Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ԱՅՐԻՎԱՆԱՑ ԿԱՄ ՍՈՒՐԲ ԳԵՂԱՐԴԱՅ

573. Այս մենաստան ի ստորոտս արեւմտեան հարաւոյ լերին Գեղամայ, հեռի ի գիւղաքաղաքէն Գառնւոյ ընդ յարեւելս հիւսիսոյ իբրժամ կէս՝ ի սկսուածս անդ ձորոյն Գառնւոյ՝ պատեալ յարեւելից, յարեւմտից ի հիւսիսոյ բարձր լերամբք. կարի մերձ անցանէ յարեւելից նորա գետակն կարկաչասահ ընթացիւք զառընթափ զգլխովք մեծամեծ վիմաց քարանց: Երբեմն Զ Յովհաննէս կաթուղիկոս խոյս տուեալ ի բռնութենէ Նսրա ոստիկանի հագարացւոյ՝ գայ յայս մենաստան. աստ եւս չկարացեալ ունել ժոյժ՝ անցանէ ի Սեւան կղզի. զայս փախստենէ իւրմէ ստորագրէ նա ինքն յայս օրինակ. «Այսպէս ապա ելեալ ի վանաց անտի Այրից՝ ի կացրդից սրբոյն Սահակայ, որ ի ծործորս լերինն Գեղայ ի ձորակի միոջ, դէպ ուղիղ գնացաք ելաք ի վերին վանս՝ ուր կայանքն անասնոցն էին. անտի չուեալ գնացաք ի միանձնացելոց կուսակրօնից միայնարանս, որ ի Սեւան կղզւոջ»:

Այս մենաստան, որպէս վկայեն պատմիչք, է մի ի հնագոյն վանորէից Հայաստան աշխարհի, ուր որպէս ի վեր անդր ըստ գրուածոցն եկաց ի ժամանակս ինչ սուրբ հայրապետն Իսահակ Պարթեւ: Բայց չերեւին նշմարանք ինչ հին շինուածոց. հիմնադրութիւն ինչ ինչ տեղիք շրջապատ պարսպին եւեթ նկատին լեալ ի հնութեանց անտի: Ձեւակերպութիւն պարսպին քառակուսի, այլ արեւմտեան կողմն փոքր ինչ սրացեալ կից է մեծի սեպացեալ վիմի՝ որ բաշացեալ բարձրութեամբ հայի ի մէջ անդր մենաստանին. հիւսիսային որմն նորա է ի վերայ բարձր վիմուտ առապարի, իսկ միւսքն ի խոնարհ. երկու դրունք են պարսպին՝ մեծն յարեւմտեան կողմն մերձ ի սեպացեալ վէմն ընդ հարաւ, իսկ փոքրն ընդ արեւելակողմն՝ որ հանէ ի գետակն:

Առաջին տաճարն, ուր լինի սովորաբար ժամերգութիւն, է կրկին՝ բոլորովին շինեալ ի կոփածոյ քարանց. ներսի տաճարն է առանց սեան բաւականաչափ բարձրութեամբ ունի ի միջավայր տանեացն կաթուղիկէ սրածայր. երկու աւանդատունք են ի նմա յերկոսին կողմանս սրբազան սեղանոյն հանդերձ վերնատամբք՝ ընդ որս մտանեն ի բեմէ սեղանոյն. հանդէպ այսոցիկ աւանդատանց յարեւմտակողմն ի մէջ տաճարիս՝ յերկոսին կողմանս արեւմտեան դրան են երկու փոքր մատրունք հանդերձ սիւնազարդ վերնայարկօք, յորս որպէս երեւի աղօթէին իշխանուհիք կամ իշխանազունք Հայաստանի, ուր ելանեն ընդ որմն հիւսեալ սանդղովք քարեայ. ըստ այսմ տեսանի յինչ ինչ մենաստանս՝ որպէս յեկեղեցին Հառիճոյ վանաց. ունի զերկուս դրունս մին յարեւմտից միւսն ի հարաւոյ:

