Ի ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆՆ ԱՐԻՍՏՈՏԷԼԻ

1 Ընդ այսոսիկ հանդերձ աստուծով եւ առաջիկայ

ՊՐԱԿՔ Ե

2 «Նախ ասել [1] արժան է յաղագս զի՞նչ, եւ որո՞յ խոհմունս [2], թէ սակս ապացուցի, եւ մակացութեան ապացուցականի»։ 3 Ի նախերգանի իրողութեանս զդիտաւորութիւն նորին քարոզէ, եւ այլ ինչ՝ պիտանացու դիտաւորութեան [3] ։ 4 Արդ զդիտաւորութիւն, զի յաղագս ապացուցի եւ մակացութեան ապացուցականի։ 5 Իսկ պիտանացուք հինգ են, քանզի սահմանէ յառաջ զառաջարկութիւն, զսահման, զհաւաքաբանութիւն, ասէ [4] ո՞ր աւարտուն եւ ո՞ր անաւարտ, զի՞նչ որ ի բոլորում, եւ զի՞նչ որ ոչ ի բոլորում, եւ զի՞նչ ի մասնում, եւ զի՞նչ ըստ ամենայնում, եւ ոչ ըստ ումեքում։

6 Բայց տարակուսին եւ առ առաջինն, եւ առ երկրորդն։ 7 Եւ առ առաջինն՝ եթէ ընդէ՞ր յաղագս պարզ հաւաքաբանութեան ելոյ դիտաւորութիւն [5] յաղագս ապացուցի ճառէ անդուստ ի նախերգանէն [6] ։ 8 Առ որս ասեմք զպատճառսն զայս, եթէ ոչ ինչ անտեղի [7] յաղագս պարզ հաւաքաբանութեան ելոյ [8] դիտաւորութեան, եւ յաղագս [9] ապացուցի ճառելն եւ գոլ [10] դիտաւորութիւն։ 9 Վասն զի ի ձեռն ապացուցական հաւաքաբանութեան եւ պարզ հաւաքաբանութեան առնէ խնդիր։ 10 Արդ այսպէս առ առաջինն։

11 Իսկ առ երկրորդն տարակուսին, եթէ ընդէ՞ր [11] սահման ի միջի [12] դասեաց առաջարկութեան եւ հաւաքաբանութեան. քանզի արժան էր՝ կամ ըստ [13] մեզ կարգաւորութեան պիտանանալ, եւ զհաւաստեաւն նախադասել, իսկ հաւաստի մեզ քան զայլս ամենայն սահման է, կամ ըստ բնութեան, եւ ի վերջոյ դասել զսահման քան զառաջարկութիւն, եւ զհաւաքաբանութիւն։

12 Առ որս չորս ասեմք լուծմունս։ 13 Նախ՝ եթէ է իւր Արիստոտէլի անուն սահմանիդ. քանզի ինքն ասէ, եթէ Սահման կոչեմ՝ յոր լուծանի առաջարկութիւն. իսկ կոչեմն [14] առաջարկութիւն գոլով՝ յայտ առնէ, եթէ Արիստոտէլի է այդպէս սահման անուանել. եւ վասն [15] այնորիկ ոչ է արժան յաւտարաձայնութենէ սկիզբն առնել բառից, այլ ի ծանաւթիցն [16] ։ 14 Այս առաջին պատճառն։

15 Երկրորդ պատճառն, եթէ պէտս ունի իւր առաջարկութեան սահմանի սահմանումն [17], քանզի սահման է յոր առաջարկութիւն վերլուծանի. արդ պարտ էր յետ առաջարկութեան զսահմանն գոլ։

