաց, որոյ առաւելապէս պայծառացուցեալ ծաղկեցուցանէր զվարդապետութիւնն. եւ նորա շրջեալ զամենայն աշակերտաւք, պատուիրեալ կա՛լ ՚ի ճշմարտութեանն։

Յայնժամ իշխանին Տաշրացւոց՝ առն պատուականի եւ աստուածասիրի որ անուանեալ կոչէր Աշուշայ, ՚ի ձեռն տայր նմա զանձն ամենայն գաւառովն իւրով, եւ նորա ամենսփիւռ վարդապետութեանն ոչինչ պակասութեամբ քան զայլոցն գաւառաց անդ ցուցեալ, եւ յանձն արարեալ զնոսա սրբոյ եպիսկոպոսին Սամուէլի, այնմ զոր ՚ի վերոյ նշանակեցաք, ինքն դառնայր ՚ի կողմանս Հայոց մեծաց. եւ եկեալ ՚ի սովորական տեղիսն, զընդելական ողջոյնն՝ սրբոյն Սահակայ եւ ամենայն պատահելոցն տուեալ, պատմէր նոցա վասն այնր եւս նորագործ իրացն. որք իբրեւ լուան, առաւել գոհանային զպարգեւացն Աստուծոյ։

Յետ այնորիկ ուշ եդեալ երկոցունց երանելեացն զիւրեանց ազգին զդպրութիւն առաւել յարգել եւ դիւրացուցանել, ձեռն ՚ի գործ արկանէր ՚ի թարգմանել եւ ՚ի գրել մեծն Իսահակ ըստ յառաջագոյն սովորութեանն։

Որոց դարձեալ դէպ լինէր եղբարս երկուս՝ յաշակերտացն յուղարկել ՚ի կողմանս Ասորւոց ՚ի քաղաքն Եդեսացւոց, զՅովսեփ, զոր ՚ի վերոյն յիշեցաք եւ երկրորդն Եզնիկ անուն յԱյրարատեան գաւառէն ՚ի Կողբ գեղջէ, զի յԱսորական բարբառոյն զնոցին հարցն սրբոց զաւանդութիւնս հայերէն գրեալս դարձուսցեն։

Իսկ թարգմանչացն հասեալ ուր առաքեցանն եւ կատարեալ զհրամանսն եւ առ պատուական հարսն առաքեալ, անցեալ գնացին ՚ի կողմանս Յունաց ուր եւ ուսեալք եւ տեղեկացեալք թարգմանիչս կարգէին ըստ հելլենական լեզուին։

Ապա յետ ժամանակի ինչ ընդ մէջ անցելոյ, դէպ լինէր ոմանց եղբարց ՚ի Հայաստան աշխարհէս դիմել իջանել ՚ի կողմանս Յունաց, որ եւ Ղեւոնդէս առաջնոյն անուն էր եւ երկրորդն՝ Կորիւնս։ Եւ մատուցեալ յարէին յԵզնիկն իբրեւ առ ընտանեգոյն սննդակից՝ ՚ի Կոստանդինական քաղաքին, եւ անդ միաբանութեամբ հոգեւոր պիտոյիցն զխնդիր վճարէին։ Որոց յետ այնորիկ հաստատուն աւրինակաւք աստուածատուր գրոցն եւ բազում շնորհագիր հարց յետ այնր աւանդութեամբք եւ Նիկիական եւ Եփեսոսական կանոնաւք գային երեւելով աշխարհին Հայոց, եւ առաջի դնէին հարցն զբերեալ կտակարանսն Եկեղեցւոյ սրբոյ։

Իսկ երանելւոյն Սահակայ զեկեղեցական գրոց գումարութիւնն կանխաւ յունական բարբառոյն ՚ի Հայերէն դարձուցեալ եւ բազում եւս զհայրապետաց սրբոց զճշմարիտ զիմաստութիւնն՝ դարձեալ յետ այնորիկ առեալ հանդերձ Եզնակաւ զյառաջագոյն զյանկարծագիւտ զփութանակի զթարգմանութիւնս հաստատէր ճշմարիտ աւրինակաւք բերելովք, եւ շատ եւս մեկնութիւն գրոց թարգմանէին։