Դրսին տաճար՝ այն է գաւիթ նորա կից այնմ ի միասին կառուցեալ՝ մեծադիր քան զայն է ի վերայ չորից միահատոր սեանց. միջոց չորից կամարացն ձգելոց ի վերայ սեանց հաւաք գործեալ՝ է բոլորովին քանդակ ընտիր մինչեւ ցգագաթ կիսաբոլորակ գմբեթին՝ ուր է բոլորակաձլուսամուտ մեծ. ունի սա զմի դուռն ընդ արեւմուտս. ի մէջ գաւթի աստ յերկոսին կողմանս դրան ներսին տաճարի կանգնեալ կան ընդ որմն ի վեր պատուանդանաւ Բ ընտիր փորածու մեծամեծ խաչքարինք: Շինութիւն եկեղեցւոյս եղեալ է յամի 1214, որոյ յիշատակագրութեանն արձան գտանի ի վերայ կամարի արեւմտեան դրան ներսին տաճարի արտաքուստ ի մէջ գաւթին՝ յայս օրինակ.

«Ի ժամանակս թագաւորազնոյն Զաքարիայի Իւանէի նորին հարազատի որդւոց նոցին Շահանշահին Աւագին յառաջնորդութեան Բարսղի միայնաւորի աշխատութեամբ եղբարցս շինեցաւ կաթուղիկէս մեծափառ. ՈԿԳ (1214)»:

Հիւսիսային որմն գաւթի տաճարիս է բոլորովին միապաղաղ վէմ մի տաշածու. քանզի ի հիւսիսակողմն իսպառ կից եկեղեցւոյս երկայնութեամբ ընդ արեւելս ընդ արեւմուտս ի միջոցս պարսպին եկեղեցւոյն է վէմ ահագին բարձրութեամբ կրկին քան զեկեղեցին. տեսակ նորա նման տեսակի երկանաքարի. այս վէմ ըստ արտաքին տեսութեանն անհարթ իբրեւ վիմեայ բլրակ ինչ բնական է իսկ, այլ մէջ նորա դատարկ գրեա թէ բոլորովին, զի են ի նմա չորք տաճարք. Գ ի ներքոյ՝ հաւասար միւս ստորագրեալ եկեղեցւոյն Դ–րդն մեծ ի վերայ այնց երիցն: Առաջին յերից անտի փորեալ է արդեամբ Պռօշ իշխանին Վասակեան դուռն նորա ընդ մէջ վերոյիշեալ գաւթի տաճարին՝ ընդ որ սկսեալ է փորուածն. ունի լուսամուտս ընդ հարաւ ի բարձանց. մեծութիւն փորածոյ տաճարիս է իբրեւ քառասուն քառակուսի գազ պարսից. ունի բեմ սեղան խորհրդանոց ի միեւնոյն վիմէ անբաժան: Ի հիւսիսակողմն ի մէջ տաճարիս ընդ երկայնութիւն նորա՝ իբրերկու գազ լայնութեամբ է փորածու դատարկ տեղի ինչ ի յատակի տաճարին: Ի հիւսիսային դասէ կղերց ելանէ սեւորակ ջուր անախորժ յարբումն՝ որ անցեալ ընդ յատակաւ եկեղեցւոյս գաւթին երթայ անկանի ի գետակն. յորմն հիւսիսոյ քանդակեալ կան Բ առիւծք դէմ առ դէմ շղթայակապ. նոյնպէս քանդակեալ արծիւ մի ի վերոյ սաւառնեալ՝ ունելով մագլօք կտցաւ զթիկանց միոյ յառիւծուց անտի. այլ թէ զի՛նչ գուշակէ՝ չի՛ք ինչ ծանօթութիւն: Յիշատակագրութիւն շինութեան փորածու տաճարիս յանուն յիշեալ իշխանին գտանի յորմն հարաւոյ ի ներքուստ յայս օրինակ.

«Ի տէրութեան բարեպաշտ աստուածասէր թագադրին Վրաց Աւագին Շահնշահի որդւոյ նորա Զաքարիաի ես Պռօշ որդի Վասակա յազգէն Խաղբակա գանձագին արարի ի տերանց աշխարհիս զմեծահռչակն Այրիվանս լերամբ դաշտաւ ամենայն կազմութեամբ՝ որ կայր ի սմա. փորեցի ի վիմէ տուն Աստուծոյ յիշատակ ինձ որդեաց իմոց ամուսին իմո Խութլու–Խաթունին». կից այսմ այլ տեսակ գրով. «Իմովքն զամէն տվի ի դուռն սուրբ Գեղարդին վախմ»:

