Արտազի հայկական իշխանութիւնը…

4. Պարոնտէր Զաքարիա Ծործորեցին եւ իր գերդաստանը

Ժամանակակիցների կողմից «Էքսարխօս Հայոց» կոչուած [1] եւ գերադրական տիտղոսներով մեծարուած [2] Զաքարիա արքեպիսկոպոսը որդին էր պարոն Մանուէլի։ Այս իշխանաւորի մասին սկզբնաղբիւրները ժլատ են, անտարակոյս նա եղել է Տիրացու եպիսկոպոսի մերձաւոր ազգականներից մէկը (հաւանաբար եղբայրը), եւ մեծ դեր կատարել Արազի հայկական իշխանութեան տնտեսական ու քաղաքական դիրքերն ամրապնդելու գործում։ Սիւնեաց մետրոպոլիս Յովհան-Օրբելը Զաքարիային հասցէագրած իր մի նամակում գրում է. «Դու գիտես, որ մեր հարքն ամենեքին մի էին լեալ ըստ մարմնոյ բարեկամութեան եւ հոգեւորի» [3] ։Ուշագրաւ այս տողերն իրաւունք են տալիս եզրակացնելու, որ նամակի գրութիւնից առնուազն միքանի տասնամեակ առաջ (շուրջ XIII դ. 70-80-ական թթ. ) Առաքելոց աթոռին եպիսկոպոսներ պարգեւող գերդաստանը ամրապնդել էր աւատատիրական իր իրաւունքներն Արտազի շրջանում, եւ «ըստ մարմնոյ» ազգակցական կապեր հաստատել Սիւնեաց Օրբէլեանների հետ։

Պարոն Մանուէլը, Զաքարիայից բացի, ունեցել է եւս չորս որդի՝ Պետրոս, Սարգիս, Խութլուբուղա եւ Արղութ (վերջին անուան վերծանութիւնը կասկածելի է)։ 1315 թ. Ս. Թադէի վանքում շարադրուած մի յիշատակարանում գրիչ Ռստակէսը Արտազի շրջանի հոգեւոր ու աշխարհիկ առաջնորդներ յիշատակում է ե՛ւ Զաքարիա եպիսկոպոսի, ե՛ւ նրա եղբայր պարոն Պետրոսի անունները՝ այսպէս. «... յառաջնորդութեան այսմ նահանգիս աստուածախնամ Արտազ գաւառիս սուրբ եւ առաքելաշնորհ արհիական գլխոյն, տիեզերալոյս եւ աշխարհածաւալ, բարիախորհ եւ վերադիտող, պարիսպ ամրութեան հանուրց եկեղեցեաց եւ բերդ հաստատուն քահանայից եւ ամենայն քրիստոնէից տէր Զաքարիայի, եւ պարոն եղբաւր նորին Պետրոսի, եւ զաւակաց սորին» [4] ։

Զաքարիա եպիսկոպոսն ու պարոն Պետրոսը, ձեռքում կենտրոնացրած լինելով Արտազի շրջանի հոգեւոր ու աշխարհիկ իշխանութիւնը [5], եռանդուն գործունէութիւն են ծաւալում իրենց գերդաստանի տնտեսական եւ քաղաքական դիրքերն ամրապնդելու ուղղութեամբ։

Նիւթական մեծ միջոցները ծախսելով, նրանք պաշտպանակն կառոյցներով ամրապնդում են իրենց գերդաստանի նստավայրը՝ Մակուի բերդը, կարգի են բերում միջազգային նշանակութիւն ունեցող կարաւանային ճանապարհի իրենց իշխանութեան սահմաններով անցնող հատուածը, կառուցում փառայեղ կամուրջներ (տե՛ս նկար 1) եւ այլ շինութիւններ, հիմնադրում վանական նոր հաստատութիւններ եւ այլն։ Ժամանակակից հայ եւ օտարազգի սկզբնաղբիւրներում կան արժէքաւոր վկայութիւններ Զաքարիայի եւ նրա եղբայրների գործունէութեան այս կողմը լուսաբանելու համար։