Եւ այնպէս զամենայն ժամանակս իւրեանց յընթերցուածս գրոց ծախէին հարքն զտիւ եւ զգիշեր, եւ նովին ծաղկեալք եւ շահաւէտեալք աւրինակ բարեաց ուսումնասէր առընթերակայից լինէին, մանաւանդ զի ունէին պատուիրանս զգուշացուցիչս յաստուածակարգ պատգամաւորացն, յորոց առաջինն հրամայէ թէ՝ «Յաւրէնս Տեառն խորհեսցիս ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերիե, եւ երկրորդն հանգոյն պատուիրէ թէ՝ «Մի՛տ դիր ընթերցուածոց մխիթարութեան վարդապետութեան, մի՛ անփոյթ առներ զշնորհացդ որ ՚ի քեզ են. յա՛յդ խորհեա եւ ՚ի դո՛յն յամեսջիր. զայդ եթէ առնիցես ե՛ւ զանձն ապրեցուսցես ե՛ւ զայնոսիկ որ քեզն լսիցենե։

Ապա դարձեալ յետ այնպիսի առաւել եւ բարձրագոյն վարդապետութեանն, սկսեալ երանելւոյն Մաշթոցի ճառս յաճախագոյնս, դիւրապատումս, շնորհագիրս, բազմադիմիս ՚ի զաւրութենէ եւ ՚ի հիւթոյ գրոց մարգարէականաց կարգել եւ յաւրինել լի ամենայն ճաշակաւք աւետարանական հաւատոյն ճշմարտութեան, յորս բազում նմանութիւնս եւ աւրինակս ՚ի յանցաւորացս աստի, առաւելագոյն վասն յարութենական յուսոյն առ ՚ի հանդերձեալսն՝ յերիւրեալ կազմեալ, զի հեշտընկալք եւ դիւրահասոյցք տխմարագունիցն եւ մարմնական իրաւք զբաղելոցն լինիցին, առ ՚ի սթափել եւ զարթուցանել եւ հաստահիմն առ ՚ի խոստացեալ աւետիսն քաջալերել։

Եւ այնպէս յամենայն կողմանս Հայոց Վրաց եւ Աղուանից զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց, զամառն եւ զձմեռն, զտիւ եւ զգիշեր անվեհեր եւ առանց յապաղելոյ իսկ իւրով աւետարանական եւ ողջապատում գնացիւքն առաջի թագաւորաց եւ իշխանաց եւ ամենայն հեթանոսաց՝ անընդդիմակաց ՚ի հակառակորդաց՝ զամենափրկչին Յիսուսի անուն կրեաց յանձին։ Եւ զամենայն ոգի քրիստոսազգեստ եւ հոգեղէն վառեաց, եւ բազում բանդականաց եւ կալանաւորաց եւ տագնապելոց ՚ի բռնաւորաց թողութիւն արարեալ, կորզելով զնոսա ահաւոր զաւրութեամբն Քրիստոսի։ Եւ բազում մուրհակս անիրաւութեան պատառեաց, եւ բազում սգաւորաց եւ կարճամտելոց մխիթարական վարդապետութեամբն զակնկալ յուսոյն ըստ յայտնութեան փառաց մեծին Աստուծոյ փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի նաւթճեաց. եւ զամենայն միանգամայն յաստուածպաշտութեան պայման անդր փոխեաց։

Եւ դարձեալ բազում եւ անհամար գունդս վանականաց ՚ի շէնս եւ յանշէնս, դաշտականս եւ լեռնականս, անձաւամուտս եւ արգելականս բնակեցուցեալ հաստատէր։ Զորս ընդ ժամանակս ժամանակս իւրով մարմնովն իսկ աւրինակ ցուցեալ, առեալ զոմանս յաշակերտաց յիւրաքանչիւր մենաստանացն եւ երթեալ լեռնակեաց սորամուտ ծակախիթ եղեալ զառաւրէական զկերակուրն խոտաբուտ ճաշակաւքն վճարէին. այնպէս վշտակեաց տկարութեան զանձն տային, մանաւանդ որոց հայեցեալ ՚ի մխիթարութիւն առաքելական բանիցն թէ՝ «Յորժամ տկար եմ վասն Քրիստոսի, յա՛յնժամ զաւրացեալ լինիմե, եւ թէ՝ «Լաւ եւս լիցի պարծել տկարութեամբս, զի բնակեսցէ յիս զաւրութիւնն Քրիստոսիե։

Անդ էր այնուհետեւ չարբենալ գինւով այլ առաւելուլ հոգւով, եւ պատրաստել զսիրտս երգաւք հոգեւորաւք ՚ի փառս եւ ՚ի գովութիւն Աստուծոյ։ Անդ կրթութիւն քաղցրուսոյց ընթերցուածոց հոգեպատում գրոց։ Անդ քաջալերութիւն յորդորական վարդապետութեան առ ՚ի յառաջադէմ ընտրութիւնն՝ պսակահաս քրիստոսադիր կիտին։ Անդ եռալ հոգւով աստուածապաշտ ծառայութեամբ։ Անդ աղաւթք աղերսալիք եւ խնդրուածք հաշտեցուցիչք վասն ամենեցուն կենաց առ մարդասէրն Աստուած։

Եւ նովին հոգեկրաւն արուեստիւն հանէր աւուրս բազումս յանապատ տեղիս, մինչեւ ազդ լինէր յերիցանց, իրաց ինչ աւգտակարաց եկեղեցեաց կողմանցն այնոցիկ հասանել յաւգնականութիւն շնորհաւքն Քրիստոսի։ Եւ նորա առանց իրիք զբաղելոյ՝ հանդերձ գործակցաւք իջեալ ՚ի թիկունս դիպացն պատահելոց եւ վճարեալ զաւրութեամբն Աստուծոյ։

Եւ յորդորագոյնս եւ պարարտագոյնս եւ անփակ բերանով զվտակս վարդապետութեանն ՚ի սիրտս լսողացն ծաւալեցուցանէր, եւ զայս առնէր զամենայն ժամանակս իւր վասն անձին եւ վասն աշխարհի, քանզի սովոր իսկ են ճշմարիտ վարդապետք զանձանց առաքինութիւնս կանոն աշակերտելոցն դնել, մանաւանդ յուշ առնելով զտէրունականն՝ զմիոյ միայնոյ իմաստնոյն Աստուծոյ, քանզի «Սկսաւ, ասէ, Յիսուս առնել եւ ուսուցանելե։ Որոյ բազում անգամ առեալ զաշակերտսն ուրոյն եւ աննիազական անձամբն աւրինակ կարաւտելոցն լինէր, յորժամ ՚ի Թաբաւրական լերինն զաւետեաց երանութիւնն տայր եւ յորժամ ՚ի նմին լերին զկանոնական զաղաւթս առնէր մինչդեռ աշակերտքն ՚ի Տիբերական ծովուն նաւէին։ Եւ դարձեալ յաւուրս բաղարջակերացն յաւրինական տաւնին զգիշերոյն աղաւթքն երիցս անգամ ՚ի Ձիթաստանեաց լերինն առանձինն մատուցանէր։ Ուստի եւ յայտնի իսկ է եւ առանց խուզելոյ, եթէ ո՛չ վասն անձին ամենատէրն այլ համաշխարհի յուսումն զայն գործէր, որ է աւրինակ ամենայն հնազանդելոց, վասն որոյ ասէր իսկ. «Արթո՛ւն կացէք զի մի՛ ՚ի փորձութիւն մտանիցէքե։

Իսկ արդ եթէ ի թեթեւագոյն արուեստից պակասագոյն են ՚ի գիտութենէ ազգք երկրածնացս, ո՛րչափ այնմ արուեստի ոք համարեսցի եւ անգիտանալ որ ընդ Աստուած զխաւսսն կատարէ, որով երանելին Պաւղոս ամենեցուն տգիտանալ ասէ, վասն որոյ զամենակեցոյց Հոգին ՚ի թիկունս հասանել՝ անմռունչ հեծութեամբ՝ բարեխաւս գիտէ։

Իսկ արդ յորժամ լսիցեմք, եթէ՝ «Սկսաւ Յիսուս առնել եւ ուսուցանելե, ապաքէն առնէ եւ ուսուցանէ, եւ ոչ եթէ զի պարգեւեսցէ՝ իմանալի է։ Եւ բարեխաւսել նորա վասն սրբոց եւ բարեխաւսել Հոգւոյն Սրբոյ՝ առ ՚ի վարդապետելոյ մեզ զի ընդ միմեանց բարեխաւսելն՝ գիտելի է. քանզի միապատիւ է աստուածականն եւ ո՛չ բազմաբար։

Իսկ երանելի առաքելոցն ընկալեալ ՚ի վարդապետութենէ ճշմարտութեանն՝ նախ կարաւտական անձանցն մատակարարէին, եւ ապա աշակերտացն բարձեալ տանէին։ Երբեմն առանձինն եւ երբեմն ժողովովքն գումարելովք զփառսն Քրիստոսի առաւելովքն բարձրացուցանէին։ Քանզի առաւել աւգտակար իսկ է յամենայն աշխարհակիր զբաւսանաց առանձինն սահմանել եւ միայն աստուածպաշտութեան պարապել, զոր եւ մարգարէքն գործէին, որք ՚ի լերինս եւ յանապատս եւ ՚ի փապարս վիմաց՝ զաստուածեղէն կրաւնիցն զծառայութիւնսն հարկանէին։

Նոյնպէս եւ ամենայն հարքն, որք յաջորդեցան յառաքելական կանոնաց, կրեալ անձամբք զլաւութիւնս բերէին վերջնոցս աւրինակ. ուստի երանելիս այս բարձեալ բերէր զաւանդելոցն պատիւ, եւ ամենայն մատուցելոց առ նա զնոյն պատուիրեալ գուշակէր։ Եւ այնպէս յառաջ ամենայն աստուածեղէն գանձուցն վայելչութեամբք լցեալք պարարտացեալք խաղացեալք գային, ՚ի բազում ժամանակս նովին ՚ի նոյն կանխեալք՝ ՚ի նմին հանապազորդեալք։

Յայնմ ժամանակի բերեալ երեւեցան Հայաստան աշխարհին գիրք սուտապատումք, ընդունայնախաւս աւանդութիւնք առն ուրումն Հոռոմի որում Թէոդորոս անուն։ Վասն որոյ սիւնհոդոսական հայրապետացն եկեղեցեացն սրբոց նշանակեալ ազդ առնէին ճշմարտահաւատ փառաւորչացն Սահակայ եւ Մաշթոցի։ Եւ նոցա ճշմարտասէր փութով զայն ՚ի միջոյ բարձեալ աշխարհահալած արտաքոյ իւրեանց մերժեցին, զի մի՛ ՚ի լուսաւոր վարդապետութիւնն ծուխ ինչ սատանայական յարիցէ։

Յետ այնորիկ դէպ լինէր նովին ճշմարտութեամբ երանելւոյն Սահակայ լցեալ աւուրբք երկայն ժամանակաւք եւ վայելչացեալ աստուածաբեր պտղոցն բարութեամբք յառաջնումն ամի Յազկերտի որդւոյ Վռամայ թագաւորի կացելոյ ՚ի Պարսից աշխարհին, ՚ի Բագրաւանդ գաւառի ՚ի գիւղ Բլրոցաց, ՚ի կատարել ամսեանն Նաւասարդի, որպէս եւ զաւր ծննդեանն երանելւոյն յիշէին, յերկրորդ ժամու աւուրն՝ ՚ի պաշտաման անուշահոտ իւղոյն հանդերձ աստուածահաճոյ աղաւթիւք՝ ծերունւոյն ՚ի Քրիստոս աւանդել, հայեցեալ ՚ի մարգարէին որ ասէր. «՚Ի ձեռն քոյ յանձն առնեմ զհոգի իմե, եւ Ստեփանոսի երանելւոյ որ ասէ. «Տէ՛ր Յիսուս, ընկալ զհոգի իմե։ Ըստ նմին աւրինակի եւ նորա ապսպարեալ զանձն եւ զմնացեալս ամենապահ շնորհացն Աստուծոյ։

Զոր եւ առեալ վաղվաղակի՝ ամենայն հանդերձելովք՝ ձեռնասուն աստուածասէր պաշտաւնէիցն իւրոց, որոց գլխաւորին Երեմիա անուն ճանաչէր, այր սուրբ եւ բարեպաշտաւն, հանդերձ իշխանակնաւ միով, որ անուանեալ կոչէր Դուստր, որ էր կին Վարդանայ զոր ՚ի վերոյն յիշեցաք, եւ բազում ամբոխից սրբոց ժողովոց, բարձեալ զսուրբն սաղմոսիւք եւ աւրհնութեամբք եւ հոգեւոր բարբառովք, յետ սակաւ ինչ աւուրց ընդ տիւ եւ ընդ գիշեր ՚ի Տարաւն հասուցանէին մինչ ՚ի բուն իսկ գիւղն յԱշտիշատ։ Եւ անդ ՚ի մարտիրոսական խորանին յարկեղս սրբոյն հանդերձ ամենայն անուշահոտ խնկաւք եդեալ եւ կնքեալ քրիստոսադրոշմ կնքովն եւ զաւրինաւոր յիշատակն ՚ի վերայ կատարեալ, այնուհետեւ յիւրաքանչիւրն դառնային։ Որոց եւ նոյնպէս ամի ամի գումարելովք ՚ի նոյն ամսեան զնոյն յիշատակն տաւնախմբեն։

Իսկ երանելի զուգականին լուեալ, զՄաշթոցէ ասեմ, բազում անձկայրեաց տրտմութեամբ եւ արտաւսրագութ ողբովք եւ ծանրաթախիծ հոգովք պաշարեալ դնէր. զի թէ առաքեալն սուրբ ոչ գտեալ առժամայն զընդելակիցն զՏիտոս՝ անհանգիստ զհոգւոյն ասէ, ո¯րչափ եւս առաւել միանգամայն զհրաժարելոցն սաստիկ կարիս մնացելոցն է համարել։

Բայց թէպէտեւ միայնաւորութեանն տրտմութիւն չթողոյր զուարթանալ, սակայն զաւետարանական զընթացսն եւ զվերակացութիւնն սրբոյ եկեղեցւոյ՝ շնորհաւքն Աստուծոյ՝ առանց պակասութեան տանէր, եւ առաւել փութայր գուն եդեալ զամենեսին յորդորելով առ բարեացն քաջութիւն։ Եւ զցայգ եւ զցերեկ պահաւք եւ աղաւթիւք եւ ուժգին խնդրուածովք եւ բարձրագոյն բարբառովք աստուածադիր պատուիրանացն հրամանս յուշ առնելով զգուշացուցանելով ամենայն մարդոյ, մինչեւ բազմագոյնս եւ զդժուարագոյն վարուց կրթութիւնս, մանաւանդ զի եւ զմտաւ իսկ ածէր՝ ըստ տէրունական հասակին՝ զաւր վախճանին, չտայր քուն աչաց եւ ոչ նիրհ արտեւանաց մինչեւ հասանել ՚ի հանգիստ Տեառն։

Եւ մինչդեռ այնպէս մերձաւորացն առ իւրեւ զհոգեւոր եռանդն ածէր եւ բազում թուղթս խրատագիրս եւ զգուշացուցիչս ընդ ամենայն գաւառս առաքէր, անդէն ՚ի նմին ամի, յետ ամսոց վեցից անցելոց վախճանի երանելւոյն Սահակայ, լինէր հանդերձ սրբով վարդապետով բանակն Հայոց յԱյրարատեան ՚ի Նոր Քաղաքի, եւ նովին հոգեկրաւն վարուք հասանէր սրբոյն քրիստոսակոչ կատարումն յետ սակաւ ինչ աւուրց հիւանդութեան, յերեքտասաներրորդում ամսեանն Մեհեկանի։ Եւ յորժամ որոշել ՚ի միջոյ ձեռնասուն աշակերտաց եւ խառնել ՚ի գունդն Քրիստոսի հասանէր, թեթեւացեալ եւ սթափեալ ՚ի ցաւոցն, կանգնեալ նստաւ ՚ի ժողովոյն միջի, եւ համբարձեալ զձեռսն հանապազատարածս յերկինս, զամէն մնացեալսն յանձն առնէր շնորհացն Աստուծոյ. վասն նոցա աւգնականութիւն հայցէր։

Եւ անուանք գլխաւորաց աշակերտացն ժողովելոցն են այս. առաջնում Յովսէփ, զոր եւ ՚ի սկզբան գրեցաք. երկրորդին՝ Թադիկ, արք զգաստք զգուշագոյնք հրամանաց վարդապետութեան։ ՚Ի զինուորական կողմանէն՝ առաջնումն Վահան անուն յազգէն Ամատունեաց, որ էր հազարապետ Հայոց մեծաց, եւ երկրորդին՝ Հմայեակ ՚ի Մամիկոնեան տոհմէն, արք պատուականք՝ երկիւղածք եւ հրամանակատարք վարդապետական հրամանաց։

Եւ մինչդեռ ձեռք սրբոյն ընդ երկինս կարկառեալ էին, տեսիլ սքանչելի խաչանման լուսաւոր՝ շողաւորձեւ երեւէր ՚ի վերայ ապարանիցն յորում երանելին վախճանէր, զոր ամենայն ուրուք ինքնատես եղեալ եւ ո՛չ առ յընկերէ պատմեալ։ Եւ սորա՝ սրբոցն զսէր եւ զմիաբանութիւն աւանդեալ, զմերձաւորս եւ զհեռաւորս աւրհնութեամբ պսակէր, եւ զհաճոյական աղաւթս հասուցեալ ՚ի Քրիստոս հանգեաւ։

Զոր առեալ Վահանայ եւ Հմայեկի կազմութեամբ, վախճանելոյ, հանդերձ աշխարհական ամբոխիւ, սաղմոսիւք եւ աւրհնութեամբք եւ հոգեւոր ցնծութեամբք, կանթեղաւք վառելովք եւ ջահիւք բորբոքելովք եւ ամենայն լուսաճաճանչ գնդիւն, եւ այնու խաչանշան լուսաւոր յառաջախաղաց նշանաւն յԱւշականն ելանէին, եւ անդ ՚ի մարտիրոսարանն մատուցեալ, զաւրինաւոր յիշատակն կատարեալ, ապա նշանն աներեւոյթ լինէր, եւ նոքա յիւրաքանչիւր դառնային։

Իսկ յետ երից ամաց անցելոց յոջողեցան Վահան Ամատունւոյ քրիստոսասէր փութով խորան սքանչելի կանգնել տաշածոյ վիմաւք քանդակելովք, եւ ՚ի ներքսագոյն խորանին զսրբոյն հանգիստն յաւրինեալ, որոյ սպասս վայելուչս գունագոյնս պայծառատեսիլս ոսկւով եւ արծաթով եւ ակամբք պատուականաւք ՚ի յիշատակարան սեղանոյն կենդանարար մարմնոյ եւ արեանն Քրիստոսի պատրաստեաց, եւ ամենայն սրբովք ՚ի միասին գումարելովք խաչակրաւն վկայիցն Քրիստոսի՝ հանդերձ երանելեաւն Մաշթոցիւ՝ ՚ի հանգիստ խորանին փոխէ։

Եւ զնորին աշակերտ Թադիկ անուն զայր զգաստ եւ բարեպաշտաւն՝ հանդերձ եղբարբք՝ երանութեանն հասելոց սպասաւորս սրբոցն ՚ի փառս Աստուծոյ կարգէին։ Եւ գլխաւորս՝ վերակացուս՝ տեղապահս յայտ արարեալ հարցն կատարելոց, որոց առաջինն Յովսէփ գլխաւոր ժողովոյն, եւ երկրորդն այլ աշակերտ Յովհան անուն, այր իսկ սուրբ՝ վարդապետասէր եւ ճշմարտապատում։ Որում դէպ լինէր յետ վախճանի սրբոյն՝ բազում եւ ազգի ազգի փորձութեանց եւ կապանաւոր վշտաց, մենամարտիկ՝ երկպատական բռնութեանն ՚ի Տիզբոն քաղաքի վասն Քրիստոսի յաղթութեամբ տարեալ համբերեալ, վասն որոյ եւ զխոստովանողական անուն ժառանգեալ, ՚ի նոյն վերակացութիւնն դառնայր յերկիրն Հայոց։

Իսկ բարեացապարտին Վահանայ, յանկարծահաս կենաց ամենեցուն լինէր որ աշխարհածնիւն՝ հայրենեացն սեպհական որդի գտեալ, շնորհաւքն Աստուծոյ մերոյ, մերձաւոր կենակից վայելէր, եւ զի ըստ աւրինակի գրելոցս առ ՚ի մէնջ հարքն ՚ի կատարումն դարձան։

Ոչ եթէ ՚ի հին համբաւուց տեղեկացեալ եւ մատենագրեալ զայս կարգեցաք, այլ որոց մեր իսկ ականատես եղեալ կերպարանացն եւ առընթերակաց հոգեւորական գործոց եւ լսող շնորհապատում վարդապետութեանն եւ նոցին արբանեակ ըստ աւետարանական հրամանացն։ Ոչ սուտապատումն եղեալ առ ՚ի մերոց բանից զհաւրէն իմոյ կարգեցաք, այլ զյաճախագոյնսն թողեալ եւ ՚ի նշանաւոր գիտակացն քաղելով զհամառաւտսն կարգեցաք, որք ոչ միայն մեզ այլ եւ որ զմատեանս ընթեռնուն՝ յայտնի է։ Քանզի չէաք իսկ հանդուրժողք զամենայն արարեալսն գտակաւ զիւրաքանչիւրսն, այլ ՚ի դիւրագոյնս եւ ՚ի հեշտագոյնս, յառաքելական անդր զանձինս պատսպարեցաք, որոց անցեալ զբազմախուռն արգասեաւք սրբոցն, առ ՚ի մանրակտիտ առնելոյ՝ զկարեւորագոյնս պատմելոյ, զհանգամանս ասացաք, ոչ ՚ի պատիւ ինչ սրբոցն Աստուծոյ որք ամենապարծ եւ կենդանատուր խաչիւն ծանուցեալք յարգեցան, այլ յաւրինակ քաջալերիչ հոգեւոր ծննդոց իւրեանց եւ որք նոքաւք աշակերտելոց իցեն յազգս ազգաց։

Եւ արդ լինի համար հաւատոց երանելւոյն ամք քառասուն եւ հինգ, եւ ՚ի դպրութենէն Հայոց մինչեւ ցվախճան սրբոյն ամք երեսուն եւ հինգ, որք համարին այսպէս. թագաւորեալ Կրմանայ Պարսից արքայի ամս վեց, եւ Յազկերտի ամս քսան եւ մի, եւ յառաջնումն ամի երկրորդ Յազկերտի որդւոյ Վռամայ վախճանեցաւ երանելին։

Եւ արդ առնու համար սրբոց հաւատոց ՚ի չորրորդում ամէն Կրման արքայի մինչեւ յառաջին ամն երկրորդ Յազկերտի որդւոյ Վռամայ, եւ դպրութեանն Հայոց յութերորդ ամէ Յազկերտի առեալ սկիզբն։

Եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս. ամէն։