Կից այսմ տաճարի յարեւելից են երկու փոքր տաճարք նմանապէս փորեալք ի նոյն վիմի գեղեցկաձվայելչազարդ. հանգոյն վերնոյն բեմքն, աստիճանքն, սեղանքն սրբազան խորհրդոյն, լուսամուտքն այլ հարկաւոր պարագայքն բովանդակ են ի միեւնոյն միապաղաղ վիմէ բոլորովին. դրունք այսոցիկ տաճարացս են յառաջին դասի անդ հիւսիսակողման ի մէջ հիւսածու գաւթի տաճարին հանդէպ սեանն արեւելեան հիւսիսոյ չունին զարձանագիր շինութեանն. ուստի թէ յորոց աշխատասիրեալք յորում ժամանակի՝ չէ՛ յայտ: Եւ գուցէ այս երկու տաճարք լեալ իցեն ի վաղուց անտի յանուն սոցա իսկ անուանեալ իցէ այս մենաստան Այրիվանք. քանզի ի պարսպի աստ մենաստանիս չի՛ք այլ այնպիսի շէնք բնական կամ արհեստական՝ յոր անուն անուանեալ իցէ այս մենաստան. թէի բացակայս, մանաւանդ ի հարաւոյ ի ձորամիջի անդ յարեւելեան եզերս գետակին գտանին ինչ ինչ բնական արհեստական այրք (մաղարայ):

Չորրորդ տաճարն ի նոյն վիմի մեծ քան զերիսն ի վերայ տանեաց նոցա՝ նմանապէս փորածու. դուռն նորա արտաքոյ յանկեան արեւմտեան հարաւոյ մեծի վիմին. ընդ որ մտեալ յառաջացեալ իբրքայլս հինգ մտանէ ի տաճարն: Փորածու շէնք նորա բովանդակէ ի վերայ չորից սեանց՝ ներքնախարսխօք վերնախարսխօք կամարազարդ յօրինեալ բոլորովին. ի միջոցս չորից սեանցն՝ ուր կամարք նոցա միանան, փորեալ է սրածայր իբրմէջ կամ առաստաղ գմբեթի հանգոյն այլոց կաթուղիկէից տաճարաց ունի լուսամուտս. ձնորա կատարեալ քառակուսի՝ այլ չունի բեմ, սեղան զայլ հարկաւորս եկեղեցւոյ, զի յատակն յամենայն կողմանս ունի զմիեւնոյն հաւասարութիւն:

Փորել ետ զայս գործ մեծ՝ որդին Պռօշ իշխանի յիշատակելոյն ի վեր անդր Պապաք անուն՝ յիշատակ ինքեան ամուսնոյն իւրոյ Ռուզուքանայ, որոց յիշատակագրութեան արձան գտանի ի վերայ շրջանակի վերին խարսխի սեանն արեւելեան հիւսիսոյ՝ յայս օրինակ.

«Աւգնականութեամբն Աստուծոյ ես... Պապաքս, որդի Պռոշայ եւ ամուսին իմ Ըռուզուքան փորեցաք զժամատունս յինքնափոր վիմէ յիշատակ հոգոց մերոց զաւակ մեզ անմահ ի հալալ արդեանց մերոց. եղառաջնորդութեամբ տէր Գրիգորի. թուին ՉԼԷ (1288)»: Ի վերայ այդր վիմափոր մեծի շինուածոյն ի հարաւոյ են այլ փոքր մատրունք փորեալք ի նոյն վիմի յաղագս առանձին պատարագելոյ. նոյնօրինակ փորածոյք յարեւելից՝ հանդէպ արեւելեան դրան պարսպին ի նոյն մեծի վիմին:

Յարեւմուտս այսոցիկ եկեղեցեաց արտաքուստ կից ընդ պարիսպն ի գրկի անդ մեծի սեպացեալ վիմին բաշացելոյն ի վերայ մենաստանին է ոստ ինչ վիմի ի հիման նորա անբաժան ի նմանէ. այս վիմեայ ոստ է բոլորովին փորածու բաժանեալ ի կրկին յարկս՝ ներքին վերին. դարձեալ բաժանեալ այնք ի փոքր մատրունս՝ յորս են վէմքարինք, սեղանք սրբազան խորհրդոյն խորհրդանոցք՝ տեղիք պատարագելոյ կրօնաւորաց յառանձնութեան. մեծութիւն իւրաքանչիւր այսոցիկ մատրանց հազիւ պարունակէ զպատարագիչն զայլ չորս անձինս. ի վերնայարկի անդ ի ներքուստ յորմն հարաւոյ գտանի թուական՝ այս օրինակ.