Մակուի անառիկ բերդի դիրքն ու պաշտպանական ամրութիւնները զարմանք են պատճառել շատերին։ Նշանաւոր պատմագիր Համդուլլա Ղազուինին (ծնւ. 1281 թ. ), «Նուզհաթուլ-կուլաբ» (Սրտերի վայելք) պատմա-աշխարհագրական աշխատութեան մէջ, որ շարադրուած է Արտազի հայկական իշխանութեան ծաղկման ժամանակաշրջանում, յայտնում է, որ «Մակուն բերդ է մի քարաժայռի ճեղքուածքում եւ մի գիւղ այդ բերդի ստորոտում, այնպէս որ այդ լեռը մինչեւ օրուայ կէսն այդ գիղն իր ստուերի տակ է պարում. եւ «մահրասիան», որ քրիստոնեայ հոգեւորականների (քեշիշների) մեծն է՝ այդտեղ է բնակւում» [6] ։ Խիստ ուշագրաւ է, որ պաշտօնական շրջաններում, որոնց ներկայացուցիչն էր Ղազուինին, Մակուի հոգեւոր առաջնորդ «մահրասիան», այսինքն՝ Զաքարիա եպիսկոպոսը, ճանաչուած էր որպէս հայ հոգեւորականութեան պարագլուխ։

Նկ. 1. Մակուի կամուրջը

Մակուի բերդի մասին շատ աւելի մանրամասն ու հետաքրքրական տեղեկութիւններ է գրանցել Ռուի Գոնսալես դէ Կլաւիխոն՝ Սպանիայի Հենրիկոս Գ թագաւորի դեսպանը, որ XV դ. սկզբներին, Լանկ-Թամուրի արքունիք մեկնելու ճանապարհին, հիւրընկալուել է այստեղ եւ գրի անցկացրել իր տպաւորութիւնները. «Ամրոցը, - գրում է նա Մակուի մասին, - կանգնած է բարձր լեռան ստորոտում գտնուող հովտի մի անկիւնում, իսկ քաղաքը կառուցուած է աւելի բարձր՝ նրա լանջին. հէնց քաղաքից ներքեւ, նոյն այդ լանջի վրայ բարձրանում է ամուր պարիսպը՝ ներքին աշտարակներով։ Այդ պարսպից այն կողմ կային տներ, ուր մարդիկ էին բնակւում, իսկ նրանցից անդին՝ նոյնպէս ապրում էին մարդիկ եւ լանջը շարունակւում էր աւելի վեր։ Այստեղ այժմ կառուցուած է մի այլ պարիսպ՝ աշտարակներով եւ բարձր մարտկոցներով, որ երկարում է ու միանում առաջին պարսպին։ Այս երկրորդ պարսպի մւոտքը ժայռի մէջ փորուած սանդուխներով էր, իսկ մուտքի վրայ ի պաշտպանութիւն նրա կար մի մեծ աշտարակ։ Այդ երկրորդ պարսպից այն կողմ, ժայռի վրայ տներ էին կառուցուած, որոնց միջամասերում՝ աշտարակներ, ինչպէս եւ տներ, ուր իշխանն էր բնակւում, եւ այստեղ էին պահում բնակիչներն իրենց բոլոր պաշարները։ Քարաժայռը, որի վրայ կառուցուած էին այդ տները, շարունակւում էր շատ աւելի վեր, քան տներն ու պարիսպներն էին։ Եւ ժայռի բարձունքները կարկառի նման ծածկում են ամրոցը, պարիսպներն ու տները, թեքուաթ լինելով նրանց վրայ երկնքի նման։ Երբ անձրեւ է տեղւմ, ջուրն երկնքից չի հասնում ամրոցին, որովհետեւ քարաժայռերն ամբողջովին ծածկում են այն. այսպիսով ամրոցը կառուցուած է այնպէս, որ նրա վրայ կարելի չէ յարձակուել ոչ ցամաքից, ոչ էլ նոյնիսկ երկնքից» [7] ։

Ուշագրաւ է նաեւ Մակուի բերդի Էվլիեա Չելեպիի (XVII դ. ) նկարագրութիւնը. ըստ նրա՝ բերդը «կառուցուած է բարձր եւ սեպ ժայռի մը վրայ, պատուանդանը նեղ եւ բարակ է եւ կաշտարակէ դէպի երկինք, ամէն կողմէ անառիկ ըլլալով։ Միայն մէկ դուռ կայ, որուն վրայ կրնաս բարձրանալ ժայռին մէջ փորուած մինարէի նման փոքր սանդուխով։ Շարժական կամուրջը, որ գետին վրայէն կ՚երկարի դէպի բերդը, ամէն երեկոյ կը բարձրացուի, եւ այդպէս բերդը բոլորովին կ՚առանձնանայ» [8] ։

Արտազի հայ իշխանները մէկ դարից աւելի, ապաւինելով բերդի ամրութիւններին եւ հմտօրէն կազմակերպելով պաշտպանութիւնը, դիմագրաւեցին մէկը միւսին յոջորդող նուաճողներին, հակահարուած տալով նոյնիսկ Լանկ-Թամուրի անյաղթահարելի զօրաբանակներին [9] ։

Զաքարիա եպիսկոպոսի եւ նրա պայազատ եղբայրների համատեղ ջանքերը, ինչպէս նշեցինք վերը, նշանակալից եղան Արտազի շրջանով անցնող ճանապարհների բարեկարգման գործում։ Անցեալ դարի 80-ական թթ. գրանցուած տեղեկութիւնների համաձայն Մակու գետի վրայ Զաքարիան ու պարոն Պետրոսը սրբատաշ քարերով կառուցել են չորս կամարապատ կամուրջներ, որոնց վրայ կարդացուել են 1318-1328 թթ. արձանագրութիւններ [10] ։ Այդ կամուրջներից միայն մէկի մասին ունենք բաւարար տեղեկութիւններ. կառուցուած է Մակուից 2 կմ հեռաւորութեան վրայ. ունեցել է 7 փառայեղ կամարներ, որոնցից պահպանուել են կենտրոնի մեծ-կիսակոր կամարը եւ մէկ կողմի 3 գմբէթաձեւ կամարները (տե՛ս լուսանկարը)։ Կառուցողական ընդարձակ արձանագրութիւնը (տե՛ս նկար 2), որի բնագիրը յայտնի դարձաւ բանասիրութեանը միայն վերջերս, լրացուցիչ տեղեկութիւններ է պարունակում Արտազի իշխանական գերդաստանի պայազատների, մասնաւորապէս պարոն Պետրոսի եւ նրա հարազատների մասին։ Պարզւում է, որ նա ունեցել է Սանասար եւ Մանկասար անունով որդիներ. արձանագրութեան մէջ յիշատակուած են նրա տիկինը, (Թամսի կամ Թամթի անունով) եւ 4 եղբայրները՝ Զաքարիան, Սարգիսը, Խութլուբուղան եւ Արղութը [11] ։

Նկ. 2 Մակուի կամրջի արձանագրութիւնը։

Կամուրջներից բացի, նշանաւոր է եղել նաեւ Կապի կոչուող կիրճը, որ Ս. Թադէի վանքի եւ Մակուի միջնամասում բացել է Զաքարիա եպիսկոպոսը՝ «Թուանքչի լեռան շխթայաժայռը պատառելով». ճանապարհաշինական այս վիթխարի աշխատանքի մասին հանդիպակաց ժայռի վրայ փորագրուած է արձանագրութիւն, որից վերծանուել են ՉԿԷ (1318) թուականը եւ «իշխանութեամբ տէր Զաքարին» բառերը [12] ։

Զաքարիա եպիսկոպոսի գործունէութիւնն արգասաւոր է եղել նաեւ վանական հաստատութիւնների կառուցման ու վերաշինման ասպարէզներում։ Նրա անուան հետ է առնչւում, յատկապես, Ծործորի վանքի հիմնադրումը, որն աւարտուած պէտք է լինի 1314 թ. մի քանի տարի առաջ։ Նորակառոյց այս վանքի անունով Ծործորեցի մականունը ստացած Զաքարիա եպիսկոպոսը, իր կուսակից, անուանի մատենագիր Յովհան Ծործորեցու համագործակցութեամբ, այստեղ բարձրագոյն դպրոց է բացել եւ նիւթական պայմաններ ստեղծել գիտա-մանկավարժական աշխատանքների ծաւալման համար [13] ։

1319 թ. կենտրոնական Հայաստանում երկրաշարժ է լինում, տուժում է յատկապէս Արտազի շրջանը։ Մի ժամանակագիր այդ մասին գրում է. «Ի ՉԿԷ (1319) թուին եղեւ շարժ յարեւելս եւ զԹադէոս առաքելոյն վանքն եւ զեկեղեցին կործանեաց, եւ զտունս փլոյց եւ ՀԵ (75) ոգի եսպան, զօր դարձեալ վերստին շինեաց զեկեղեցին եւ վանքն տէր Զաքարէ» [14] ։ Շինարարական այդ մեծ աշխատանքներն աւարտուել են երկրաշարժից տասը տարի յետոյ՝ 1329 թ., ու պսակուել Զաքարիա եպիսկոպոսի եւ նրա մերձաւորների մասին կարեւոր տեղեկութիւններ պարունակող մի արձանագրութեամբ (տաճարի եւ արձանագրութեան լուսանկարները տե՛ս նկ. 3 եւ նկ. 4)։ Արձանագրութիւնը փորագրուած է վանքի հիւսիսային որմի վրայ, երկաթագիր խոշոր տառերով եւ վերծանւում է այսպէս.

«Այս տաճար լուսակերտ եւ երկնանման առկայացեալ հաստատագոյն հիմամբք ի վերայ աստուածաբնակ շիրմի սուրբ առաքելոյս Թոդէոսի, որ ըստ բազմատեսակ յանցանաց մեր զկործանումն էառ շարժէ։ Իսկ ես նուաստ սպասաւոր նմին Զաքարէայ եպիսկոպոս, որդի պարոն Մանվէլայ, կարողութեամբն Աստուծոյ սկիզբն արարի կրկին նորոգութեան առաւել քան զառաջինն, ի ժամանակի սաստիկ նեղութեան եւ հալածանաց քրիստոնէից, որ եւ բազում եկեղեցիք քակտին, վասն որոյ արձանագրեցաք զյիշատակս մեր առ ի յիշատակել զմեզ առաջի մեծին այն եւ անարիւն զենման զառինն Աստուծոյ հանդերձ ծնօղք եւ զարմիւք, եւ զաջորդն մեր աղբաւր որդին զտէր Տիրացուն, այլ եւ զհարազատ եղբայրս մեր զՊետրոս եւ զՍարգիս, որք ըստ կարողութեան նպաստաւորք եղեն ընչիւք։ Կատարումն թվ. ՉՀԸ (1329)» [15] ։

Վանքի շրջափակում, անշուշտ, կառուցուած են եղել նաեւ կացարաններ եւ տնտեսական նշանակութիւն ունեցող օժանդակ այլ շինութիւններ. XVII դ. տեղեկութիւն է պահպանուել Կառնուտի կոչուող ջրմուղի մասին, որ «յառաջ ժամանակս բերեալ էր Զաքարիա եպիսկոպոսն՝ պարոն Էմանուէլի որդին» [16] ։

Բերդերի, վանական հաստատութիւնների, ճանապարհների, կամուրջների եւ այլ շինութիւնների [17] կառուցման մեծածախ աշխատանքներն ի կատար ածելու համար, մանաւանդ քրիստոնեաների նկատմամբ ծաւալուած հալածանքների տարիներին, պէտք էր ունենալ մեծ հեղինակութիւն՝ իշխանութեան բարձրաստիճան պաշտօնէութեան շրջանում եւ նիւթական լայն հնարաւորութիւններ։ Արտազի եպիսկոպոսն ու նրա եղբայրները օժտուած էին ե՛ւ մէկով, ե՛ւ միւսով։

Արտազի հայ աւատատէրերի գերդաստանի մասին ժամանակակից սկզբնաղբիւրներում կան նաեւ ակնարկներ։ Նշանաւոր մատենագիր Յովհան Ծործորեցին, օրինակ, իր քարոզներից մէկի ընծայական-վերջաբանում, մեծարանքի խօսքեր շռայլելով Զաքարիա եպիսկոպոսի հասցէին, անդրադառնում է նաեւ մերձաւորներին՝ գրելով. «Եւ որք ընդ սովաւ կարգեալ են իշխանութիւնք եւ ի զարմից սորին շառաւիղեալք բարեպաշտ պարոնայք, զօրութիւն բարձրելոյն հովանի լիցի նոցա» [18] ։

Այս տողերով եւս աներկբայելի է դառնում Զաքարիա եպիսկոպոսի դերը Արտազի հայ աւատատէրերի ընտանիքում. նրանց քաղաքական կշիռն ու տնտեսական բարգաւաճ վիճակը խարսխուած էր Առաքելոց աթոռի հեղինակութեան եւ Հայաստանեայց եկեղեցու կազմակերպութեան մէջ նրա գրաւած դիրքի վրայ։ Նկատի առնելովհէնց այս հանգամանքը, ստորեւ վերլուծում ենք կարեւոր այն տուեալները, որոնք լոյս են սփռում XIV դ. առաջին տասնամեակներին Հայ եկեղեցու պառակտեալ վիճակի ու Կիլիկիայի ու կենտրոնական Հայաստանի հոգեւոր եւ աշխարհիկ պետերի քաղաքական ու գաղափարական հարկադիր դիրքորոշման վրայ, բացայայտելով մասնաւորապէս Արտազի աթոռի եւ նրա իշխանազուն եպիսկոպոսի դիրքն ու դերը այդ լարուած պայքարում։