16 Երրորդ պատճառ, եթէ Յաղագս [18] մեկնութեան վասն առաջարկութեանց ճառէր [19]. արդ որպէս զի [20] զպատճառ յառաջեցելոցն եղիցի, վասն զի նախադասեաց զառաջարկութիւնն քան զերիսն, եւ իսկոյն զսահմանն. քանզի թէպէտ յաղագս պարզ ձայնիցն խաւսեցաւ եւ յաղագս մեկնութեան անուան եւ բայի եւ ի Ստորոգութիւնսն, այլ ի Ստորոգութիւնսն որպէս պարզ ձայնս միայն քննէ զնոսա [21] ։ 17 Իսկ ի Յաղագս մեկնութեան որպէս ասութիւնս խնդրէ զանուն եւ զբայ. որպէս եւ զառաջարկութիւն ուսուցանէ եւ աստ, [22] եւ Յաղագս մեկնութեան. այլ Յաղագս մեկնութեան՝ որպէս երեւմունս ուսուցանէ զնոսա. իսկ աստ որպէս մասունս հաւաքաբանութեանց։

18 Չորրորդ պատճառ, վայել է սահմանումն ի միջում դասիլ [23] առաջարկութեան եւ հաւաքաբանութեան, [24] զի տեսակարարէ զհաւաքաբանութիւնն միջին սահմանս։ 19 Զի այս միջին սահմանս կամ ենթակայ է ումեմն, այլ սահմանացն, եւ այլում ստորոգի, եւ առնէ զառաջին ձեւն. եւ [25] երկոցունց ենթակայ է, եւ կամ զերկոցունց ստորոգի եւ առնէ [26] զերկրորդ եւ զերրորդ ձեւն. այլ թէ զերկոցունց ստորոգի, զերկրորդն առնէ ձեւ. իսկ եթէ զերկոցունց ենթակայի, առնէ զերրորդն [27] ։

20 Նախադասիլ [28] ատտիկեան է [29] շարադրութիւն. քանզի առլսի եւ պարտն՝ յաղագս զի՞նչ, եւ որո՞յ խոհմունս [30] ։ 21 Բարւոք դասեաց [31] յաղագս [32] զի՞նչ առ հայցականն, իսկ յաղագս որո՞յն՝ առ սեռականն։ 22 [33] Այլ զի՞նչ եթէ յաղագս զապացոյցն. ահա առ հայցականն դասեաց։ 23 Եւ յաղագս որո՞յ խոհմունս, եթէ յաղագս մակացութեան ապացուցականին. ապա առ սեռականն շարադասեաց։

24 Եւ պարտ է գիտել, եթէ այլ է ապացոյց, եւ այլ է մակացութիւն ապացուցականն [34]. քանզի ապացոյցն ինքն իսկ ներգործութիւն է. իսկ մակացութիւն [35] ապացուցական՝ նոյն ինքն ունակութիւն։ 25 Եթէ [36] ի նոյնում գոն ենթակայում, արարողականն [37] է ունակութիւն ներգործութեան. իսկ եթէ յայլում եւ յայլում, արարողական է ներգործութիւն ունակութեան։ 26 Քանզի արարողական է ուսուցանողին [38] ներգործութիւն. այս ինքն վարդապետութիւն ունակութեան ունողին։

27 Եւ զի՞նչ առաջարկութիւն եւ սահման եւ զի՞նչ հաւաքաբանութիւն. ահա ի միջում դասեաց զսահման առաջարկութեան եւ հաւաքաբանութեան։ 28 Եւ [39] յետ այսորիկ ո՞ր աւարտումն եւ որ անաւարտն։ 29 Եւ պարտ է գիտել՝ եթէ [40] աւարտումն եւ անաւարտն զանազանութիւնք են հաւաքաբանութեանց։ 30 Եւ զի՞նչ որ ի բոլորումն [41] եւ ըստ ամենայնում, եւ ոչ ըստ ումեքումն. այսոքիկ զանազանութիւնք են առաջարկութեանց, որ ելումն եւ իջումն քատակեալք։ 31 Զի եթէ ի ներքուստ քո սկիզբն առնէ [42], որգոն՝ յորժամ ասէ, եթէ մարդ կենդանի, այս ի ներ բոլորումն ասի. քանզի ի բոլորումն կենդանւոջն է մարդն, որպէս ի սեռումն։ 32 Իսկ եթէ ի վերուստ սկիզբն առնէ եւ ասէ՝ կենդանի ըստ ամենայն մարդումն, այս ըստ ամենայնում ասի։ 33 Եւ նոցին հակակայքն՝ ոչ ներ ի բոլորումն եւ ոչ ըստ ումեքում։