«Ի թուիս ՉԵ (1256) նորոգեցաւ սուրբ Աստուածածինս»: Սենեակք կամ բնակարանք միաբան կրօնաւորելոցն են առ հարաւային արեւելեան պարսպաւն. բնակարանն վանահօր կամ առաջնորդի մենաստանիս է հանդէպ հարաւային դրան հիւսածու միջին տաճարի է կրկնայարկ. եթէ այսոքիկ եթէ այլ սենեակք են բոլորովին ի տաշածոյ ի հասարակ քարանց ի կրոյ՝ հաստատ շինուածովք:

Թէպէտ կարի մերձ է գետակն, այլ հոգացեալ են առաջինքն բերեալ ջուր ի մենաստանն՝ ընդ երկրաւ կաւակերտ խողովակաւ ի հիւսիսոյ կողմանէ: Այս ջուր մտեալ ի պարիսպն յաւազան ինչ քարեայ հիւսածու անտի երկբերան անցիւք յայլ աւազան եւ ապա անցեալ զառաջեաւ առաջնորդարանին անցեալ ընդ պարիսպն քարեայ խողովակաւ՝ մտանէ ի փոքրիկ պարտէզն բանջարոյ ոռոգանէ զայն. այլ այս ճանապարհ ջրոյ խափանեալ գոլով այժմ, բերեն զջուրն ի գետոյ անտի ընդ երեսս երկրի՝ որ մտեալ ընդ արեւելեան դուռն պարսպին անկեալ յառաջին ճանապարհն՝ գնայ ելանէ յայն վերոյիշեալ փոքրիկ պարտէզ:

Ի մենաստանի աստ պահիւր երբեմն Գեղարդն սուրբ մխեալն ի կող Կենարարին մերոյ Յիսուսի իբրի յատկացեալ ինչ տեղւոջ, զորմէ վկայեն աշխարհագրութիւնն Վարդանայ, պատմութիւնն Թովմայի Մեծոբեցւոյ, յիշտակագրութիւնն ծանրակշիռ արծաթեայ պահարանի նոյն սուրբ Գեղարդայ՝ նուիրեալն ի վերոյիշեալ Պռօշ իշխանէ այլ զանազան գրուածք, զորս տե՛ս յԱ հատոր (42). այլ թէ յորո՛ւմ ժամանակի եդաւ յայս մենաստան յորում միջոցի բերաւ անտի ի սուրբ այս Կաթուղիկէ եկեղեցի Վաղարշապատու, չի՛ք ինչ որոշ ծանօթութիւն. բայց ի կոնդակաց կաթուղիկոսաց տեսանի լինել նոյն սրբութեան գործեաց երբեմն աստ ի Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ: Գրիգոր կաթուղիկոս Ժ–րդ յիշատակէ զսուրբ Գեղարդն ի կոնդակի իւրում՝ զոր գրեաց առ միաբանս վանաց Մաղարթայ լերին ի թուականին Հայոց ՋԱ (1452) ի ԺԵ–րդ ամի, միոյ ամսոյ տասն աւուր կաթուղիկոսութեան իւրոյ. ապաքէն ըստ գրուածոց պատմութեանց կոնդակաց, է զի երեւի պահեալ երբեմն յայս մենաստան է զի ի հայրապետական Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ Վաղարշապատու:

Այս մենաստան աւերեցաւ զառաջինն ի հագարացի զօրացն Նսրայ ոստիկանի կողպտեցաւ ի զարդուց ի զգեստուցն յայլ ստացուածոց յամի 923. ուր կրօնաւորքն ի սաստիկ անողորմ հարուածոց զօրացն սակս գիւտի ընչից՝ հետզհետէ ի փոքր միջոցի վախճանեցան: Վերջին աւերութիւնն թուի լինել ի կովկասական լեզկեաց իբր հարիւր ամօք ինչ յառաջ, քանզի Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի ի գրուածս իւր յիշատակէ թէ ի մենաստանի Ամենափրկչին Հաւուց Թառայ որ մերձ է յայս մենաստան Այրիվանից, նստէին մինչի ժամանակս մեր առաջնորդք ի ցեղէն Գրիգորի Մագիստրոսի Պահլաւունւոյ. յորմէ որպէս երեւի ի շինութեան էր յայնժամ այս մենաստան:

Այս վերջին աւերութիւն վերանորոգեցաւ յամի 1834. քանզի սրբազնագոյն տէր Յովհաննէս Ը–րդ կաթուղիկոս ետ զայս մենաստան կոնդակաւ տէր Յովհաննու այրի աւագ քահանայի եկեղեցւոյն Նախիջեւան քաղաքի Արարատայ, որոյ ընկալեալ յայն աւուրսն զկնկուղ վարդապատական՝ գնաց անդր սկսաւ նորոգել, զոր տեսեալ ժողովրդականաց կողմանցս յաւելան օր յաւուր ի նուէրս տրոց՝ մանաւանդ տփխիսեցիք. զի ի ժամանակսն աւերութեան անդ իսկ յաճախէին աստ ջերմեռանդ ուխտաւորք բնակիչք Երեւանայ մերձակայ գաւառացն երկիցս ի տարւոջ՝ յաշնան ի գարնան յանուն սրբոյ Գեղարդայ. ուստի ի բնակչացս ի մոռացօնս եղեալ առաջին անուանակոչութեանն՝ Այրիվանք, վերաձայնի Գեղարդայ վանք: Այս վերանորոգութիւն տեւեաց ցամ Տեառն 1840, յորում ի 20 յունիսի ի սաստկութենէ երկրաշարժութեան անկան հիւսիսային արեւմտեան սալքարինքն կաթուղիկէի տաճարին. նոյն հիւսածու տաճարի արեւելեան որմն ի լուսամտէն ցկատար շինուածոյն պատառեցաւ ինչ ինչ քանդմունք պատառմունք ի պարիսպն, ի սենեակսն վանահօր միաբանից, ի տնտեսատունն յայլս ի կամարն մեծի դրան պարսպին. վէմ մի մեծ եւս հոսեալ ի դժուարագնաց առապարէն թափ առեալ ընդ զառիվայրն՝ ոստնու անկանի ի պարիսպ մենաստանիս թաղի անդէն յերկիր անշարժ: Կան այժմ աստէն երեք միանձունք ի կրօնաւորաց անտի Սեւանայ հանդերձ քանի սպասաւորօք:

ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ ՄԵՆԱՍՏԱՆԻՍ ՅԻՇԱՏԱԿԵԱԼՔ Ի ԳԻՐՍ

574. Տէր Գրիգոր յիշատակեալ ի վեր անդր յարձանագիրն Պապաքայ որդւոյ Պռօշայ յամի 1288:

Տէր Յովհաննէս յիշատակեալ ի յիշատակարանի Աւետարանի միոյ յամի 1475:

Աստուածատուր եպիսկոպոս, որ ընդ Մելքիսէթ կաթուղիկոսի գնաց յԱսպահան առ շահ Ապասն, իբր յամի 1603:

Դաւիթ եպիսկոպոս ի տոհմէ Պռօշ իշխանի եկաց յառաջնորդութեան յամէ 1635 ց1675:

Ստեփաննոս եպիսկոպոս եղբայր վերնոյն՝ այր գիտնական՝ եկաց յամս 4. զի ի յերկրաշարժութեանն յամի 1679 եղընդ փլատակաւ. եկեղեցւոյն անապատին Անանիա առաքելոյ յԵրեւան:

Դաւիթ եպիսկոպոս եղբօրորդի վերնոյն անմիջապէս զկնի նորա. սոքա երկոքեան ի միասին յիշատակին ի յիշատակարանի Յայսմաւուրի միոյ եղելոյ ի գրանոցի Աթոռոյ սրբոյ Էջմիածնի:

Պետրոս վարդապետ Ջահկեցի յիշատակեալ ի Ջամբռ անուանեալ մատենի ի թուին տաճկաց 1153. յամի Տեառն 1740:

Ղունկիանոս վարդապետ եւս ի նոյն Ջամբռ անուանեալ մատենի:

Տէր Յովհան Նախիջեւանցի յիշատակեալ ի վեր անդր: Մարտիրոս աբեղայ Վաղարշապատցի մին ի կրօնաւորաց անտի յերից որք ի վերոյ յիշատակեցան: