Յովհաննէս Մրքուզ Ջուղայեցի

ԳՐԱԿԱՆ  ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

Ինչպես արդեն ասվել է, Հովհաննես Ջուղայեցին թողել է բազմաբնույթ ու հարուստ գրական ժառանգություն, որը, ցավոք, ամբողջությամբ չի պահպանվել։ Ընդ որում առավելագույնս տուժել են նրա պարսկերեն ու արաբերեն աշխատությունները։ Դրանում համոզվելու համար բավական է ասել, որ Խաչատուր Ջուղայեցու թվարկած պարսկերեն կամ պարսկերեն-հայերեն 8 աշխատությունից մեզ են հասել միայն մեկի հայերեն մասը, իսկ մյուսի՝ թե հայերեն եւ թե պարսկերեն մասերը * ։ Մինչդեռ Խաչատուր Ջուղայեցին գրում է. «Եւ զբազում մարգարտահիւս եւ զիմաստնալից գրեանս արար պարսից եւ արաբացւոց լեզուաւ, եւ գրով, վասն բացայայտութեան ճշմարտի հաւատոյս մերոյ, եւ ընդդիմութեան մոլորութեանց նոցա. որք են այսոքիք։ Նախ՝ գրեալ շարադրեաց զհարց պատասխանին՝ զոր առ արքայն Սլէման եղեւ ըստ բնական բանականութեան, եւ ըստ խելաց հաւանութեան։ Երկրորդ՝ գրեաց զգիրք մի իսկ՝ որ ըստ չափոյ Սաղմոսին լինի, վասն աստուածութեանն Քրիստոսի առ արքայն Հօսէն զոր հրամայեաց գրել։ Երրորդ՝ ըստ նունոյ չափոյ շարահիւսեալ վերագրեաց վասն հաղորդութեան մարմնոյ եւ արեան կենարարին, եւ զորս նախ բնական բանականութեամբ, եւ ապա ըստ գրոց վկայութեան շարադրեաց, որ բանականութիւն եւ խելն ամենեցունց վերընկալցի մահմետականաց։ Չորորդ՝ զգիրք մի եւս գրեաց՝ որ լինի յաւէտ եւս ըստ չափոյ առաքինութեանց գրոց, յաղագս անհասանելի սրբոյ երրորդութեանն, ըստ ճանապարհի խելաց, եւ ըստ բնական բանականութեան։

Հինգերորդ՝ շարադրեալ  մակագրեաց  զգիրք  մի եւս՝ որ ըստ ճանապարհի տրամաբանութեան, եւ հաւաքաբանութեան, նախադասութեամբ, եւ եզրակացութեամբ հաստատեաց յորում թէ՝ պարտ է գոլ ի յաստուածութիւնն Երրորդութիւն՝ Հայր եւ Որդի եւ սուրբ Հոգին, համագոյ՝ եւ համաբնութիւն, եւ հարկաւորաբար մարմնացեալ մի անձն՝ Աստուած գոլ, որ ըստ չափոյ եւ կէս Սաղմոսին լինի։

Վեցերորդ՝ զգիրք իմն եւս գրեաց՝ որ ըստ չափոյ Սաղմոսին է վասն աստիճանաց սրբոյ հաւատոյս մերոյ եւ նոյնքաբար աստիճանաց գործոց։

Եօթներորդ՝ գրեաց զգիրք մի իսկ տրամաբանական եւ հաւաքաբանական ճանապարհաւ թէ՝ զիարդ է ամենօրհնեալ ամենասուրբ երրորդութիւնն համագոյ՝ եւ մի բնութիւն, եւ անձանցն զանազանութիւն. որ լինի ըստ չափոյ մոլութեանց գրոց։

Ութերորդ՝ գրեաց, զոր ինչ վիճաբանութիւն լեալ էր ընդ ախունին պարսից։ Եւ զայլ եւս իսկ զբազում համառօտ տետրակս գրեաց, զոր ո՛չ արկի ի թիւ» [1] ։ Ուշագրավ է, որ այստեղ թվարկած աշխատությունները՝ շարադրված լինելով միաժամանակ ե՛ւ պարսկերեն, ե՛ւ հայերեն, 18-րդ դարի վերջերին, դեռ պահպանվում էին եւ շրջանառության մեջ էին թե՛ հայ եւ թե՛ պարսիկ մտավորականների միջավայրում։ Պատմիչն այդ մասին գրում է. «Եւ զմի երես թղթոց սոցա գրեաց ի գիր եւ ի հայոց բարբառ, եւ զմիւս երեսն դէմ յանդիման ի գիր եւ ի բարբառ պարսից, տող առ տող, եւ երես առ երես։

Որք եւ մինչեւ ցայսօր ընթերցեալ լինին ի պարսից իմաստասիրաց. քանզի բազում գիրք գտանի ի գրոց նորա առ իմաստասէրս պարսից» [2] ։ Բացառված չէ, որ այսօր եւս դրանց մի մասը պահպանվում է պարսից գրադարաններում ու ձեռագրատներում։

Հովհաննես Ջուղայեցուց մեզ հասած առանձին ձեռագիր աշխատություններ, դժբախտաբար, ենթարկվել են ժամանակի ավերիչ ազդեցությանը, դարձել գրեթե անընթեռնելի ու անօգտագործելի։ Նրանից պահպանված գործերի բացարձակ մեծամասնությունը գտնվում է Մաշտոցի անվ. մատենադարանում։ Մոտավոր հաշվումներով երկու տասնյակից ավելի ձեռագրերում Հովհաննես Ջուղայեցու անունը հիշատակվում է կա՛մ որպես գրիչ, կա՛մ որպես ժողովածու կազմող, կա՛մ որպես գրիչ ու հեղինակ։ Դրանցից հնագույնը N 8608 ձեռագիրն է, որը Ջուղայեցու վաղ շրջանի գործերի յուրատեսակ ժողովածու է, որի կազմողն ու գրիչը հավանաբար եղել է Ջուղայեցու աշակերտներից մեկը: Այդ է հուշում ստորեւ բերվող երկրորդ հիշատակարանում մեր ընդգծած բառակապակցությունը։ Ցավոք, ձեռագիրը սկզբից ու վերջից պակասավոր է, որը մասամբ դժվարացնում է նրա ուսումնասիրությունը։ Այն ունի մի քանի հիշատակարան, որոնք հնարավորություն են տալիս պարզելու որոշ հարցեր։ Ժողովածուի առաջին մասում՝ մինչեւ 143բ էջը ներառյալ, զետեղված է հեղինակի արդեն ծանոթ «Դաւանութիւն հաւատոյ... » աշխատությունը, որի առաջին գլխի վերջում կարդում ենք. «Զմեղաւոր եւ զանարժան հող եւ մոխիր Յոհանէս վարդապետս յիշեսջիք եւ միով բանիւ ամենքդ ասասջիք՝ Թողցէ տէր զյանցանս նորա որ մակացուս արար զմեզ բանիցն ճշմարտութեան որ գրեաց մեզ զտրակս ի թուին ՌՃԼԵ մայիսի մետասան» [3] ։ Երկրորդ գլխին հաջորդում է հետեւյալ հիշատակարանը. «Եւ մանաւանդ ուսուցչին մերոյ Յոհաննէս վարդապետին (ընդգծումն իմն է, - Հ. Մ. ) անհուն մեղանացն թողութիւն շնորհեսցէ ամէն, զոր գրեցաւ ի թուին ՌճԼԵ մայիսի ժԴ» [4] ։ Երրորդ (ձեռագրում սխալմամբ գրված է «երկրորդ») գլխի վերջում նույնպես կա հիշատակարան, որտեղ ասվում է. «ի Մրքուզ եւ զնուաստ զանարժան հող եւ մոխիր Յովհանէս վարդապէտս յիշեսջիք միով Հայր մեր որ յերկնաւոր, զի թերեւս գտից ողորմութիւն յողորմածէն Յիսուսէ, զի եւ զձերդ թողցէ զյանցանս։ Խնդրեմ ի սիրելեացդ, ով ոք եւ օրինակեսցէ զայսքան տողս եւս ծըրեսցէ, զի եւ ձերդ անուն ի դպրութիւն կենաց գրեսցի։ Ի մայիս  ԻԶ ծրեցաւ» [5] ։ Ինչպես տեսնում ենք, այս երեք գլուխը, որ կազմում է շուրջ 126 էջ, Ջուղայեցին փաստորեն ավարտել է համապատասխանաբար՝ 1686 թ. մայիսի 11-ին, 14-ին եւ 26-ին։ Թվում է՝ ամեն ինչ պարզ է ու հասկանալի, բայց այս նույն աշխատության վերջում առկա բավական ծավալուն հիշատակարանը որոշ իմաստով հակասում է բերված հիշատակարաններին։ Ահա այդ հիշատակարանը. «Արդ մակագրեալ եւ յօրինեալ եղեւ դպրութիւնս զայս ի նուաստ եւ յանարժան անձնէ մեղսամակարդ եւ տառապեալ Յովհաննու յորդւոյ Զաքարիայէ ի ըՍպահանցոյ ի գեղջէ ջուղայեցւոյ ի դրանէ Ամենափրկչի, յաշակերտէ տեառն Դաւթի եւ յըՍտեփաննեայ եւ յաշակերտակցէ տեառն Միքայէլէ եւ յԱղեքսանդրէ, յԵսայեա եւ Յահարովնէ եւ յայլոցն միագումարեցելոց յեղբարց։ Ըսկսեալ ի թվոյ հազար հարիւր Լ եւ վեց ամի յամսեանն մայիսի, եզերեալ եւ աւարտեալ յամսեանն օգոստոսի երրորդի ի նոյն ամի։ Արդ որք շահէք յայսմանէ եւ ախորժեսջիք բանիցս արտադրիցելոցս փառս ապէնիազ Արարչին ասասջիք, ապա թէ ոչ վասն Յիսուսի Քրիստոսի յիմում յանդգնութեանս շնորհեսջիք։ Եւ արդ մաղթեմ ես անարժան հողս եւ մոխիրս Յոհաննէս չվարդապետս, յորժամ ընթերցջիք զի զանարժանս եւ զծնողսն իմ Զաքարիայն եւ Եղիսաբեթն եւ զեղբայր իմ զԿիրակոս էրէցն եւ զդստերսն եւ զամուսինն զԹամարն եւ զայլ արեան մերձաւորսն իմ յիշեսջիք։ Եւ դուք եւ մեք յիշեալ լիցուք յայնմ աւուր, յորում ասիցէ Եկայք աւրհնեալք հոր իմոյ, ժառանգեցէք զպատրաստեալ ձեզ զարքայութիւնն ի սկզբանէ աշխարհի, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն» [6] ։ Անշուշտ, այս հիշատակարանը կարեւոր է բազմաթիվ առումներով, քանզի հաղորդում է տարաբնույթ տեղեկություններ, բայց ներկա դեպքում մեզ հետաքրքրում են դրանցից մի քանիսը։ Դժվար չէ տեսնել, որ նրանում որպես աշխատության գրության ու ավարտման տարեթիվ հիշատակվում է «հազար հարիւր Լ եւ վեց» այսինքն՝ 1687 թ., մինչդեռ նախորդ երեք հիշատակարաններից երկուսում նշվում էր 1686 թ., իսկ երրորդում՝ միայն ամսաթիվը։ Եթե նկատի ունենանք, որ բոլոր չորս հիշատակարաններում իբրեւ սկսման ժամկետ նշվում է մայիս ամիսը, իսկ այստեղ՝ նաեւ ավարտման օրը՝ օգոստոսի 3-ը, ընդ որում շեշտվում է, որ սկսել ու վերջացրել է միեւնույն թվականին՝ «ի նոյն ամի», ապա առկա հակասությունը կդառնա ակնհայտ։ Հարց է ծագում. այս երկու թվականներից ո՞րն ընդունել որպես սույն աշխատության ստեղծման տարեթիվ։ Թվում է՝ ավելի հավանական է, որ Ջուղայեցին այն ավարտել է 1686 թ. օգոստոսին, բայց գրիչը, որն, ինչպես ասացինք, հավանաբար եղել է Ջուղայեցու աշակերտը, թյուրիմացաբար գրել է 1687։ Արդեն ասվել է, որ այս աշխատությունը այդ թվականին՝ 1687 թ., տպագրվել է Նոր Ջուղայի վերաբացված տպարանում։ Ուստի հազիվ թե 1687 թ. օգոստոսին ավարտված երկը նույն թվականին՝ ընդամենը 4 ամսում, այն ժամանակվա տպագրության պայմաններում, կարողանային հրատարակել։

Կցանկանայի ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այդ հիշատակարանի այն հատվածի վրա, որտեղ Ջուղայեցին ընթերցողին խնդրում է հիշել իր ծնողներին, եղբորը, նրա կնոջն ու դուստրերին, մինչդեռ ոչինչ չի ասում եղբոր որդիների մասին։ Երուսաղեմի ս. Յակոբեանց միաբանության մատենադարանի թիվ 665 ձեռագրի հիշատակարանից (տե՛ս հավելված 2) իմանում ենք, որ Ջուղայեցու եղբայր Կիրակոս քահանան 1687 թ. արդեն ունեցել է երեք աղջիկ եւ երեք տղա, որոնց անունները մեկ առ մեկ նշում է ոչ միայն այդ թվականին ավարտած իր «Տրամակացութիւն ճշմարտութեան» երկի, այլեւ 1696 թ. գրած «Գիրք սրբազնագործութեան» աշխատության հիշատակարանում, որը, փաստորեն, գրեթե նույնական է առաջինին: Թե ինչու Ջուղայեցին այս անգամ չի հիշատակել իր եղբոր որդիների անունները, ոչինչ ասել չենք կարող: Այլ պարագայում գուցեեւ հարկ չլիներ այս մասին խոսելու, բայց ներկա դեպքում անհրաժեշտ եմ համարում նշել, որովհետեւ Ջուղայեցու եղբոր որդիներից Տիմոթեոսը հետագայում որոշակի դեր է խաղացել ներկա աշխատության վերահրատարակության գործում։ Բանն այն է, որ 17-րդ դարավերջին լայն թափ ստացած միարարական ու հակամիարարական պայքարը շարունակվում էր նաեւ 18-րդ դարի առաջին տասնամյակներում։ Ըստ այդմ՝ Ջուղայեցու խնդրո առարկա երկը ոչ միայն չէր կորցրել իր արժեքը, այլեւ՝ ընդհակառակը։ Այդ էր պատճառը, որ ժամանակի տպագրական սուղ հնարավորությունների պայմաններում 1713թ. Կ. Պոլսում գործող հայկական երկու տպարանները իրարից անկախ վերահրատարակել են այն։ Դիտելի է, որ նույն թվականին այդ երկու տպարաները միասին հրատարակել են ընդամենը երեք գիրք։ Հետաքրքրական է, թե տպարանատերերից ամեն մեկը ինչպե՞ս է ծանոթացել Ջուղայեցու այս աշխատությանը եւ ինչո՞ւ է որոշել տպագրել այն։ Աստվածատուր Ապուչեխցին իր հրատարակությանը կցած առաջաբանում ի մասնավորի գրում է՝ տեսնելով «ի ձեռն մեծին Յոհանիսի եղբօր որդի պարոն Տիմօթէոսին, Ըստամպոլցի տուլպենջի Դանիէլի որդի Մովսէսն եւ իւր ընկեր Յարութիւնի որդի Փիլիպոսն, յոյժ եւ կարի տենչացան սորա եւ ջան եդեալ մեծաւ յօժարութեամբ այսոքիկ վերոյիշեալքս, այսինքն Տիրացու Փիլիպպոսն եւ Տիրացու Մովսէսն ի տպագրումն տալ զսա կամեցան» [7] ։ Գրեթե նույնպիսի պայմաններում էր հայտնվել նաեւ Կ. Պոլսի մյուս տպարանատեր Գրիգոր Մարզվանեցին։ Վերջինս իր հիշատակարանում հայտնում է. «Տեսի զգրգուկս զայս՝ ի ձեռն Ջուղայեցի պարոն Աղավէլիին, հայեցայ եւ ահա բան զօրաւոր էր ի միջի եւ իսկոյն սաստիկ ըղձիւ հարայ ի սէր սորա։ Եւ անդ ի տեղին էին ագուլեցի Մուրատի որդի պարոն Յարութիւնն եւ Ջուղայեցի տէր Աստւածատուրի որդի պարոն Պետրոսն, որոց ջերմեռանդ սիրով յանձին կալեալ զբաւական ծախս տպագրատան մեծաւ ջանիւ եւ յօժարութեամբ սրտի ստիպեցին զիս զանարժանս ի գործ տպելոյ» [8] ։ Դիտելի է, որ երկու տպագրիչն էլ Ջուղայեցու գրքին ծանոթացել են գրեթե նույնանման պայմաններում, այսինքն՝ ոչ թե այն ուսումնասիրել են դպրոցում, կարդացել որեւէ վանքի մատենադարանում կամ անհատ անձի գրադարանում, այլ պատահականորեն տեսել են այս կամ այն ջուղայեցու ձեռքին։ Երկու դեպքում էլ գտնվել են համապատասխան պատվիրատուներ եւ տպագրիչները սիրով  ի կատար են ածել նրանց ցանկությունը։ Առաջին հայացքից սա կարող է ինչ-որ շինծու բան թվալ, բայց դա միայն առաջին հայացքից։ Իսկ եթե նկատի ունենանք, որ այն լույս էր տեսել ուղիղ 26 տարի առաջ՝ ընդամենը 500 օրինակ տպաքանակով եւ նախատեսված լինելով առաջին հերթին ջուղահայ վաճառականության համար, տպագրվել էր իբրեւ գրպանի գիրք, ապա միանգամայն պարզ կդառնա, որ պոլսահայ տպագրիչներն այդ գրքին կարող էին ծանոթանալ միայն պատահականորեն։ Հետաքրքիր է իմանալ, թե երկու տպագրիչներից ամեն մեկն ինչպես է գնահատում Ջուղայեցու գիրքը։ Աստվածատուր Ապուչեխցին դիմելով ընթերցողին, խնդրում է. «Եւ արդ որք վայելէք ի ծաղկածին լեռնէս, ի մրգաբեր այգւոյս եւ ի զմայլեցուցչաբուրիկ ծրարէս զվերոյ յիշեցեալքս յանուանէ զամենեսեան եւ զընտանիս սոցին միով Հայր մերիւ յիշատակել յաղօթս ձեր մի՛ խնայէք» [9] ։ Իսկ Գրիգոր Մարզվանեցին ասում է. «Արդ՝ որք առդիպիցիք այսորիկ աստուածային դարաստանիս, զսորին յոգներանգ եւ զանուշահոտ ծաղիկսն վայելելով եւ ճաշակմամբ ըղձի ի քիմս իմնալիս մերձացուցանիցէք զքաղցրութիւն խորտկահաւաք սեղանոյս՝ աղաչեմ եւ պաղատիմ, յիշեցէք զայսոսիկ զնախայիշեցեալ պարոնայքս, որք ի վեր քան զչափն ջան եդեալ հետեւեցան այսմիկ» [10] ։ Դժվար չէ տեսնել, որ իրարից անկախ՝ նրանք գրեթե նույն ձեւով են գնահատում Ջուղայեցու գրքի արժանիքներն ու կարեւորությունը։ Այսօր այդ գնահատականները կարող են թվալ չափազանցված։ Բայց չմոռանանք պատմականության կարեւորագույն սկզբունքը՝ պատմական երեւույթը գնահատել պատմական կոնկրետ պայմանների ու հանգամանքների մեջ՝ հաշվի առնելով նախորդ սերունդներից ստացած ժառանգությունը եւ դրան ավելացրած նորությունը։ Այդ իմաստով Ջուղայեցու հիշյալ գիրքը իսկապես նորություն էր թե ձեւի եւ թե բովանդակության, նաեւ ազատատենչ ոգու տեսակետից, քանզի գալիս էր հիմնավորելու հայ եկեղեցու, հետեւաբար եւ հայ ժողովրդի ինքնուրույն գոյության իրավունքը, բարձրացնելու նրա ազգային ինքնագիտակցությունն ու ազատության ձգտումը, եւ, որ ամենակարեւորն է, դա արվում էր հանրամատչելի ձեւով։

Վերջում կցանկանայի ավելացնել մեկ միտք եւս. առաջին հայացքից առնվազն տարօրինակ է թվում, թե ինչո՞ւ այն ժամանակվա տպագրական սուղ պայմաններում Կ. Պոլսում գործող երկու տպարանը նույն թվականին հրատարակել են Հովհաննես Ջուղայեցու հենց այս գիրքը։ Հարցիս պատասխանելու համար ստիպված եմ եղել այդ հրատարակությունները համեմատելու 1687 թ. Նոր Ջուղայի տպագրության հետ։ Համեմատությունից պարզվեց, որ հիշյալ երկու տպագրիչները կրոնադավանաբանական հարցերում կանգնած են եղել էապես տարբեր դիրքերի վրա։ Ըստ այդմ՝ Աստավածատուր Ապուչեխցին ամեն կերպ փորձել է մեղմացնել Ջուղայեցու գրքի հակաքաղկեդոնական ոգին, իսկ Գրիգոր Մարզվանեցին՝ ընդհակառակն։ Ասվածը հաստատելու համար բերենք մեկ օրինակ։ Նոր Ջուղայի հրատարակության առաջին էջում կարդում ենք. «Գիրք համառօտ վասն իսկապէս եւ ճշմարիտ հաւատոյ եւ դաւանութեան  ուղղափառ կաթուղիկէ  ընթհանուր Հայաստանեաց եկեղեցւոյ, զորս առաք եւ ունեմք այժմ ի Գրիգորէ սուրբ Լուսաւորչէն եւ երից սուրբ ժողովոցն եւ ի սրբոց հոգիընկալ երկոտասան վարդապետացն եւ եւս վասն ընդդիմութեան երկաբնակաց, որք հետեւին ըստ մտացածին բանից իւրեանց եւ ոչ ըստ աւանդութեան սրբոց հոգիընկալ հարցն, զոր ստացեալ ուսան ի քաղկեդոնական ժողովոյն եւ ի տումարէ Լեւոնի, որ յայտնի ընդդէմ է երից սուրբ ժողովոցն եւ աստուածընկալ սուրբ հարցն » (էջ 1-2, ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )՝։ Այդ նույնը Ապուչեխցու հրատարակության մեջ. «Գիրգ համառօտ վասն ճշմարիտ եւ ուղղափառ դաւանութեան կաթողիկէի եկեղեցւոյս Հայաստանեաց, զոր ընկալաք ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէն մերմէ, եւ յերից սուրբ ժողովոցն եւ եւս ի սրբոց երկոտասանից հոգիընկալ վարդապետաց։

Իսկ եւ վասն ընդդիմութեան բանիցն երկաբնակաց. հարցմամբ եւ պատասխանելով հանդերձ. ի զուարճութիւն մանկանց եկեղեցւոյ ի յօգուտ եղբարց բարեբաստից լուսաւորչածին երամոց եւ ի փառս Քրիստոսի յուսոյն մերոյ» (էջ 2, ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Վերջապես Մարզվանեցու հրատարակության մեջ այդ հատվածն ունի հետեւյալ բովանդակությունը. «Գիրք համառօտ՝ վասն ճշմարտութեան հաւատոյս քրիստոնէականի եւ ուղղափառ դաւանութեան ընդհանուր կաթողիկէի Հայաստանեայցս եկեղեցւոյ, զոր առաք եւ ուսաք ի սրբոյն Գրիգորէ երկրորդ Լուսաւորչէն մերմէ եւ յերից ժողովոցն սրբոց եւ ի սրբոց հոգիընկալ վարդապետացն երկոտասանից, զոր եւ ունինք այժմ հաստատապէս։

Եւ վասն ընդդիմութեան բանիցն երկաբնակաց, որք ոչ հետեւին աւանդութեան հոգիազգեաց հարցն սրբոց, այլ՝ մտացածին բանից իւրեանց զոր ուսան ի քաղկեդոնականէ ժողովոյն եւ ի տումարէն Լեւոնի, որք յայտնապէս ընդդէմ են երից ժողովոցն սրբոց եւ հարցն հոգիացելոց» (էջ 2, ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )՝։ Բացի վերը նշվածից, Կ. Պոլսի հրատարակություններն ունեն մի շարք այլ էական տարբերություններ եւս,  որոնց մանրամասն  ցուցադրումը դուրս լինելով սույն աշխատության խնդիրներից՝ ասենք միայն, որ դրանց ուսումնասիրությունը կարող է օգտակար լինել հայ հնատիպ գրքի ու գրատպության պատմությամբ զբաղվող մասնագետներին։

Ջուղայեցու վաղ շրջանի աշխատությունների շարքում կարեւոր տեղ ունի «Աստուածաբանութիւն» երկը [11], որն սկսել է 1686 թ. սեպտեմբերին եւ ավարտել 1687 թ. հոկտեմբերին։ Թեեւ նրանում գերազանցապես քննարկվում են քրիստոսաբանության հարցեր, բայց ուշագրավ է, որ հեղինակը փորձում է այդ նպատակին ծառայեցնել իր փիլիսոփայապատմական, բնագիտական, տրամաբանական, անգամ լեզվաբանական գիտելիքները։ Ըստ այդմ շոշափում է նաեւ փիլիսոփայապատմական, բնագիտական, տրամաբանական, լեզվաբանական եւ այլ կարգի հարցեր, որոնք կարեւոր են ոչ միայն Ջուղայեցու աշխարհայացքը բնութագրելու, այլեւ նրա գիտական հետաքրքրությունների մոտավոր շրջանակը գծագրելու համար։ Թեեւ ինքն անձամբ հավատում է Քրիստոսի աստվածության մասին մարգարեների ասածներին, բայց քանի որ ցանկանում է նույնը համոզել նաեւ ուրիշներին, սակայն զգալով, որ դրանք անբավարար են, ստիպված դիմում է բնության ու բանականության օգնությանը։ Այլ խոսքով ասած, ելնելով իր դարաշրջանի ոգուց՝ փորձում է բնականացնել ու բանականացնել աստվածաբանությունը եւ այդ նպատակով ջանում է օգտագործել ոչ միայն արեւմտյան, այլեւ արեւելյան տրամաբանական մտքի նվաճումները։ Այդ մասին նա գրում է. «Զի թէպէտ բազումք յոգնակի են բացատրեալ զեղանակս հաւաքաբանութեանն քառից ձեւոց, այլ ես անարժանս ըստ բացերեւեցելոցն արաբացւոց եւ պարսից յօրինեցելոցն կամիմ կազմել զձեւս եւ զկանոնս քառից ելոց ձեւոցն եղանակ, զի վասն սոցին կամ է ինձ բացատրել զաստուածաբանութիւնն Քրիստոսի։ Զի թէպէտ ի մարգարէից կանխաճառելոցն ունիմ հաստատութեամբ հաւատալ զաստուածութիւնն Քրիստոսի, սակայն եւ ըստ բնականին եւ ըստ արուեստի հաւաքաբանութեանն եւս պարտ է եզրակացուցանել  զաստուածութիւնն Քրիստոսի, զի թերեւս զոչ հաւանեալքն ի հաւանութիւն ածցի» [12] ։

Աշխատության վերջում կա հիշատակարան, որտեղ կարդում ենք. «Եւ արդ աստուածաբանութիւնս իրողութիւն եւ բացատրութիւն որ եղեւ մակագծութեամբ եւ ի ձեռակերտութեամբ անարժան հողոյս եւ մոխրոյս Յօհանու Սպահանցւոյ. ձեռնարկումն յօրինակման տրակիս եղեւ ի թուին Հայոց մեծի ՌՃԼԵ սեպտեմբեր։ Իսկ կատրումն ՌՃԼԶ հոգտեմբեր, աղաչեմ զաստուծաբանսդ յորժամ զաստուածաբանութենէս բուռն հարեալ ուսման եւ ընթերցման, եթէ օգտեսջիք ի տեառնէ գոհասջիք եւ եթէ ոչ անզգամութեանս ներեսջիք, զի կար մեր եւ տեսութիւն իբր ջղջիանաց ունի զօրութիւն որ ի յառումն եւ ի տեսութիւնս արեգականն։ Այլ թէպէտ այսպէս սակայն բաղձանս սրտիս ստիպեաց ի գերազանցութիւն սորին հպիլ բայց թախանձմամբ սրտիւ զերեսս առ ոտս եւ ի գարշապար ձեր եդեալ յաղագս վատթարացելոյս ներումն ինչ յապենիազ Արարչէն մաղթեսջիք եւ յամենագութ ծնողին իւրմէ ի մայրական գթոյն աղերսեսջիք, զի գոնեա զանց մեղացս անհունութեանս արասցէ։ Եւ ի հնգետասան ամաց մտի ի կարգս աստուածաբան եւ ի տեսակս հրեշտակական, այլ ոչ ունի վկայութիւն սրտի զհաճոյսն աստուծոյ առեալ, այլ զներհակն» [13] ։

Եթե համեմատենք Ջուղայեցու այս հիշատակարանը Երուսաղեմի ս. Յակոբեանց միաբանության թիվ 665 ձեռագրով մեզ հասած «Տրամակացութիւն ճշմարտութեան» աշխատության ծավալուն հիշատակարանի հետ, ապա կտեսնենք, որ տառացիորեն կրկնությունն է նրա առաջին հատվածի: Ամենից ուշագրավն այն է, որ թե մեկի եւ թե մյուսի գրության ժամանակ է նշվում 1686թ. սեպտեմբերից 1687թ. հոկտեմբերը: Իսկ քանի որ «Աստուածաբանութիւն»-ը ծավալով մի քանի անգամ փոքր է վերջինից եւ ամբողջությամբ առկա է նրանում, ուստի մնում է ենթադրել, որ արտահանված է նրանից: Ջուղայեցու «Տրամակացութիւն ճշմարտութեան» աշխատությունը, իմ կարծիքով, բացառիկ երեւույթ է հայ փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ: Եթե միջնադարում արեւմտաեվրոպական իրականության մեջ տարածված երեւույթ էր տրամաբանությունն ասվածաբանությանը ծառայեցնելը, որի պատճառով փիլիսոփայության ճյուղերից ամենից զարգացածը տրամաբանությունն էր [14], ապա մեզանում պատմական հանգամանքների բերումով՝ տրամաբանությունն ըստ էության լիովին չէր իրագործել աստվածաբանությանը ծառայելու իր պատմական առաքելությունը: Ճիշտ է, մեզանում նույնպես նման փորձեր կատարվել էին [15], բայց եւ այնպես հիշյալ գործընթացը չէր հասցվել իր տրամաբանական վախճանին: Փաստորեն այն, ինչ սկսել ու չէր ավարտել Հովհան Որոտնեցին, ուղիղ երեք հարյուր տարի անց իրագործել է Հովհաննես Ջուղայեցին [16]: Սա խոսում է այն մասին, որ տեսական մտածողությանն առաջադրված պատմական խնդիրն անպայման պետք է լուծվի, թեկուզեւ հարյուրամյակներ ուշացումով:

Պարզվում է, որ ոչ միայն «Աստուածաբանութիւն» երկը, այլեւ «Համառօտ տրամաբանութիւն» աշխատությունը արտահանված է «Տրամակացութիւն ճշմարտութեան» գործից, որը նորից տրամաբանական բնույթի հարցադրումներով ավելի հարուստ է, քան հիշյալ զուտ տրամաբանական աշխատությունը: Ըստ այդմ՝ զարմանալի չպիտի թվա, որ Ջուղայեցու տրամաբանական հայացքները վերլուծելիս երբեմն վկայակոչելու ենք նաեւ այս երկը:

Ջուղայեցու կարեւորագույն աշխատություններից Քերականության եւ Տրամաբանության մասին արդեն խոսվեց ներածության բաժնում, ուստի հարկ չեմ համարում անդրադառնալ դրանց, առավել եւս, որ դրանց քննական բնագրերը տպագրել ենք «Բանբեր Երեւանի համալսարանի» հանդեսում (1992, N 3, 1993, N 1, նաեւ՝ սույն աշխատության հավելված 3 եւ 4)։

Ըստ գրության ժամանակի հաջորդ աշխատությունը, որի մասին անհրաժեշտ է փոքր-ինչ հանգամանորեն խոսել, կրոնադավանաբանական հարցերի շուրջ պարսից Սուլեյման շահի հետ Հովհաննես Ջուղայեցու ունեցած հրապարակային բանավեճի հայերեն գրառումն է։ Այն լույս է տեսել հետմահու եւ ունի հետեւյալ խորագիրը՝ «Գիրք պատմութեան. արարեալ ի Նորն Ջուղայոյ սրբոյ Ամենափրկչի գերահրաշ վանի միաբան Յովհաննէս ճգնազգեաց վարդապետին՝ վիճաբանութիւն առ Շահ Սլէմանն Պարսից» (Կալկաթա, 1797)։ Գրքի սկզբում կա մի փոքրիկ առաջաբան, ուր տպագրիչը հայտնում է, որ ինքը լույս է ընծայել «զհոգեշահ բուրաստանս զայս՝ լուսաշաւիղ վարդապետին մերոյ առ ի շահ եւ յօգոյտ ազգիս Հայկազեան սեռի որոյ օրինակն ձեռագիր ի յերկուց գրէ եւ ի բարբառէ, այսինքն, Հայոց եւ Պարսից՝ առ մեզ գոլով, յամի 1173 դեկտեմբեր 15 թուէն գրեցեալ» [17] ։ Փաստորեն տպագրիչ Հովսեփ Ստեփանոսյանը  ձեռքի տակ ունեցել է ոչ թե հեղինակի ինքնագիր օրինակը, այլ նրա մահից 8-9 տարի անց՝ 1724 թ. արտագրված ձեռագիր՝ բաղկացած հայերեն եւ պարսկերեն տեքստերից։ Նշանակում է, որ այն արտագրվել, բազմացվել ու տարածվել է հավասարապես երկու լեզվով, այսինքն՝ կարող էին կարդալ թե՛ հայալեզու եւ թե՛ պարսկալեզու ընթերցողները։ Ահա թե ինչն է հիմք տալիս ասելու, որ Ջուղայեցին ազդել է ոչ միայն հայ, այլեւ մասամբ պարսից փիլիսոփայական մտքի զարգացման հետագա ընթացքի վրա։ Դիտելի է, որ Խաչատուր Ջուղայեցին, անդրադառնալով այս աշխատության գրության հանգամանքներին, նույնպես շեշտում է, որ «ի մի երեսն թղթոյ գրեալ է ի գիր եւ ի բարբառս հայոց, իսկ ի միւս երեսն հանդէպ նորին ի գիրս եւ ի լեզուս պարսից, զոր կայ մինչեւ ցայսօր ի միջի մերում, եւ յոյժ զարմանան ազգ պարսից ընդ իմաստութեան նորա, եւ մեծարեալ յարգեն զնա, եւ սքանչանան ի վերայ նորա» [18] ։

Գրքի վերջում տպագրիչն աղերսում է փառք տալ Աստծուն, որ ինքը կարողացաւ լույս ընծայել «զբուրաստանս զայս հոգեշահս եւ յոյժ պիտանիս առ ի շահ եւ ի յօգոյտ Արամեան տոհմի»։ Սա նշանակում է, որ Հովհաննես Ջուղայեցու գրքում արծարծված գաղափարները ավելի քան հարյուր տարի անց պահպանել էին իրենց կարեւորությունը։ Այլապես, 18-19-րդ դարերի սահմանագծում, երբ հայ փիլիսոփայական ու հասարակական-քաղաքական մտքին արդեն ուղղություն էին տալիս հնդկահայ լուսավորիչները, հազիվ թե նրանք հարկ համարեին տպագրել այն։

Թեեւ նրանում քննարկվում են գերազանցապես կրոնադավանաբանական հարցեր, բայց եւ այնպես հեղինակը շոշափում է նաեւ փիլիսոփայական, տրամաբանական, գեղագիտական, մասամբ բնագիտական եւ այլ կարգի հարցեր, տալով դրանց այնպիսի պատասխաններ, որոնց մի մասը այսօր էլ զուրկ չէ որոշակի հետաքրքրությունից։ Բանն այն է, որ գրքի առաջաբանում հեղինակը խոստանում է քննարկվող հարցերի շուրջ գոյություն ունեցող տարակարծություններն ու երկբայությունները փարատելու համար ներկայացնել «նախ ի յուշոյն Աստուծոյ եւ ապա ի բացատրութեանց մարգարէից եւ ըստ ճանապարհի խելաց եւ հաւաքաբանութեանց եւ ըստ կարգադրութեանց իմաստասիրաց՝ որ բացատրութիւն ստորեւ ըստ խելաց ուղղիցէ։ Վասն զի բազումք են որք ըստ սահմանի ոչ են հասեալք, բացատրութիւն թիւր ցուցեալք են։ Վասն այսորիկ պարտ համարեցայ, զի բացատրութիւն ճշմարիտ եւ ուղիղ ցուցից զի զոր ինչ կարծիք եւ երկբայութիւն իցէ՝ բարձցի»։ Եվ իսկապես, ամեն մի հարց քննարկելիս Ջուղայեցին բերում է նախ ընդունված կրոնաասվածաբանական տեսակետները, իսկ այնուհետեւ փորձում է դրանք հաստատել բնական ու բանական փաստարկներով՝ երբեմն կատարելով նաեւ փիլիսոփայապատմական հետաքրքիր էքսկուրսներ։ Այլ խոսքով ասած, չնայած քննարկվող հարցերի զուտ կրոնաաստվածաբանական բնույթին, դրանց տրված պատասխանների ընդհանուր առմամբ ավանդական երանգին, այնուամենայնիվ Ջուղայեցու այս աշխատությունը պարունակում է մի շարք գաղափարներ, որոնք ծնունդ էին պատմական նոր պայմանների, գալիս էին ընդլայնելու ընթերցողի մտահորիզոնը, լուսավորելու նրա միտքը, մշակելու քննադատական վերաբերմունք գոյություն ունեցող ավանդական պատկերացումների հանդեպ։

Ըստ այդմ, իմ կարծիքով, ոչ պատմական, ուստի եւ հանիրավի է թվում ընդհանրապես Ջուղայեցու գրական ժառանգությանը, նրա ունեցած համբավին ու հռչակին եւ հատկապես սույն աշխատությանը Լեոյի տված գնահատականը։ Զգուշանալով սխալ հասկացվելու վտանգից, հարկ եմ համարում մեջ բերել Լեոյի համապատասխան մտքերն ամբողջությամբ։ Հանգամանորեն ներկայացնելով Հովհաննես Ջուղայեցուն ժամանակակիցների  տված բարձր գնահատականները՝ անվանի պատմաբանը գրում է. «Այսքան փառաբանություններից հետո հետաքրքրական կլիներ նայել Մրքուզի աշխատություններին, թափանցել նրանց բովանդակության մեջ, տեսնել գրողին եւ մտածողին։ Տարաբախտաբար, այդ բանը չի կարելի անել լիառատ չափով, քանի որ Մրքուզի գրական գործերից, ինչպես ասացինք, մեզ հասել են միայն երկու հատ վիճաբանական գրվածքները, որոնցից մեկը, ամենահետաքրքրականը, պարսից շահի եւ նրա հոգեւորականների հետ ունեցած վիճաբանությունն է պատկերների մասին։ Արդ՝ այդ գրվածքը, եթե նրա հետ կապված պահենք հեղինակի վայելած մեծ հռչակը, մեր առջեւ պարզում է ժամանակի դրությունը, նրա ամբողջ հոգեբանությունը։ Որքա՜ն քիչ բան էր հարկավոր այն տգետ դարում՝ «տիեզերալոյս» դառնալու համար։ Եթե ճիշտ է, որ շահնշահի ամբողջ արքունիքը հիացած էր հայ վարդապետի իմաստության վրա, եթե ճիշտ է, որ վախենում էին նրա հետ վեճի բռնվելու, այս բոլորը կարող է հաստատել այն, համենայն դեպս անսխալ, իրողությունը, թե Իրանի արեգնափայլ վեհապետն էլ, իրեն շրջապատող հարյուրավոր մարդիկ էլ, որոնք էլ ներկայացնում էին ամբողջ պետության խելքն ու իմաստությունը, չէին բարձրացած մտավոր զարգացման այն ստոր աստիճանից, երբ մի վարժ եւ ընդունակ գրագետ, մի շատ կարդացած մարդ կարող էր ապշեցնել ամբողջ երկիրը։ Մեր «տիեզերալոյս» Մրքուզն իր մտավոր նեղ ու սահմանափակ հորիզոնով, իր աղքատիկ պահանջներով, մեկն էր այն հայ վարդապետներից, որոնք միջնադարյան սքոլաստիկայի չոր ու ցամաք սնունդը գործ էին դնում աստվածաբանական հարցեր լուծելու համար եւ որոնց գրվածքները ոչնչով լավ կամ վատ չէին Հովհաննես վարդապետի փիլիսոփայություններից, թեեւ «տիեզերալոյս» բախտին չէին արժանացել։ Նույնիսկ լեզվի կենդանություն, ոճի հարստություն, ուռուցիկ պերճաբանություն կամ վճիտ պարզություն մենք չենք գտնում Ջուղայի գոված գիտնականի մոտ։ Այլեւս չենք խոսում այն մասին, որ մինչեւ իսկ սքոլաստիկան էլ չէր կարող ցույց տալ այդ գրքի մեջ մի հատ խոշոր նորություն, մի գոհար։ Ահա այս մի գրքով այսքան լավ է բնորոշվում ժամանակը։ Նոր երեւույթներ, լուսավոր երեւույթներ, ինչպես տեսանք շատ անգամ, չէին պակասում Հայոց աշխարհին, ցույց տալով, որ նա անշարժացման եւ ընդարմացման աշխարհ չէ։ Բայց այդ երեւույթները դեռ պիտի շատ բազմանային, որպեսզի ընդհանուր իրականությունը կորցներ Մրքուզի գրքով ցուցադրված խեղճությունը» [19] ։ Ամբողջ ասվածից ընդունելի է միայն հեղինակի ցանկությունը՝ «նայել Մրքուզի աշխատություններին, թափանցել նրանց բովանդակության մեջ, տեսնել գրողին ու մտածողին»։ Ցավոք, մեծանուն գիտնականը ոչ միայն չի թափանցել Մրքուզի աշխատությունների բովանդակության մեջ, չի տեսել գրողին ու մտածողին, այլեւ չի նայել Մրքուզի աշխատություններին։ Այլապես, հազիվ թե գրեր, որ իբր Ջուղայեցուց «մեզ հասել են միայն երկու հատ վիճաբանական գրվածքներ»։ Չէ՛ որ հենց նույն գրքի նախորդ էջում հայագետն ինքն իսկ գրել է, որ Վանանդեցիները 1711 թ. տպագրել են «Հովհաննես Ջուղայեցու Համառոտ Քերականությունը եւ Տրամաբանությունը» [20] ։ Արդեն չենք խոսում այն մասին, որ տպագիր այդ չորս աշխատություններից բացի կար նաեւ Մրքուզի հինգերորդ տպագրված գիրքը, որը, իմ խորին համոզմամբ, կարելի է համարել նրանից մեզ հասած աշխատությունների գլուխգործոցը։ Վերջապես, ցանկության դեպքում նա կարող էր գտնել Մրքուզի անտիպ այլ երկեր։ Ուստի մեզ թույլ ենք տալիս ասելու, որ մեծանուն գիտնականը, ինչպես դժվար չէ տեսնել վերը բերված հատվածից, չի ուսումնասիրել նույնիսկ Ջուղայեցու աշխատություններից իր իսկ հիշատակած «վիճաբանական գրվածքները»։ Այլապես, հազիվ թե դրանցից «ամենահետաքրքրականը» համարեր «պատկերների մասին» գիրք։ Իրականում ակնարկվող աշխատությունը բանավեճ էր ընդհանրապես կրոնի, մասնավորապես մահմեդական ու քրիստոնեական կրոնների տարբերությունների ու ընդհանրությունների մասին, որտեղ, անշուշտ, շոշափվում է նաեւ տարբեր կրոնների կողմից Աստծո պատկերման հարցը։ Ասվածը, կարծում եմ, բավական է համոզվելու, որ անվանի պատմաբանը Մրքուզի հանդեպ ցուցաբերել է մակերեսային, միակողմանի ու հախուռն ժխտողական վերաբերմունք, ուստի հարկ չեմ համարում ամենայն բծախնդրությամբ անդրադառնալու մեծանուն գիտնականի թույլ տված բոլոր սխալներին ու անճշտություններին։

Երկու խոսք այս գրքի տպագրության տեխնիկական հանգամանքների մասին, որոնց չիմացությունը կարող է թյուրիմացությունների տեղիք տալ։ Ինչպես ասվել է, տպագրիչի գրած առաջաբանն ու վերջաբանը չունեն էջահամարներ։ Բուն տեքստը բաղկացած է երեք մասից, որոնցից առաջինը՝ ամենածավալունը, էջակալված է արաբական թվանշաններով (էջ 1-160), իսկ երկրորդ եւ երրորդ մասերը՝ հայոց այբուբենի տառերով (Ա -ՉԹ)։

Հովհաննես Ջուղայեցու գրավոր ժառանգության մեջ բացառիկ կարեւորություն ունի «Գիրք սրբազնագործութեան» ծավալուն երկը, որը, լինելով հեղինակի մեզ ծանոթ նախորդ գրեթե բոլոր գործերի հանրագումարը, ներկայանում է որպես քրիստոնեական կրոնի բարոյափիլիսոփայական սկզբունքների եւ աշխարհիկ առաջավոր գաղափարների յուրատեսակ համադրություն։ Մեկնելով Դավիթ Մարգարեի «Ճաշակեցէք եւ տեսէք, զի քաղցր է Տէր» (Ս. 34, 9) միտքը, Ջուղայեցին ամենայն մանրամասնությամբ քննարկում է Սուրբ հաղորդության հետ կապված բազմազան ու բազմապիսի հարցեր։ Նա հաղորդվելու պարտադիր պայման է համարում հոգեւոր ու մարմնական ախտերից մարդու կատարյալ ձերբազատումը՝ պահանջով, որ նա կարողանա իշխել իր կրքերի վրա, իր բոլոր արարքների ու գործողությունների ժամանակ ղեկավարվել բանականությամբ, լինել աստվածասեր, համեստ, խոնարհ, բարի, անընչասեր, ցանկությունների մեջ չափավոր, աշխատասեր, գիտության լույսը ճաշակող։ Հարկավ, այս ամենը նա հասկանում  ու  մեկնաբանում է աստվածաբանության դիրքերից, բայց եւ այնպես հաճախ արտահայտում է փիլիսոփայական, բարոյագիտական, գեղագիտական, բժշկագիտական ու հասարակական-քաղաքական բնույթի այնպիսի արժեքավոր մտքեր, որոնք երբեմն դուրս գալով իր դարաշրջանի մտածողության շրջանակներից՝ հակադրվում էին պաշտոնական մտայնությանն ու գաղափարախոսությանը։ Թեեւ այս ամենի մասին հանգամանորեն խոսվելու է ներկա աշխատության հաջորդ գլխում, բայց այստեղ հարկ ենք համարում ասվածը հաստատելու համար բերել մեկ օրինակ։ Իմ կարծիքով հայ փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ նոր խոսք են Ջուղայեցու այն գաղափարները, համաձայն որոնց ոչ միայն մարդն է խոնարհվում խոնարհին, այլեւ Աստված։ Նա գրում է. «… եթէ Աստուած խոնարհի խոնարհիցելոյն, ո՞ւր թէ արարածական բնութիւնք, հրեղէնք եւ հողեղէնք, սուրբք եւ անսուրբք, թագաւորք եւ ռամիկք, իշխանք եւ իշխեցեալք, ամենեքեան խոնարհին խոնարհիցելոյն» [21]: Ավելին, ոչ միայն աշխարհիկ ու հոգեւոր տերերն իրավունք չունեն մարդու հետ վարվելու այնպես, ինչպես ցանկանում են, այլեւ նույնիսկ Աստված, որը ստեղծել է բոլոր արարածներին, «ոչ կարէ առանց իրաւանց եւ պատճառանաց, առնուլ զկարգս եւ զաստիճան, զորս տուեալ է, թէպէտ անհուն է զօրութեամբ» [22] ։

Հովհաննես Ջուղայեցին հաճախ քննադատում է իր ժամանակի մի շարք հասարակական չարիքներ եւ ամենից առաջ հոգեւորականների միջավայրում տեղ գտած ընչասիրությունը, շահամոլությունը, տգիտությունը, երկպառակությունները, ցույց տալիս դրանց բերած բացասական հետեւանքները՝ երբեմն չխնայելով նույնիսկ կաթողիկոսին, ուստի բնավ զարմանալի չէ, որ ժամանակի խավարամիտ կղերականները, ինչպես արդեն տեսանք, այրել են նրա գործերից շատերը։1696 թ. գրված «Գիրք սրբազնագործութեան» երկի ձեռագիր օրինակը պահվում է Մաշտոցի անվ. մատենադարանում (ձեռ. N 1935), իսկ նրա մի մասը 1812 թ. լույս է տեսել Մադրասի՝ թվով երրորդ հայկական տպարանում, որի տնօրենը, ինչպես հայտնի է, եղել է հնդկահայ նշանավոր մեծահարուստ Սարգիս Ծատուր Աղավալյանը [23] ։

Ջուղայեցու գրքի սույն հրատարակության ուսումնասիրությունից պարզվում է, սակայն, որ հիշյալ տպարանի փաստական ղեկավարն ու կազմակերպիչը եղել է հայ առաջին պարբերականի խմբագիր, 18-19-րդ դարերի հնդկահայ ականավոր լուսավորիչ Հարություն Շմավոնյանը [24] ։ Խոսելով վերջինիս տպագրական գործունեության մասին՝ Լեոն իրավամբ նկատում է, որ «տպարանատերը այն ժամանակներում պիտի լիներ եւ գրական գործիչ» [25] ։ Բայց «պիտի լիներ»՝ դեռ չի նշանակում, թե իսկապես միշտ այդպես էր։ Ուստի հարց է ծագում՝ եթե այդպես չէր, այն դեպքում ո՞վ էր կատարում գրական գործչի դերը։ Ինքնին հասկանալի է, որ նա պետք է օգնության կանչեր մեկին, որը կարողանար կատարել այդ դերը։ Իրականում Սարգիս Աղավալյանը մեկն էր հենց այնպիսի տպարանատերերից, որը չլինելով «գրական գործիչ» եւ ունենալով բավական առաջացած տարիք [26], իր կյանքի մայրամուտին Մադրասում հիմնադրել է հայկական տպարան՝ համագործակցելով վաստակաշատ տպագրիչ ու գրական գործիչ Հարություն Շմավոնյանի հետ։ Իսկ ի՞նչ փաստեր ունենք այս եզրակացության համար։ Այդպիսի փաստեր մեզ տալիս է Հովհաննես Ջուղայեցու այս աշխատության հրատարակության «Առ վերծանող մատենիս» ոչ մեծ առաջաբանը, որի հեղինակը հենց Հարություն Շմավոնյանն է [27] ։ Քանի որ այդ առաջաբանը ցարդ անհայտ է մասնագետներին, բայց ունի պատմաիմացական կարեւոր նշանակություն, հարկ եմ համարում բերել ամբողջությամբ։

«Արդարեւ յոյժ երախտապարտ զանձինս մեր պարտիմք խոստովանիլ առ սուրբ Հարս մեր, որք ի դարս դարս փայլեցան աշխարհի, եւ գրեթէ անթիւ ոմնապատում մատենիւք իւրեանց ո՛չ միայն ուսուցանեն մեզ զճշմարիտ հաւատս, եւ զուղիղ վարս առաքինութեան, այլ եւ զուղխս քաղցրութեան Հոգւոյն սրբոյ մեզ արբուցանեն, եւ տան մեզ ճաշակել զԲանն կենաց։

Յորոց միջի եւ ո՛չ նուազ տեսանի յիմաստութեան մատեանս անուանեալ ճաշակեցէք, զոր շարագրեալ է ջուղայեցի գերիմաստ Յովհաննէս Վարդապետն յամի փրկչին 1696։ Եւ այս մատեանիս  պատուակութեան  անունն  միայն դեգերէր առ մեզ առ ժամանակ մի, մինչեւ տեսչութեամբն Աստուծոյ յաներեւութից իմն տեսաւ առ մեզ յամի փրկչին 1788։ Եւ փոյթ մեծ էր առ մեզ ի լոյս ընծայել զայս պատուական մատեան տպագրութեամբ։

Եւ որովհետեւ Ազնուազարմ պարոն Սարգիս Ծատուրն Աղավալեան զնորոգ տպարան յօրինել տուեալ էր ի քաղաքիս յամի փրկչին 1809 եւ ցանկայր իսկ ամենայն յօժարութեամբ սրտի, հանդերձ ծախիւք իւրովք, զի յիւրում տպարանի տպագրեսցին ամենայն նորատիպ մատեանք առ ի հոգեւոր վայելումն ամենայն հայկազեանս տոհմի։ Նմին իրի եւ ես Տէր Յարութիւնս Շմաւօնեան աւագ քահանայս եկեղեցւոյն հայոց որ ի Մադրաս, տեսեալ զամենաբարի փափաք սոյն ազնուազարմ պարոնիս, փութացայ յառաջ մատուցանել զսոյն մատեան առ ի լոյս ընծայել տպագրութեամբ։

Եւ սոյն ազնուազարմ պարոնս ամենայն յօժարակամ կամօք ընկալեալ փութովին ետ տպագրել զայս քաղցրաճաշակ մատեանս, որով յիրաւի կարեմք ասել թէ պատճառ եղեւ զհարիւրամեայ կորուսեալ անունն քաջիմաստ րաբունապետիս շարագրողի մատենիս անդրէն յաշխարհ վերանորոգել, որ զվարձս իւր հազարապատիկ ունի գտանել ի փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ։

Զկնի համառօտիւ ծանուցանելոյ բարեսիրացդ զհանգամանս մատեանիս, յոյժ կարեւոր համարիմ յիշատակել եւ զայս, թէ որք մտադիւրն ընթեռնուցուն զայս մատեան՝ ունին գտանել ի սմա զբազում հոգեւորական արգասիս, որք բաւականս լիցին՝ որոց կամք իցեն նկատիլ յեռանդն աստուածպաշտութեան, որով կարօղ լինիցիմք հասանիլ երկնից արքայութեան, որում արժանիս արասցէ տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, որում ընդ Հօր եւ ընդ սրբոյ Հոգւոյն վայելէ փառք իշխանութիւն եւ պատիւ այժմ եւ հաւիտեանս ամէն»։

Ներկա առաջաբանը մի շարք դատողությունների տեղիք է տալիս, բայց մենք կփորձենք ուշադրություն դարձնել առավել կարեւոր պարագաների վրա։ Ինչպես տեսնում ենք, Հովհաննես Ջուղայեցու այս աշխատությունը Շմավոնյանի տրամադրության տակ եղել է  դեռեւս իր տպագրական գործունեությունից մեկ տարի առաջ, եւ սկզբից ի վեր նա ցանկություն է ունեցել հրատարակելու այն, սակայն, հավանաբար, տպագրական սուղ միջոցների պատճառով երկար ժամանակ չի կարողացել իրագործել այդ մտադրությունը։ Բայց ահա իր տպարանը փակվելուց (1809 թ. ) հետո, երբ նույն թվականին տպարան է հիմնել Սարգիս Աղավալյանը, որը պատրաստ էր «ծախիւք իւրովք» հրատարակել «նորատիպ մատեանք առ ի հոգեւոր վայելումն ամենայն հայկազեանս տոհմի», Շմավոնյանը շտապել է «յառաջ մատուցանել զսոյն մատեան առ ի լոյս ընծայել տպագրութեամբ»։ Ընդսմին՝ չբավարարվելով միայն նոր տպարանատիրոջը խորհուրդներ տալով, անձամբ ղեկավարել է այդ բարձրարվեստ տպագրության գործը. այլ դեպքում նա հազիվ թե իրավունք ունենար գրելու ներկա առաջաբանը։

Պարզվում է նաեւ, որ Հարություն Շմավոնյանը ոչ միայն աշխատակցել է Աղավալյանի տպարանին, այլեւ օգտագործել է իր տպարանի ա՛յն տեխնիկական միջոցները, որոնք դեռ կարելի էր օգտագործել։ Հարցի մանրազնին ուսումնասիրությունը թողնելով հայ տպագրության պատմության մասնագետներին, բերում ենք մեր միտքը հաստատող միայն մեկ փաստ. 1797 թ. Շմավոնյանի տպարանում «ի խնդրոյ եւ ծախիւքն, պատուէլի Շամիրի որդւոյ Սուլթանումի» տպագրված «Գիրք անուանեալ Ղեկավար մանկանց»-ի եւ Հովհաննես Ջուղայեցու սույն գրքի հրատարակության վերջում գտնում ենք նույն վերջնազարդը։

Հարց է ծագում. ինչո՞ւ Հարություն Շմավոնյանը ավելի քան երկու տասնամյակ ցանկացել է անպայման հրատարակել Ջուղայեցու այս աշխատությունը։ Ինչպես նշեցինք, վերջինիս բնորոշ է աստվածաբանության եւ աշխարհիկ, գիտական մտածողության համադրման ձգտումը։ Իսկ հայագիտության մեջ վաղուց հաստատված է, որ այդ նույն ոգին ընդհանուր առմամբ հատուկ է եղել ոչ միայն անձամբ Շմավոնյանի, այլեւ 18-19-րդ դարերի սահմանագծում նրա շուրջ համախմբված մադրասահայ լուսավորիչների աշխարհայացքին ու մտածողությանը։ Դա ակնհայտորեն զգացվում է նաեւ հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի ուղիների մասին նրանց մշակած փաստաթղթերում։ Հիշենք թեկուզ այն փաստը, որ 1805 թ. նոյեմբերի 17-ին Մադրասում կայացած պատմական ժողովում մադրասահայ նշանավոր գործիչ Նազար Շամիրյանը, ինչպես գրում է Ա. Երեմյանը, իր ելույթում «սրբակրօն հարց» առաջարկում է աղոթքով խնդրել Տիրոջից, որ ժողովականներին «արժանաւորութիւն» շնորհե, որպեսզի նրանք ավելի լուրջ խորհեն եւ առաջադրեն այն, որ առավել «վայելուչ է եւ բոլորովին հաճելի»։ Աղոթքն արտասանում է հայ անդրանիկ լրագրի հիմնադիր Տ. Հարություն քահանա Շմավոնյանը» [28] ։

Կարող ենք բազմաթիվ համեմատելի մտքեր ու հարցադրումներ գտնել Հովհաննես Ջուղայեցու այս աշխատության եւ Հարություն Շմավոնյանի ու նրա մերձավորագույն համախոհների գործերում։ Մտքեր, որոնք այսօր էլ չեն կորցրել իրենց թարմությունն ու կարեւորությունը եւ կարծեք գրված են հենց մեր օրերում, ուղըղված են ներկայիս ամեն մի հայի…։ Բերենք դրանցից երկուսը։ Ջուղայեցու կարծիքով, քանի որ բոլոր հավատացյալները (իմա՛ հայերը) մեկ միասնական մարմնի անդամներ են, ուստի պետք է «ամենայն անդամքն զնոյն միմեանց խորհեսցեն» եւ ըստ այդմ՝ «ի դատաստանի զանիծեալ նախանձն չարին եւ զնենգութիւն զամենայն ի բաց ընկենուլ եւ ի տար անդր ձգել… զմիմեանց բեռն բառնալ աննախանձօրէն, զի շահն եւ զօգուտն միմեանց շնորհել եւ զտրտմութիւն եւ յանհաջողութիւն, քանզի բազումք են, որ ցաւովս այս տոչորին, յաշին եւ մաշին յորժամ տեսանիցեն զաջողութիւն այլոց» [29] ։ Կամ թե՝ «պարտ է ամենայն հաւատացելոց որք անդամք են կոչեցեալք Քրիստոսի, իշխանք ընդ իշխանս եւ ընդ իշխեցեալս համաձայնութիւն ունել, զի մի՛ իցեն տարաձայնութիւն ինչ։ Նոյնպէս եւ մեծատունք ընդ մեծատունս եւ ընդ ռամիկս եւ ընդ աղքատս եւ հասարակքն ընդ հասարակս եւ ընդ մեծամեծսն» [30] ։ Հայ առաջին պարբերականի N 10-ում «Հայի որդի հայ» ծածկանվամբ հրապարակախոսը նույնպես, բոլոր հայերին դիմելով որպես միեւնույն մարմնի տարբեր մասեր, գտնում է, որ մեկն իրավունք չունի ծիծաղելու մյուսի տգիտության վրա,   եւ ընդհակառակը, հպարտանալու իր գիտունությամբ, այլ բոլորը պետք է փոխադարձաբար օգնեն իրար եւ լրացնեն մեկը մյուսի թերին։ «Դուք, - գրում է նա, - ոչ կարէք պարծիլ այնու, զի անդամք էք պակասաւոր մարմնոյ, եւ ջանացէք, եթէ աչս ձեր ոչ տեսանէ, ձեռամբ օգնական եղերուք գործակցութեամբ գաւազանի, եթէ ականջն ոչ լսէ, աչկն տեսանէ զնշանակութիւնն բանի եւ միտն ըմբռնէ եւ սոյն միաբանութեամբս թողէք ատելութիւնն, որ զմիմեանս գաղտնի ատէք, զի լինիցի մեզ յայնժամ ամենայն տեղիս մի գլուխ, մի անուն, մի ձեռն եւ այլն, որ հետեւապէս զայս միաբանութիւնս պատճառելոց է ի մեզ բարեկարգութիւնք բազումք եւ յորդորումն միմեանց…» [31] ։ Իսկ մեզ արդեն ծանոթ «Գիրք անուանեալ ղեկավար մանկանց»-ին Հարություն Շմավոնյանի կցած վերջաբանում կարդում ենք. «…Աղաչեմ զձեզ, եղբայրք, անկեղծ սիրով սիրեցէք յազգ եւ յաշխարհն ձեր մի՛ նախանձիք ի յաջողութեան եւ մի՛ ուրախանաք ի ձախորդութեան ոչ իշխանի, ոչ բարեկամի եւ ոչ եղբոր ձերոյ, մի՛ մատնէք յանձինս եւ ինչք ազգակցաց ձերոց ի դրունս այլազգ բռնաւորաց ձերոց» [32] ։ Կամ եթե Հովհաննես Ջուղայեցին գտնում էր, որ «ի գործոյ արդարանայ մարդ եւ ոչ ի հաւատոյ միայն» (ձեռ. N 1935, էջ 270բ), որ «թէ իցէ հաւատք առանց գործոց, ոչ կարէ լուսաւորիլ» (անդ), ապա Հայի որդի հայը գրում է, որ «թարց գործոյ՝ ունայն է լինելոց… ամենայն» («Ազդարար», էջ 304), որ «ատէ տէր զծուլութիւն եւ ընդունայն համարէ զամենայն կամս եւ խոկմունս թարց գործոյ» (անդ, էջ 300)։

Դժվար չէ տեսնել, որ չնայած հարյուրամյա հեռավորությանը, այնուամենայնիվ, հայ ազգի զարգացման ուղիների մասին Հարություն Շմավոնյանի ու նրա զինակցի արտահայտած մտքերը իրենց ոգով հար եւ նման են Հովհաննես Ջուղայեցու տեսակետներին, որը եւ հիմք է տալիս ասելու, թե Ջուղայեցու «Գիրք սրբազնագործութեան» երկը գաղափարական ակունք է ծառայել 18-րդ դարի հնդկահայ լուսավորիչներից շատերի համար։

Բացի վերը բերված համեմատելի դատողություններից, ունենք այլ կռվաններ եւս. նախ՝ մեր կարծիքով, բոլորովին պատահական չէ,  որ Հարություն Շմավոնյանը թե՛  «Ղեկավար մանկանց»-ի եւ թե՛ Հովհաննես Ջուղայեցու այս աշխատության վերջում զետեղել է նույն պատկերը: Դրանով, փաստորեն, ցանկացել է ընդգծել դրանց գաղափարական ընդհանրությունն ու նպատակների նույնությունը։ Երկրորդ, Հայի որդի հայ ծածկանվամբ հրապարակախոսը նույն հոդվածում խոստովանում է, որ ինքն ի վիճակի չէ ըստ ամենայնի մեկնելու Դավիթ Մարգարեի խոսքերը, որովհետեւ հայ եկեղեցու այն հայրապետները, ովքեր մանկությունից սկսած գիշեր ու զօր ուսումնասիրել են սուրբ Գիրքը, «հազիվ իշխեցին եւ համարձակեցան ի նոյն մատենէ ճառել, եւ մխիթարել եւ յուսադրել մարդկանց, պարզ եւ երանելի բանիւք զքաղցրութիւն, զամենակարողութիւն եւ զմեծութիւն նոյն ստեղծօղին, որ զմատեանն այն է բոլորովին տնօրինութիւն եւ բան բերանոյ նորա եւ նովաւ բազմաշխատ Հայրապետքն այնոքիկ սկսան երկիւղ Տեառն ի սիրտս մեր տնկելով, բարեբարոյացուցանել զվարս մեր եւ ուսուցանել մեզ գործել բարի, ցանկալ բարի, առնել բարի եւ ակնունիլ բարւոյ…» [33] ։ Այս խոսքերն ամենից առաջ վերաբերում են Հովհաննես Ջուղայեցու մեզ հետաքրքրող գրքին, որին, անկասկած, քաջատեղյակ էր «Ազդարարի» հրապարակախոսը՝ Հարություն Շմավոնյանի մերձավորագույն գաղափարակիցն ու գործակիցը։

Վերջապես, մի՞թե Շմավոնյանը «յոյժ կարեւոր» կհամարեր հիշեցնել, որ այս գիրքը կարդացողները կարող են նրանում «զբազում հոգեւորական արգասիս» գտնել, եթե ինքը նախապես դրանք գտած չլիներ։

Կան բազմաթիվ այլ փաստեր ու վկայություններ եւս, որ Հովհաննես Ջուղայեցին իր անձով ու աշխատություններով էապես ազդել է հնդկահայ գործիչների վրա (նրանցից շատերը նույնպես ջուղայեցի էին, մանրամասն տե՛ս Հ. Ղ. Միրզոյան, Հնդկահայ լուսավորականության ակունքները, «Էջմիածին», 1998, թիվ ԺԲ( մինչեւ 19-րդ դարի կեսերը։

Հավանաբար ընթերցողը նկատեց, որ Հովհաննես Ջուղայեցու այս աշխատությունից մեջբերումներ կատարելիս երբեմն հղում ենք Մաշտոցի անվ. մատենադարանի N 1935 ձեռագիրը, որը հեղինակի ինքնագիրն է։ Բնականաբար հարց է ծագում. ի՞նչ հարաբերության մեջ են ձեռագիրն ու տպագիրը։ Անգամ ոչ մանրազնին համեմատությունը ցույց է տալիս, որ դրանց միջեւ առկա են ծավալային, բովանդակային եւ կառուցվածքային էական տարբերություններ։ Նախ՝ ձեռագրում գլուխների վերնագրերը հաճախ նշված են լուսանցքներում եւ ավելի ընդարձակ են, քան տպագրում։ Երկրորդ՝ ձեռագիրը ծավալով ավելի քան երկու անգամ մեծ է տպագրից. եթե ձեռագիրն ունի 885 էջ ծավալ, ապա տպագիրն ընդգրկում է ընդամենը նրա առաջին 372 էջերի նյութը։ Այսուհանդերձ տպագրում հաճախ հանդիպում են այնպիսի հատվածներ, որոնք ձեռագրում գրեթե բացակայում են։ Օրինակ, տպագրի ԻԹ (29-րդ) գլուխը (էջ 222-264), որը, իմ խորին համոզմամբ, այս գրքի ամենաարժեքավոր մասն է եւ ուղղված է ժամանակի Հայոց կաթողիկոսին, ձեռագրում ունի ընդամենը մի քանի էջ ծավալ։ Կարելի է մտածել, թե, գուցե, տպագրիչն է ավելացրել այն։ Իրականում գործ ունենք հեղինակային վերամշակված ու ընդլայնված տարբերակի հետ։ Ընդ որում՝ թե Մաշտոցի անվ. մատենադարանում պահվող հեղինակային ինքնագիր օրինակը եւ թե տպագրի հիմք հանդիսացած ձեռագիր տարբերակը գրվել են նույն՝ 1696 թվականին։ Դա հիմք է տալիս ենթադրելու, որ առաջին տարբերակն ավարտելուց հետո ինչ-ինչ հանգամանքների թելադրանքով հեղինակը հարկադրված է եղել ստեղծելու երկրորդը։ Իսկ ի՞նչը կարող էր ստիպել նրան դիմելու այդ քայլին։ Այս հարցին պատասխանելու համար հարկ է քիչ թե շատ հանգամանորեն ներկայացնել այդ շրջանի պատմական առանձին իրողություններ։

Հայտնի է, որ Հակոբ Ջուղայեցու մահվանից (1680թ. ) հետո Էջմիածնի հոգեւորականները հնարավոր անախորժություններից ու երկպառակություններից խուսափելու նպատակով ստիպված կաթողիկոս էին ձեռնադրել Երուսաղեմի Հայոց պատրիարք Եղիազար Այնթափցուն, որը մինչ այդ ինքնագլուխ իրեն հռչակել էր հակաթոռ կաթողիկոս [34] ։

Քաջ գիտակցելով, որ կաթողիկոսի ընտրության հարցում վերջին խոսքը պատկանում է ջուղահայերին, Այնթափցին Էջմիածին գնալու ճանապարհին կանգ էր առել Կ. Պոլսում՝ «ասելով, թէ ոչ Եկից ի սուրբ Աթոռն մինչեւ ոչ գայցէ մանսար Իսպահանու» [35] ։ Հասկանալի է, Եղիազարի այդ քայլը շոյում է ջուղահայերի ինքնասիրությունը եւ նրանք ուղարկում են նրա սպասած մանսարը։ 1691 թ. օգոստոսի 8-ին մահանում է Եղիազար Այնթափցին, իսկ ընդամենը երկու օր հետո՝ օգոստոսի 10-ին, մութ գործարքի մեջ մտնելով Մինաս Աստապատցու հետ, հապշտապ կաթողիկոսանում է Նահապետ Եդեսացին։ Քանի որ Նահապետի այդ արարքը հակասում էր անցյալի ու ներկայի հայրերի հաստատած կարգ ու կանոնին եւ հատկապես՝ 1666թ. ընդունված կանոնադրությանը, այն տեղիք է տալիս լուրջ դժգոհությունների ու բողոքների:  Առաջինն ըմբոստանում են պոլսեցիները: Ցավոք, մենք չունենք նրանց նամակը, բայց, բարեբախտաբար, մեզ է հասել Նահապետի պատասխան-նամակը [36]: Ընթերցելով այն, պարզապես զարմանում ես, թե ինչպես էր կարողացել նրա նման բիրտ ու կոպիտ, անկիրթ ու անգրագետ մեկը տիրանալ ս. Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռին: Ճիշտ է, թե Նահապետից առաջ եւ թե հետո նույնպես եղել են անարժան կաթողիկոսներ, բայց հազիվ թե նրանցից մեկն ու մեկին կարելի լինի համեմատել նրա հետ: Ժամանակակիցներից շատերն են գրել Նահապետի բիրտ ու կոպիտ բնավորության, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին անվայել արարքների, հայ եկեղեցուն պատճառած անհանգստությունների ու տված անասելի վնասների մասին, բայց նրա ամենից պերճախոս բնութագրությունը կարող ենք դուրս բերել իր իսկ նամակից: Մի կողմ թողնելով պոլսեցիների հասցեին արտահայտած անպատշաճ հայհոյանքներն ու  վիրավորական խոսքերը՝ ասենք միայն, որ իր կաթողիկոսանալու ամենակարեւոր իրավական հիմքն ու արդարացումը համարում է Եղիազար Այնթափցու աշակերտ լինելը (որին անվանում է իր «աղայ»): Նա անկեղծորեն խոստովանում է, որ հենց կաթողիկոսանալու հեռահար նպատակով «քսան երեսուն տարի… ղուլլուղ» է արել, այսինքն՝ անմռունչ ծառայել է իր աղային: Եվ ահա հասած լինելով տասնամյակներ շարունակ փայփայած իր նպատակին՝ նա անկեղծորեն զարմանում է, նույնիսկ զայրանում ու հանդիմանում պոլսեցիներին, որ նրանք մոռանալով Եղիազարի երախտիքները, նրա աշակերտին ստորադասում են մեկ ուրիշի աշակերտից: «Այս էր փոխն, - գրում է նա, - որ գող ու բոզ Մարկոսի պիսակոտ աշակերտն քանց Եղիազարին աւելի ուզէք. այս է որ մին փոքր դժուար է գալիս ինձ, թէ չէ՝ ձեր տօլվաթէն ես քան զԵղիազարն այլ մեծ եմ, քան զՅակոբն այլ: Ես բերդ առեր եմ ու նստեր, ո՛վ խօսք ունի գայ խօսի: Դուք որ այդչափ պազիրկէնէ չէք ամաչեր, ոչ դուք զձեզ Սիսայ ու Աղթամարայ լայիղ էք տեսեր, ես այլ ասեմ ձեզ, մի բան հարցնեմ ձեզ: Օսմանցիք Գ. եւ Դ. թագաւոր դրին, ո՞ր քաղաքի, ո՞ր աշխարհի հարցան…» [37]: Այո՛, բերդն առել ու նստել էր Նահապետ Եդեսացին եւ գործում էր ոչ թե հոգեւոր հովվի, այլ իսկապես բերդ գրավող քմահաճ բռնակալի նման: Ըստ այդմ՝ հպատակների վրա իր իշխանությունն ամուր պահելու համար փորձում է գործի դնել վաղուց իրեն արդարացրած «բաժանիր, որ տիրես» խարդախ դիվանագիտական սկզբունքը: Ավելին՝ առերեւույթ ներկայանում է նույնիսկ պոլսեցիներին սիրող բարեկամ: «Այս գիրս որ ուղարկեր էք, Ջուղայեցիք կարդում էին ու մասղարայ էին անում եւ ծիծաղում, ինձ դժուար թուեցաւ, առի ձեռացնուն» [38]:

Եթե պոլսեցիներին կարողացավ հայհոյելով ու ահաբեկելով մի կերպ լռեցնել, ապա նույնը չկարողացավ անել ջուղայեցիներին, որովհետեւ վերջիններս թեեւ ավելի երկար լռեցին, քան պոլսեցիները, բայց նրանցից ավելի կազմակերպված, համառ ու հետեւողական դուրս եկան եւ նամակագրությունից բացի դիմեցին նաեւ Նահապետին գահընկեց անելու գործնական քայլերի: Նրանք 1693թ. մայիսի 1-ին, այսինքն՝ պոլսեցիներից շուրջ մեկ տարի հետո, Էջմիածնի հոգեւորականներին են ուղարկում մի բողոք-նամակ, որը, ի դեպ, տպագրել էին 200 օրինակով եւ ստորագրել՝ «ի Շօշ եղեալ քրիստոնէախումբ դասք եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց»։ Մանրամասն վերլուծելով Նահապետի վարքագիծը, հեղինակները պահանջում էին սանձել կաթողիկոսի կամայականություններն ու բռնությունները՝ սպառնալով հակառակ դեպքում չենթարկվել անսանձ կաթողիկոսի ինքնագլուխ որոշումներին ու հրամաններին։ Հենց Նահապետի պատճառով, ասվում է նամակում, խայտառակ ձեւով գործից ազատվել է Նոր Ջուղայի քալանթարը, որին հաջորդել է բարեպաշտ խոջա Ղուկասը։ «Այսուհետեւ, - կարդում ենք նամակում, - կաշառն անգործ եղեալ ճշմարտութիւնն է թագաւորելոց եւ ուղղութիւնն հաստատելոց։ Ժամ է այսուհետեւ մեզ, սիրելիք, ի քնոյ  զարթնուլ,  քանզի գիշերն մերժեցաւ եւ տիւն մերձեցաւ։ Զայս թուղթ վասն այնր առաքեցաք առ մեծութիւն ձեր, զի ցուցանիցէք կաթուղիկոս եղնողիդ։ Եթէ կամի դա բռնութեամբ եւ ուժգնութեամբ բազկի իւրոյ տիրել մեզ՝ ոչ կարէ, քանզի մեք ոչ ումեք եմք արծաթագին, զի բարձրեալն որոյ տէրութիւնն սեփական է եւ իշխանութիւնն բնութեամբ՝ բռնաբար ոչ ումեք տիրէ թող թէ մարդ։ Իսկ ապա թէ արդարութեամբ եւ իրաւամբք տիրէ՝ հնազանդիմք եւ մեք առաւել քան զառաւել» [39] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Այնուհետեւ նամակագիրները 12 կետերի մեջ շարադրում են իրենց պահանջները, որոնք ընդհանուր առմամբ շնչում են լուսավորության, մարդասիրության, դեմոկրատիզմի եւ օրինականության ոգով։ Առանց չափազանցության, այս նամակը կարելի է դիտել որպես հայ լուսավորականության առաջին ծրագրային փաստաթուղթ, որը, գրված լինելով ոչ թե մեկ, այլ բազմաթիվ անձանց կողմից, փաստորեն արտահայտում էր Նոր Ջուղայի աշխարհիկ ու հոգեւոր դասի կամքը, կամ որ միեւնույն է, նոր զարգացող հայ բուրժուազիայի մտածելակերպը, հասարակական տրամադրություններն ու մտադրությունները։ Հաշվի առնելով այդ պահանջներում առաջադրված գաղափարների կարեւորությունն ու այժմեականությունը՝ հարկ եմ համարում համառոտակի կանգ առնել դրանցից առավել արժեքավորների վրա։

Նամակի երկրորդ կետում հեղինակները, ելնելով քրիստոնեական, բնականաբար, ամենից առաջ եվրոպական երկրների, անգամ Պարսկաստանի օրինակից, պահանջում են զարկ տալ դպրության, կրթության ու լուսավորության գործին, «քանզի շինութիւն եւ հաստատութիւն ազգի դովաւ լինի» [40] ։ Հինգերորդ կետում հեղինակներն առաջադրում են սոցիալական արդարություն հաստատելու պահանջ, մերժում կաթողիկոսի ավելորդ շռայլություններն ու զեխությունները, ընդհակառակը, կոչ անում մտածելու հասարակ ժողովրդի կարիքները հոգալու մասին։ «Մի՛ լիցի, - գրում են նրանք, - առանձին տնտեստուն եւ մառան, եւ մի՛ իմ եւ քո ի մէջ բերիցէ ի հասարակ տան ինքն իւրայովքն աւելորդօք քան զհարկաւորն շատացեալ,   եւ   հասարակն անխնամ եւ անայցելու մնացեալ կարօտ հարկաւորին, այլ զամենայն մի՛ լիցի, եթէ գան, յարան, եթէ շտեմարան, եթէ տնտեստուն եւ եթէ սեղանատուն» [41] ։ Տասներորդ կետում նամակագիրները շարադրում են կադրային քաղաքականության մասին իրենց ըմբռնումը, որին երանի՜ թե հետեւեին մերօրյա աշխարհիկ ղեկավարները։ «Արանց տգիտաց, - ասում են նրանք, - եւ անվարժից մի՛ տայցէ պատիւ եպիսկոպոսական, եւ իշխանութիւն վարդապետական, քանզի նոքա որ ունին ջան, եւ աշխատասիրութիւն ուսման՝ տեսանելով զայլս թարց ջանից եւ աշխատանաց ընկալեալ զպատիւ եպիսկոպոսութեան եւ զաստիճան վարդապետութեան, եւ նոքա յուսահատեալ խափան լինին ի բարի յառաջադիմութենէ եւ մնայ ազգս ի մէջ անգիտութեան խաւարի յաղագս անընտրութեան ըստ Արիստոտէլի որ ասէ, Եթէ կամիս բարեկարգութիւն տան, ընտրեա զլաւն ի վատթարէ եւ զվաստակաւորն յանջանէն, եւ ըստ իմաստնոցն թէ՝ Զփառս իմաստունք ժառանգեսցեն» [42] ։

Ներկայումս, երբ մեր Հանրապետությունում արդեն լուրջ քայլեր են կատարվում իրավական պետություն ստեղծելու ուղղությամբ, կարծում եմ, անհետաքրքիր չի լինի ծանոթանալ ավելի քան 300 տարի առաջ օրենքի ու օրինականության հաստատման ջուղահայերի պահանջին, համաձայն որի պատիժն ու դատաստանը պետք է իրականացվեն ոչ թե կամայաբար, այլ օրինական ու իրավական հիմունքներով։ Նամակագիրները կաթողիկոսից կտրականապես պահանջում են «ոչ ածել պատիժս անպատշաճս ի վերայ ուրուք անյարմար կարգի եւ աստիճանի, որպէս լսեմք թէ այս ինչ մարդոյ մորուս կտրեալ է, եւ այս ինչ մարդ ի սիւն կապեալ, ոչ միանգամ լսեմք այլ յոլովակի, ուստի՞ ունի օրինակ զայդպիսի անոպայ արարմանց, զայր եպիսկոպոս առանց ժողովոյ եւ դատաստանի, ի ժամ հացկերութեան եւ գինիըմպութեան կապեալ ի սիւն եւ բրածեծ տալ առնել արանց սրիկայից եւ ելուզակաց եւ յետոյ զմորուսն հատանել» [43] ։ Բազմաթիվ օրինակներով ապացուցելով, որ կաթողիկոսը ոչ մի դեպքում իրավունք չունի ստորադասների հետ վարվելու ինքնագլուխ ձեւով, որքան էլ ծանր լինի նրանց գործած հանցանքը,  իբրեւ եզրակացություն գրում են՝ «ոչ կամիմք զայր եպիսկոպոս կամ վարդապետ թարց ժողովոյ եւ կանոնաց դատել կամ պատժել, յորմէ պատճառէ վնաս յոլովս ծնանի, զի ժամանակս չար է» [44] ։ Ցավալի է, բայց եւ փաստ է, որ ավելի քան 300 տարի առաջ ջուղահայ եկեղեցականների ու աշխարհականների ձեւակերպած այս ամենատարրական պահանջը՝ դատ ու դատաստանը կատարել իրավական հիմունքներով, այսօր եւս մեզ համար մնում է ցանկալի ու բաղձալի։ Իսկ թե անցած 3 դարերի ընթացքում որքա՜ն չար ժամանակներ է տեսել մեր ժողովուրդը եւ կրել «վնասս յոլովս», վեր է մարդկային երեւակայությունից։

Ոչ պակաս հետաքրքրական է նաեւ վերջին՝ 12-րդ կետը, որը հարկ եմ համարում բերել աննշան կրճատումներով։ «Մի փոփոխեսցէ, - գրում են նրանք, - զթեմ եւ զվիճակ եպիսկոպոսաց ըստ նմանութեան Բրքիշոյի եւ Շմուէլի, որ մինն զմեռեալ եպիսկոպոսաց վիճակն հափշտակէր, իսկ միւսն եւ զկենդանի եպիսկոպոսաց. որպէս գրէ քերթողահայրն Մովսէս ի վիպագրութեան իւրում։ Այլ ըստ ուղիղ կանոնաց առաքելական եւ հայրապետական իւրաքանչիւր եպիսկոպոս տիրէ յիւրում վիճակին, եւ իւրաքանչիւր թեմ յիւրում աթոռոյ կացցէ եւ մնասցէ՝ զոր ի բնէ ունի կարգեալ եւ հաստատեալ։ Բայց թէ առաջնորդ եպիսկոպոսն անուղղագործս ունիցի՝ դատեսցի ըստ իրաւանց կանոնաց եկեղեցւոյ, եւ որպէս արժան է, պատժեսցի, քանզի ի փոփոխմանէ եւ ի բաժանմանէ բազում չարիս ծնեալ է, ծնանի եւ ծնանելոց է, ըստ Տէրունականն բանի՝ տուն, քաղաք եւ թագաւորութիւն բաժանեալ կործանի, եւ զի ամենեցունցդ է քաջայայտ որ իւրաքանչիւր աթոռ պսակեալ է ընդ իւրոյ վիճակին, որոց ոչ է պարտ բաժանիլ ի միմեանց, թէպէտ յետ սրբասէր կաթողիկոսին Տեառն Փիլիպպոսի, ոմանց բաժանումն եղեալ է, եւ այն ոչ կանոնական իրաւամբք՝ այլ յանիրաւ յարձակմանէ՝ որոց յայսմ յետէ ոչ կամիմք եւ ոչ թողացուցանեմք լինիլ զայն անկարգութիւն։ Եւ ի վերայ այսր ամենայնի, Աստապատցի Մինասն արտաքսեսցէ եւ հալածեսցէ ի սուրբ աթոռոյդ եւ յԱրարատ գաւառէ, եւ կորուսցէ ի բնիկ տեղի իւր, եւ զոր ինչ ստացեալ է եւ ունի՝ խլեսցէ ի ձեռացն, մորուս կտրելոյ, սիւն կապելոյ, եւ բրածեծ առնելոյ դա է արժանի եւ ոչ այս եւ այն. հալածեալ կորուսանիցէք ձեռագրով որ այլ յԵրեւան չկոխէ, բարի է, ապա թէ ոչ՝ ճշմարիտն յայտնի է. մեք առնեմք արքունի հրամանաւ, եւ գիտեմք թէ որպէս անպատմելի եւ անասելի խայտառակութեամբ կորուսանելոց եմք հանդերձ դատապարտական պատժիւք, քանզի դա եւս բազմադիմի կաշառօք կուրացուցանէր զայս գարշելի այրակերպ գազանս յաղագս ի գլուխս հանելոյ իւր չարութեան գործն, վասն ոչ կամիմք այդպիսի բանսարկու եւ շոգոմոգ առն մնալ ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր տեղիդ, այլ յանկեան ուրեք ծակամուտ կացցէ, որպէս եւ արժան իսկ է։ Ահա զայս երկոտասան բանք կարգեալք պահանջեմք ի կաթողիկոսէն, ով ոք եւ իցէ եւ զայս բանս խնդրանաց եղբայրական սիրով առ ձեզ առաքեցաք իբրեւ անդամք միմեանց լինելով ցաւակիցք, եւ դուք տարեալ ցուցէք իւրն, եթէ հաւանի եւ ընդունի գրով եւ կնիքով իւրով, եւ վկայութեամբ երջանիկ եպիսկոպոսաց՝ առ մեզ առաքեսցէ իբրեւ զայետիկար անջինջ մնալ առ մեզ. յայնժամ եւ մեք սիրով հլու հպատակութեամբ հնազանդ լիցուք նմա իբրեւ գլխոյ, եւ ինքն թագաւորեսցէ յեկեղեցիս մեր որպէս զարեգակն, ապա թէ ոչ ընդունիցի զասացեալս մեր եւ կամ գրեալքս խոտան համարեսցէ՝ յայնժամ զգրեանս մեր դարձուսջիք յետս, յայնմ հետէ գիտեմք եւ մեք թէ որպէս պարտն իցէ առնել յամենայն կողմանէ անխիղճ» [45] ։ Բերված հատվածում ուշադրության են արժանի ոչ միայն ջուղահայերի շարադրած սկզբունքները, այլեւ շարադրանքի տոնն ու ոճը։ Նրանք քաջ գիտակցում էին իրենց տնտեսական ուժը, որի շնորհիվ վաղուց ի վեր իրենց կամքն էին թելադրում Էջմիածնի կաթողիկոսներին, իսկ վերջիններս, սկսած 17-րդ դարի սկզբից, տարբեր առիթներով՝ լինի կաթողիկոսական պարտքերի մարում, շինարարություն, թե նյութական զգալի ծախսեր պահանջող որեւէ այլ ձեռնարկում, ստիպված էին լինում դիմելու ջուղայեցիների օգնությանը։ Ավելին, նամակագիրները լավ են հասկանում իրենց պատմական առաքելությունը եւ խոստանում ու սպառնում են այսուհետեւ ոչ մեկին թույլ չտալ գործելու նախկին անկարգությունները։ Վերջապես, ամենից հետաքրքրականը բերված հատվածի վերջին միտքն է, որտեղ ասվում է, որ եթե կաթողիկոսը չկատարի իրենց առաջադրած պահանջները, ապա իրենք գիտեն «թէ որպէս պարտն իցէ առնել յամենայն կողմանէ անխիղճ»։ Այո՛, ո՛վ-ո՛վ, բայց ջուղայեցիները լավ գիտեին, թե՛ պարտք տալը, եւ թե՛ պարտապանի թերանալու կամ հրաժարվելու դեպքում ամենայն անխղճությամբ պարտքերը գանձելու եղանակները։

Իհարկե, ինչպես ամեն մի բռնակալ, այնպես էլ Նահապետ Եդեսացին, չէր կարող լսել ուրիշների տված խորհուրդը, առավել եւս՝ կատարել նրանց կամքը։ Ինչպես ցույց է տալիս դեպքերի հետագա ընթացքը, նա նախկինի նման շարունակել է իր բիրտ ու կոպիտ վարքագիծը, իսկ ջուղայեցիներն էլ, իբրեւ իրենց խոսքի տեր մարդիկ,  կարողացել են գահընկեց անել Նահապետ Եդեսացուն՝ նրա փոխարեն կաթողիկոս հռչակելով պարսկահայոց հոգեւոր առաջնորդ Ստեփանոս Ջուղայեցուն։ Իմ խորին համոզմամբ հենց Ստեփանոս ու Հովհաննես Ջուղայեցիներն են եղել խնդրո առարկա պատմական արժեքավոր փաստաթղթի հիմնական նախաձեռնողներն ու հեղինակները։

Նահապետ Եդեսացին եւս, ինչպես ասում են, քնած չէր, այլ գործի դնելով իր հնարավորությունները՝ Նոր Ջուղայի ընդդիմադիր ուժերի օգնությամբ կարողանում է վերստանալ կաթողիկոսական գահը, իսկ Ստեփանոս Ջուղայեցին տանջամահ է արվում 1697 թ. հունվարի 4-ին։ Եդեսացին մահանում է 1706 թ., եւ նրան հաջորդում է Հովհաննես Ջուղայեցու մանկության ընկեր, պարսկահայոց հոգեւոր առաջնորդ Աղեքսանդր Ջուղայեցին, որն իր ընկերոջը՝ Հովհաննես Մրքուզին, քանիցս առաջարկում է ձեռնադրվել եպիսկոպոս, բայց մշտապես ստանում է մերժողական պատասխան։ 1714 թ. մահանում է Աղեքսանդր Ջուղայեցին, որը նախապես կազմած իր կտակում խորհուրդ էր տվել կաթողիկոս ընտրել պարսկահայոց հոգեւոր առաջնորդ Մովսեսին։ Ի զարմանս շատերի, վերջինս վճռականապես մերժում է Էջմիածնի հոգեւորականների պաշտոնական առաջարկը՝ տալով հետեւյալ պատասխանը. «Օ՜ն անդր ի բաց տարէք ի մտաց ձերոց, զի այդ ոչ է մեր գործ» [46] ։ Իմ  կարծիքով Մովսես Ջուղայեցին այս քայլը կատարել է ոչ միայն նախորդների դառը փորձը նկատի ունենալով, այլեւ հետեւելով իր ավագ ընկեր ու բարեկամ Հովհաննես Ջուղայեցու գործին ու խոսքին, որը դրանից դեռ 18 տարի առաջ դիմելով կաթողիկոսին, գրել էր. «Եւ ասեմ քեզ սրբազանիդ լաւ իցէ քեզ ոչ մատչիլ յաստուածային եւ սարսափելի յայտ կարգ եւ աստիճան, քան մատչիլ եւ անպտուղ լինել, ապա թէ մտէր պարտ է քեզ զյանձնեալն ի քեզ պահել եւ շահել, ապա թէ ոչ կարես՝ մի մտաներ… եւ զայս ոչ միայն քահանայապետիցն պարտ է իմանալ, այլեւ իւրաքանչիւրոցն յորս եւ կոչեցաւ՝ եպիսկոպոսաց, քահանայից, սարկաւագաց եւ այլոց աստիճանաւորաց… նոյնպէս եւ թագաւորաց եւ իշխանաց եւ վերակացուաց եւ տինա իւրաքանչիւրոց տանց որոց եւ են գլուխ, պարտին անթարթ աչօք տքնիլ վասն հոգւոց նոցա, որպէս թէ համարս տալոց իցէ ընդ նոսա» [47] ։ Հովհաննես Ջուղայեցու այս խոսքերը այսօր եւս հնչում են որպես ճշմարիտ խորհուրդ ու պատգամ բոլոր նրանց, ովքեր ցանկանում, ձգտում ու պայքարում են պաշտոններ ստանալ, առավել եւս նրանց, ովքեր արդեն ստանձնել են նման պաշտոններ։

17-18-րդ դարերի սահմանագծում իրար հաջորդած կաթողիկոսներից շատերը եղել են Ջուղայեցու մտերիմներն ու մերձավորները։ Թվում է, կասկածից վեր է, որ հենց Նահապետ Եդեսացու հետ կապված վերոշարադրյալ իրադարձությունների տպավորության տակ նա ստիպված է եղել վերանայելու իր «Գիրք սրբազնագործութեան» երկը՝ հատուկ գլուխ հատկացնելով ներկա ու ապագա կաթողիկոսների ցանկալի վարքագծին։ Եթե Հովհաննես Ջուղայեցին եղել է ջուղահայերի հիշյալ նամակ-պահանջագրի կազմողներից մեկը (կասկած չունեմ, որ այդպես է), ապա այս աշխատության երկրորդ տարբերակում պարզապես ծավալել է նամակում առաջադրված սկզբունքները։ Դիտելի է, որ եթե Զաքարիա Քանաքեռցին, իբրեւ ժամանակագիր, Նահապետ Եդեսացու վարքագծի մասին պարզապես արձանագրել է,  որ «կարի սաստիկ էր ի վերայ յանցաւորաց. եւ եթէ ոք պակասութիւն ինչ գործէր, սա կալեալ հրապարակաւ կախէր՝ եւ գանալից առնէր, եւ տուգանէր մարմնաւոր իշխանութեամբ. հարէր զմօրուսն եւ գանգուրն, եւ արկանէր ի բանտ եւ շղթայէր։ Եւ այսպէս ահարկութեամբ կայր ի վերայ ամենայն եկեղեցականաց եւ քահանայից» [48], ապա Հովհաննես Ջուղայեցին, որպես փիլիսոփա, նույն փաստերից կատարում է այնպիսի ընդհանրացումներ, որոնք դեռ թարմ են ու այժմեական։ Ընդ որում թեեւ նրա այդ մտքերն ուղղված են հոգեւոր առաջնորդին, բայց նույնքան ճշմարիտ են աշխարհիկ առաջնորդների եւ ընդհանրապես ամեն մարդու համար։ Դիմելով կաթողիկոսին, Ջուղայեցին գրում է. «… Նախ ժողովել պարտիս զգիտնականս, եւ արս հանճարեղս, եւ ունօղս խղճմտանս… եւ անխարդախս, եւ նոքօք խորհեսցես, եւ զվնաս պատժապարտին յայտ յանդիման առաջի ամենեցունց բացերեւոցես, եւ յետ վկայութեան ամենեցունց, ապա զսուրն սոսկալի ի գործ գործցես» [49] ։

Ուշագրավ է մեկ հանգամանք եւս. Ջուղայեցու սույն գրքին Հարություն Շմավոնյանի կցած առաջաբանում ասվում էր, որ ներկա տպագրությունը «պատճառ եղեւ զհարիւրամեայ կորուսեալ անունն քաջիմաստ ռաբունապետիս, շարագրողի մատենիս, անդրէն աշխարհ վերանորոգել»։ Ի՞նչ է նկատի ունեցել ականավոր լուսավորիչը։ Չէ՛ որ փաստերը ապացուցում են հակառակը։ Ջուղայեցու գործերն արտագրվում կամ տպագրվում էին ոչ միայն նրա կենդանության օրոք, այլեւ մահվանից հետո, ընդսմին՝ ոչ միայն հայերեն, այլեւ պարսկերեն։ Ավելին, Շմավոնյանի իսկ խմբագրած «Ազդարար»-ի 5-16 համարներում տպագրվել է Խաչատուր Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից» աշխատությունը, որի զգալի մասը նվիրված էր Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքի, գործունեության եւ գրական ժառանգության մանրամասն նկարագրությանը։ Հեղինակը թվարկելով  իր կարդացած՝ Ջուղայեցու ձեռագիր աշխատությունները, գրում է. «Երրորդ՝ զգիրքն որ յորջորջի Սրբազնագործութեան, եւ կամ ճաշակեցէք. ասի գիրք սրբազնագործութենէ,  ըստ այնմ զի խօսի յաղագս սրբազնագործութեան մարմնոյ եւ արեան կենարարին։ Եւ ասի ճաշակեցէք, ըստ այնմ, զի սկիզբն բանին իւրոյ եդ զտուն սաղմոսին որ ասէ՝ Ճաշակեցէ՛ք, եւ տէսէ՛ք, զի քաղցր է Տէր, որով եւ աւարտեաց իսկ՝ կարի գեղեցկագոյն եւ քաղցրազեղուն վարդապետութեամբ, որպէս եւ զորմէ յայտ իսկ է տեսողացն զայն» [50] ։ Թե ինչո՞ւ Հարություն Շմավոնյանը, հակառակ պատմական իրողության, Ջուղայեցուն համարել է մոռացված ու անհայտ անձնավորություն, եւ գտել, որ այս գրքի տպագրությամբ նրա «կորուսեալ անունն… անդրէն յաշխարհս» վերադարձավ, այս հարցին կարելի է տալ մի քանի պատասխան։ Դրանցից, իմ կարծիքով, ամենահավանականն այն է, որ հնդկահայ լուսավորիչը պարզապես ցանկացել է ընդգծել Մադրասի նորաբաց տպարանի տնօրեն Սարգիս Ծատուր Աղավալյանի ձեռնարկած ազգանպաստ գործի բացառիկ կարեւորությունը։ Այս բացատրութունն առավել քան հավանական կդառնա, եթե նկատի ունենանք, որ Աղավալյանն իր տպարանը հիմնադրելիս պայման էր դրել, որ ինքը կհոգա տպագրվող գրքի բոլոր ծախսերը միայն այն դեպքում, «եթէ գիրքն այն իցէ արժանաւոր ինչ՝ որ կարիցէ նորագիւտ իմաստ իմն ընծայել ազգի մերոյ» [51] ։ Իսկապես որ Ջուղայեցու այս գիրքը ոչ միայն 19-րդ դարի սկզբին, այլեւ 20-րդ դարի վերջին, դեռ շա՜տ օգտակար մտքեր ու գաղափարներ է պարունակում, իսկ մադրասյան տպագրությունը էապես հարստացնում է հայ առաջին պարբերականի խմբագիր, տպագրության երախտավոր ու լուսավորիչ Հարություն Շմավոնյանի գործունեության մասին, ինչպես նաեւ 18-րդ դարի հնդկահայ լուսավորիչների առաջադիմական գաղափարների հայկական ակունքների, մասամբ եւ՝ հայ գրատպության պատմության վերաբերյալ մեր պատկերացումը։

Մենք այսքան մեծ տեղ տվեցինք խնդրո առարկա աշխատության ստեղծման ու տպագրության հանգամանքների լուսաբանմանը՝ հաշվի առնելով մի շարք այլ պարագաներ եւս: Նախ՝ այն սերտորեն առնչվում է դարավերջին հայ հասարակական կյանքում տեղի ունեցած կարեւոր իրադարձությունների հետ, ստեղծվել է դրանց անմիջական ազդեցությամբ: Երկրորդ, յուրատեսակ հանրագումարն է նախորդ դարերի հայ հասարակական-քաղաքական մտքի լավագույն նվաճումների, միաժամանակ 17-րդ դարի ամենամեծ ձեռքբերումը: Վերջապես, մինչեւ օրս այն ընդհանրապես չի ուսումնասիրվել ու արժեվորվել [52]:

Վերը ասվեց, որ Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքի վերջին շուրջ 20-ամյա հատվածից մեզ է հասել ընդամենը երկու աշխատություն, որոնցից առաջինը գրել է Նահապետ Եդեսացու մահվանից մեկ տարի հետո՝ 1707թ., եւ պայմանականորեն կարելի է անվանել «Առ սրբազան եպիսկոպոսն Լուդովիկոս Ալէսիանոս կոչեցեալ»: Միակ ձեռագիրը պահվում է Երուսաղեմի ս. Յակոբեանց ձեռագրատանը (թիվ 1610): Գրիչ «սարկաւակ Մնացականն»՝ լինելով գրչության արվեստին անհմուտ, ընդօրինակել է բազմաթիվ սխալներով, անճշտություններով ու ջնջումներով: Ձեռագիրը պատկանել է Ջուղայեցի Մկրտիչ ճգնավոր վարդապետին, որը ի հիշատակ իր ծնողների եւ կենդանի ու ննջեցյալ իր հարազատների, այն Երուսաղեմի սրբոց Յակոբեանց աթոռին է նվիրել հայոց տոմարի «ՌՃՀԷ» (=1728) թվին: Ենթադրելի է, որ այս աշխատությունն արտագրվել է նույն թվականին կամ դրանից մի քիչ առաջ: Ձեռագիրը ֆիզիկապես լավ վիճակում չէ, որովհետեւ տեղ-տեղ ցեցակեր է, բայց, բարեբախտաբար, բուն տեքստը շատ չի վնասվել եւ հիմնականում ընթեռնելի է:

Ինչպես կարելի է կռահել վերնագրից, իր բնույթով այն կրոնադավանաբանական հարցերի շուրջ բանավիճային աշխատություն է, որը հեղինակի նախորդ գործերի համեմատությամբ նոր, արժեքավոր հարցադրումներ գրեթե չի պարունակում, բացի առանձին սրամիտ դատողություններից ու պատասխաններից: Պատճառն այն է, որ հին ու հնացած էին թե հայ եկեղեցու հասցեին հակառակորդի բերած մեղադրանքները եւ թե դրանց տրված պատասխանները: Այդուհանդերձ այն որոշ նոր նրբերանգներ է ավելացնում հեղինակի ընդհանուր նկարագրին: Նրանում Հովհաննես Ջուղայեցին ներկայանում է որպես հայ եկեղեցու «չննջող ունկն», որը նրա հասցեին որեւէ մեղադրանք լսելուն պես պատրաստ էր անմիջապես տալու արժանի հակահարված: Ինչ-որ ձեւով իմանալով, որ «ֆրանկաց» կամ կաթոլիկ եպիսկոպոս Լուդովիկոսը հայ եկեղեցու սուրբ հայրերի հասցեին տեղացել է անհիմն մեղադրանքներ, Ջուղայեցին անմիջապես գրիչ է վերցրել ի պաշտպանություն «ուղիղ դաւանութեան սրբազանից Հայոց մեծաց»: Մեկ առ մեկ հերքելով կաթոլիկ եպիսկոպոսի՝ տվյալ դեպքում առաջադրած ինը մեղադրանքները՝ Ջուղայեցին իր պարտքն է համարում անդրադառնալու նաեւ նույն եպիսկոպոսի այլ առիթով տված մեկ այլ մեղադրանքին: Այդ կապակցությամբ Ջուղայեցին արտահայտում է այս աշխատության մեջ սակավաթիվ արժեքավոր մտքերից, իմ կարծիքով, ամենաուշագրավը: Հաճախ այնքան ուժեղ է քրիստոնեական հարանունությունների միջեւ ատելությունն ու չարությունը, ասում է նա, որ մեկը մյուսի դրույթները մերժելու համար մերժում են նույնիսկ համաքրիստոնեական հայտնի ճշմարտությունները: «Նոր իմն եւս լուայ, - գրում է նա, - թէ ասէք լոյս ոչ ելանէ ի գերեզմանէ կենսատուին, վասն նախանձուն յատկութիւն է, որ լոյսն խաւար իմանայ եւ խաւարն լոյս, չարն բարի եւ բարին՝ չար, դառն քաղցր եւ քաղցրն դառն, եւ դու սրբազանդ, որ ա[յ]նքան նախանձ ունիս ընդ սրբազնագոյն ազգս հայոց մինչ զի լոյս կենսատու գերեզմանին եւս ուրանայք: Այն, որ ասացն Ես եմ լոյս աշխարհի եւ եթէ լոյս յաշխարհ եկի եւ դուք ըզլոյս ուրանայք կենսատու գերեզմանին վասն նախանձու զոր ունիք ի սիրտս ձեր: Վասն մեր ընդ գերեզմանին կենարարին եւս կռուիք եւ հակառակիք, թէ լոյս ոչ ելանէ: Նա ասաց Ես լոյս եմ եւ դուք ասէք ոչ: Զարմանամ, թէ ուստի եղեւ խստասրտութիւնդ այդ ի ձեզ որ վասն մեր զգերեզման կենարարին եւս արհամարէք» (էջ 102-103):

Հովհաննես Ջուղայեցուց մեզ հասած վերջին աշխատությունը «Մեկնութիւն Երգոյ երգոյն»  երկն է, որը գրել է 70-ամյա հասակում։ Այդ հանգամանքն, անշուշտ, իր կնիքն է դրել ձեռագրի որակի վրա. անհամեմատ ավելի շատ են թերությունները՝ մասնավորապես վրիպակներն ու բացթողումները։ Այսուհանդերձ, այն մի կողմից, հեղինակի երկարամյա կյանքի ու կենսափորձի յուրատեսակ հանրագումարն է, իսկ մյուս կողմից՝ նրա գրական ժառանգության, մասամբ եւ հայ բազմադարյան մատենագրության ու մշակույթի, ինչպես եւ մեր ժողովրդի պատմության յուրատեսակ խորհրդանիշ։ Բանն այն է, որ պահպանվել է ընդամենը մեկ օրինակով, եւ այն էլ խիստ անմխիթար վիճակում, գտնվում է Մաշտոցի անվ. մատենադարանում (տե՛ս ձեռ. N 1111)։ Գուցե պատմության առեղծված է, բայց եւ փաստ է, որ դրանից 30-40 տարի առաջ Հովհաննես Ջուղայեցու ընդօրինակած կամ հեղինակած ձեռագրերը մեզ են հասել ավելի բարվոք վիճակում, քան այս մեկը։ Ընդ որում, պատճառը, ինչպես բացատրում են մասնագետները, թանաքի բարձր թթվայնությունն է… Ձեռագրի առանձին հատվածներ լրիվ քայքայված են, փշրված (տե՛ս նկ. 1), որոշ էջեր դարձել են դժվար ընթեռնելի կամ ընդհանրապես անընթեռնելի (տե՛ս նկ. 2), վերջապես, առանձին տեղեր պահպանվել են սկզբնական տեսքով (տե՛ս նկ. 3)։ Դրանցից կարողանում ենք ընդհանուր պատկերացում կազմել նրա բովանդակության մասին, քաղել մի շարք տեղեկություններ ու փաստեր, անել որոշ կռահումներ ու ենթադրություններ։ Գուցե սխալվում եմ, բայց ինձ թվում է, որ այս ձեռագրի վերջին «ընթերցողը» ես եմ [53], իսկ նախորդը եղել է ավելի քան 200 տարի առաջ մահացած Խաչատուր Ջուղայեցին, որին եւ պատկանել է այն։ Ձեռագիրն ունի նաեւ մի քանի հիշատակարան ու հիշատակագրություն, որոնք էական նոր բան չեն ավելացնում հեղինակի վերը շարադրված կենսագրական տվյալներին։

Այս աշխատության մեջ եւս Ջուղայեցին քննարկում է, որքան կարողացել ենք կռահել, գերազանցապես աստվածաբանական հարցեր։ Դրանք բացատրելիս բացի մարգարեների, քրիստոնեական  եկեղեցու հայրերի   եւ   կրոնական այլ  աղբյուրների վկայակոչումից, հեղինակը բերում է նաեւ բնական, բանական, փիլիսոփայապատմական եւ հատկապես հասարակական կյանքից վերցված օրինակներ, որոնք այսօր եւս զուրկ չեն պատմական, իմաստասիրական, ազգագրական եւ այլ կարգի հետաքրքրությունից։ Այս աշխատությունից արդեն այդպիսի մի հատված բերեցինք վերը՝ կապված Հակոբ Ջուղայեցու կողմից Նոր Ջուղայում գումարված հոգեւորական ժողովի հետ։ Ոչ պակաս ուշագրավ է նաեւ 12-ամյա հասակում հեղինակի տեսած պատմական մի կարեւոր իրողության նկարագրությունը, որը հարկ ենք համարում բերել ասվածը հաստատելու համար։ Պատասխանելով այն հարցին, թե ինչո՞ւ հիմա չեն գալիս Աստծու ավետաբեր մարգարեներ, Ջուղայեցին գրում է. «Աչօք իմովք տեսի, որ Շահապասն, որ էառ զերկիրն Ղանդըհարայ եկն աւետաբեր եւ ետուն նմա ինչս բազումս եւ ըսկսան զերկիրն զարդարել պէսպէս յօրինուածովք եւ գոյնզգոյն պճնազարդութեամբ եւ օրաւուր աւետաբերք գային զգալուստ արքային մատուցանէին եւ իբրեւ մերձ եղեւ ի քաղաքն, բովանդակն ելին ոսկիազարդ եւ արծաթապատ զարդուք եւ ես անարժանս էի իբրեւ երկոտասան ամաց ելեալք ընդյառաջ մինչեւ ի մերկանալ առաւօտուն։ Խուռն աւետաբերք գային՝ ահա գայ արքայն։ Իբրեւ երկու ժամ էր առ[տու]... Եկն արքայ բազմամարդ գնդիւք որ ոչ բաւէ միտք պատմել շքեղազարդութիւն նոցա զոր կազմ եւ օրինաւոր գոյնըզգոյն երանգսն, այլ բազում զայն յիմաստնոցդ իմաստասիրել, զոր պակասութիւնն։ Եւ արդ համառօտագոյնս ասացից թուի թէ դողայր երկիր ի յահէ փառաց նորա՝ մինչեւ խուռն մատուցանէին հեծե[լաւո]րքն զաւետիս յաղթութեանն։ Այլ իբրեւ [եկ]ն արքայ բազ[…] անհուն զօրօք եկն եկաց եւ զտեղի էառ հանդէպ վար[…]ին լուսատուին հոգւոյ եւ ուրախ դիմօք զուարճութեամբ [... ]աց […] ժամ մի եւ մատուցին նմա ոսկեղեն բաժակաւ վար[դա]ջուր եւ զայլ զանուշահամ ճաշակելիս եւ ինքն արքայ ի վերայ երիվարին ուրախանայր զօրօքն իւրովք, բայց ահիւ մեծաւ, քանզի ոչ ուրէք է սա տեղի, բայց միայն ի […] եւ ընթացեալ ուր [... ]րազն էառ զվարդն հանդերձ ոսկեաւ եւ արծաթով զի ցանեսցէ յոտն երիվարին, ոստեալ զարհուրեցաւ երիվարն եւ ինքն այնու գնաց, եւ զայս տեսի աչօք իմովք եւ գրեցի զհանգամանս եւ իբրեւ էանց գնաց այնուհետեւ ոչ ոք աւետաբեր եկն։

Այսպէս եւ գալուստ արքային երկնաւորին գոգջիր, որքան ոչ էր եկեալ եւ յաղթութիւն մահու եւ դժոխոցն եւ սատանայի կատարեալ, գային մարգարէքն եւ զաւետիսն մատուցանէին, այլ իբրեւ յաղթեաց թշնամւոյն եւ գնաց ոչ ոք մարգարէ եկն եւ կամ եկեսցէ եւ թէ եկեսցէ եւս ոք ոչ ոք հաւատայ նմա եւ ինքն եւս գիտէ որ սուտ վկայէ, որպէս օրինակն ասացաւ ի գալ թագաւորին յորժամ եկն» [54]:

Ջուղայեցու կարապի երգը հանդիսացող այս աշխատությունը, չնայած սարսափելի վնասվածությանը, երեւան է հանում նրա բազմաբնույթ գործունեության մինչ այժմ չլուսաբանված կարեւոր կողմերից մեկը։ Քանիցս նշել եմ, որ նա համարվում է հայ գեղանկարչության սկզբնավորողներից։ Ճիշտ է, այդ մասին ունենք ինչպես անձամբ իր, այնպես եւ Ստեփանոս Դաշտեցու գրավոր վկայությունները, այսուհանդերձ, նրա գեղանկարչական ստեղծագործությունները կամ չեն պահպանվել, կամ, եթե պահպանվել են, դրանց հեղինակային պատկանելության հարցը մնում է թեական։ Բարեբախտաբար «Երգ երգոցի մեկնության» մեջ անխաթար պահպանվել է Ջուղայեցու ինքնադիմանկարը, որը, իսկապես, վկայում է նրա գեղանկարչական փայլուն ձիրքի ու վարպետության մասին։ Դրա հանգամանալից ուսումնասիրությունն ու գնահատությունը թողնելով հայ արվեստի պատմության մասնագետներին՝ նրանց գործը դյուրացնելու նպատակով բերում եմ դրա գունավոր լուսապատճենը (տե՛ս ներդիրը), որը, որքան ինձ հայտնի է, հրատարակվում է առաջին անգամ։

Վերջապես, հարկ եմ համարում նշել, որ Ջուղայեցին իր կարողությունները փորձել է նաեւ չափածո ժանրում։ Նրա ձեռագիր աշխատություններում հանդիպում են կրոնաաստվածաբանական բնույթի մի քանի ստեղծագործություն [55], որոնցից մեկի բանակապը հոդում է «Յովհաննու է բանս», իսկ  մյուսինը՝  «Յովհաննէս չվարդապետի է վայս»  դարձվածը, որով անառարկելի է դառնում Ջուղայեցու հեղինակային ինքնությունը։ Թեեւ դրանք ո՛չ բովանդակությամբ եւ ո՛չ ձեւով աչքի չեն ընկնում որպես գրական ստեղծագործություն, սակայն կարեւորվում են որպես բազմաշնորհ մտածողի ինքնարտահայտման լրացուցիչ փաստ։ Հարկավ, կարելի է շարունակել Հովհաննես Ջուղայեցու գրական ժառանգության նկարագրությունը, բայց քանի որ պատմա-իմացական տեսակետից, իմ կարծիքով, սրանք են առավել կարեւորները, ուստի հարկ չեմ համարում անդրադառնալ մյուսներին։