Յովհաննէս Մրքուզ Ջուղայեցի

ԳԼՈՒԽ  ԵՐԿՐՈՐԴ
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ –ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ  ՀԱՅԱՑՔՆԵՐԸ

Խորհրդային տարիներին թե՛ մեր հանրապետությունում եւ թե՛ Միության մյուս գիտական կենտրոններում լույս տեսած փիլիսոփայապատմական գրականության մեջ անցյալի փիլիսոփաների ու փիլիսոփայական դպրոցների հայացքները, իբրեւ կանոն, ներկայացվում էին գոյաբանություն - իմացաբանություն - տրամաբանություն -   բարոյագիտություն - գեղագիտություն - հասարակական-քաղաքական ուսմունք համակարգով։ Իհարկե, նայած այս կամ այն մտածողի փիլիսոփայական ժառանգության ընձեռած հնարավորություններին ու դրանք լուսաբանող հեղինակի մոտեցմանը, տվյալ համակարգի առանձին տարրեր կարող էին բացակայել, իսկ որոշ դեպքերում՝ տեղափոխվել, բայց բոլոր դեպքերում մի բան անփոփոխ էր՝ անցյալի մտածողների հասարակական-քաղաքական հայացքներին տրվում էր երկրորդական ու երրորդական նշանակություն։ Դա բնավ պատահական չէր, այլ անցած տասնամյակներում մեր երկրում գոյություն ունեցած իրականության օրինաչափ դրսեւորումն էր։ Այն իրականության, որտեղ չկար ճշմարիտ քաղաքական կյանք ու մտածողություն, որտեղ ամեն մի ճշմարիտ մտածողություն հայտարավում էր այլախոհություն եւ հենց սաղմի մեջ խեղդամահ արվում։ Հասկանալի է, որ նման պայմաններում չէր կարող պատշաճ ուշադրություն դարձվել անցյալի մտածողների հասարակական- քաղաքական հայացքներին, որոնք օբյեկտիվ լուսաբանման դեպքում կարող էին հակասել այդ նույն իրականությանը։ Ու քանի որ անցյալի մտածողներին հնարավոր չէր այլախոհ հռչակել ու ոչնչացնել, ուստի գերադասվում էր անտեսել կամ լավագույն դեպքում՝ ուսումնասիրել իմիջիայլոց։

Իմ խորին համոզմամբ անցյալի (եւ ոչ միայն անցյալի) մտածողների իրական մեծությունը որոշելու համար նրանց հասարակական-քաղաքական հայացքների  ուսումնասիրությունը  ոչ պակաս, կամ գուցե ավելի, կարեւոր է, քան գոյաբանական, իմացաբանական ու տրամաբանական հայացքների ուսումնասիրությունը։ Բանն այն է, որ հասարակական կյանքը լինելով հարափոփոխ, մտածողներին ավելի մեծ հնարավորություն է ընձեռում իրարից տարբերվելու, քննարկվող հարցերի մասին ունենալու իրենց ինքնուրույն տեսակետը, լինելու նորի, առաջադիմականի կամ հետադիմականի ու պահպանողականի կողմնակից, քան գոյաբանական եւ այլ կարգի հիմնահարցերը, որոնք փոփոխվում են անհամեմատ ավելի դանդաղ։ Բացի այդ, հասարակական-քաղաքական երեւույթների մասին անցյալում ասված ամեն մի արժեքավոր միտք, իմ կարծիքով, այսօր մեզ համար ավելի կարեւոր ու օգտակար է, քան մյուս կարգի նույնանման դատողությունները։

Ահա հենց այս նկատառումներից ելնելով, թե «XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն» (Երեւան, 1983) եւ թե այս մենագրության մեջ, գիտակցաբար խախտելով մեզանում ընդունված վերոհիշյալ ավանդույթը, հասարակական-քաղաքական հայացքների քննությունը տեղափոխում եմ առաջին պլան։

* * *

Հովհաննես Ջուղայեցու հասարակական-քաղաքական հայացքները ճիշտ հասկանալու եւ գնահատելու համար հարկ է հիշել, որ նրա ապրած ժամանակաշրջանը՝ 17-րդ դարի երկրորդ կես–18-րդ դարի առաջին քառորդ, հայոց պատմության մեջ բնութագրվում է որպես բուրժուական արտադրահարաբերությունների սաղմնավորման կամ, որ միեւնույնն է, կապիտալի նախասկզբնական կուտակման ժամանակաշրջան։ Իսկ կապիտալի նախասկզբնական կուտակման գործընթացը, լինելով խիստ բարդ ու հակասական, իբրեւ կանոն, տեղի է ունենում ամենից առաջ առեւտրական կապիտալի ձեւով։ Ընդ որում, 17-րդ դարի հայ «առեւտրական բուրժուազիա» եւ «առեւտրական կապիտալ» ասելով՝ ամենից առաջ պետք է նկատի ունենալ ջուղահայ առեւտրականներին ու նրանց կապիտալը, որովհետեւ, ինչպես արդեն նախորդ գլխում ցույց է տրվել, 17-18-րդ դարերի հայ հասարակական-քաղաքական ու գիտամշակութային կյանքի ղեկը վարում էր Նոր Ջուղան [1] ։ Ուստի, կարծում եմ, բնավ սխալված չենք լինի, եթե մեր պատմության նոր շրջանը, ընդհուպ մինչեւ 18-րդ դարի առաջին կեսը ներառյալ, անվանենք ջուղայական շրջան ։ Իսկ եթե նկատի ունենանք, որ հնդկահայ գաղթօջախները, փաստորեն, Նոր Ջուղայի դուստրերն էին (գրեթե բոլոր նշանավոր հնդկահայ գործիչները սերում էին Նոր Ջուղայից կամ անցել էին վերջինիս բովով), ապա հիշյալ շրջանը կարող ենք հասցնել մինչեւ 19-րդ դարի առաջին քառորդը:

Թեեւ մեզ հետաքրքրող ժամանակաշրջանում հայ կյանքը չուներ առեւտրական կապիտալն արդյունաբերական կապիտալի վերածելու համար անհրաժեշտ պայմաններ, բայց եւ այնպես առեւտրական կապիտալի երեւան գալն ինքնին դրական երեւույթ էր եւ զգալիորեն նպաստեց հասարակական կյանքի առաջընթացին, որոշակի աշխուժություն մտցրեց հասարակական մտքի մեջ, նպաստեց բուրժուական մտածողության սաղմնավորմանը։ Դրանով պետք է բացատրել պատմական այն իրողությունը, որ 17-րդ դարի կեսերին արթնանում է հայ ժողովրդի ինքնագիտակցությունը, իսկ նրա առաջավոր զավակներն սկսում են ուղիներ որոնել օտարի լուծը թոթափելու, ինքնուրույն պետականություն հաստատելու համար։ Դրանով պետք է բացատրել եւ այն փաստը, որ 17-րդ դարի կեսերին եւ հատկապես դարավերջին ու հաջորդ դարի սկզբներին հայ տեսական միտքն աշխույժ հետաքրքրություն է ցուցաբերում հասարակական կյանքի երեւույթների նկատմամբ, դնում ու քննարկում է հասարակական առաջընթացի, այդ առաջընթացում մարդու տեղի ու դերի, մարդ անհատի իրավունքների, հասարակական օրենքների բնույթի, հասարակության կառավարման եւ նման այլ հարցեր։

17-րդ դարի երկրորդ կեսին բուրժուական արտադրահարաբերությունների սաղմնավորման հետեւանքով հայ ժողովրդի առաջավոր զավակներն սկսում են ուղիներ որոնել օտարի լծի թոթափման եւ ինքնուրույն պետականության հաստատման համար։ Հենց այդ կապակցությամբ էլ դարի երկրորդ քառորդում ու հատկապես դարավերջին Հայաստանում եւ առանձնապես հայկական գաղթօջախներում վերակենդանանում է այսպես կոչված միարարականների ու հակամիարարականների պայքարը։

Արծարծելով կրոնադավանաբանական պայքարի հետ կապված մի շարք հարցեր՝ Ջուղայեցին իրավացիորեն ցույց է տալիս, որ այդ պայքարն ունի քաղաքական խորք ու հնչեղություն, որ սերտ կապ կա աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանությունների միջեւ, որն իր դրսեւորումն է գտնում միջկրոնական ու միջեկեղեցական հարաբերություններում։ Նրա խորին համոզմամբ, նայած թե աշխարհիկ ինչպիսի ուժ է կանգնած այս կամ այն եկեղեցու թիկունքին, ըստ այդմ՝ նա դրսեւորում է համապատասխան վերաբերմունք մյուս եկեղեցիների ու կրոնների նկատմամբ։ Քաղաքականապես ուժեղ եկեղեցիներն արհամարհելով թույլ եկեղեցիների իրավունքներն ու գաղափարները, փորձում են նրանց գցել իրենց ազդեցության տակ։ Ընդհակառակը, վերջիններս, զուրկ լինելով քաղաքական իշխանությունից, չկարողանալով նրանց հետ խոսել ու վարվել ինչպես հավասարը հավասարի հետ, բռնում են կրոնական-գաղափարական ընդդիմության ուղին՝ հաճախ հարկադրական զիջումներ կատարելով նաեւ գաղափարախոսության մեջ։ Հատկանշական է, որ Ջուղայեցու այս դատողությունները ոչ թե վանական խցում գրասեղանի մոտ նստած գիտնականի կատարած լոկ տեսական եզրակացություններ են, այլ ողջ կյանքը, կրոնադավանաբանական հարցերի շուրջ կաթոլիկ միսիոներների, կաթոլիկամետ հայերի, մահմեդական հոգեւորականների ու պարսից շահերի դեմ մղած գաղափարական մարտերում սեփական թիկունքի թուլությունն զգացած մարտիկի դառն խոստովանություն. մարտիկ, որը պատրաստ է եղել կռվելու մինչեւ վերջին շունչը, բայց չի մերժել նաեւ նահանջի հնարավորությունը, եթե, իհարկե, դրանից քաղաքական շահ էր ակնկալվում։ Հիշենք թեկուզ «Մեկնութիւն Երգոյ երգոյն» աշխատության մեջ Նոր Ջուղայում Հակոբ Ջուղայեցու գումարած հոգեւորական ժողովում իր կատարած առաջարկության մասին խոստովանությունը։

Ի պատիվ Հովհաննես Ջուղայեցու՝ պետք է ասել, որ ելնելով սեփական փորձից արված տեսական այս ճիշտ եզրահանգումից, ըստ էության, ճիշտ է գնահատում ինչպես հայ եւ հռոմեական եկեղեցիների միջեւ գոյություն ունեցող դարավոր հակամարտությունը, այնպես էլ, հանձին լութերականության, ընդհանրապես՝ ռեֆորմացիոն շարժումը։ Բանն այն է, ասում է նա, որ հռոմեական եկեղեցին ոտնահարելով կաթոլիկ մյուս ժողովուրդների ինքնագիտակցությունն ու ինքնասիրությունը, նրանց պարտադրում էր չափից ավելի սիրել ու պաշտել Հռոմի պապին։ Վիրավորվելով նման կենտրոնամետ վերաբերմունքից` այդ ժողովուրդներն ըմբոստանում են Հռոմի դեմ եւ հեռանում կաթոլիկական դավանանքից։ Անշուշտ, որոշ չափազանցություն կա 1686 թ. ոմն պատրի էլիայի հետ ունեցած բանավեճում նրա արտահայտած՝ «այսքան լութերականք յաղագս այդորիկ բաժանեալք են ի ձէնջ» [2] դատողության մեջ, բայց մի բան ճիշտ է, որ լութերականության առաջացման գործում, ի թիվս այլ պատճառների, կարեւոր դեր է խաղացել նաեւ կաթոլիկ եկեղեցու գերիշխանությունից ազատագրվելու գերմանական ժողովրդի հայրենասիրական ձգտումը։ Դիտելի է, որ Հովհաննես Ջուղայեցու այս խոսքերը գրվելուց երկու դար հետո Ֆ. Էնգելսը նույնպես գերմանական գյուղացիական պատերազմի ծագման հիմնական պատճառներից ու շարժառիթներից մեկը համարում էր «ազգային զգացմունքը» [3] ։ Որքան ինձ հայտնի է, լութերականության հանդեպ այս համակրական վերաբերմունքը նոր խոսք էր հայ տեսական մտքի պատմության մեջ։ Ընդ որում, դրա արժեքն ու կարեւորությունը հասկանալու համար բավական է ասել, որ թեեւ Ջուղայեցու գաղափարական հակառակորդ Ստեփանոս Դաշտեցին նույնպես սերտ կապ է տեսնում աշխարհիկ ու հոգեւոր իշխանությունների միջեւ, որով եւ, ըստ նրա, պայմանավորված է տարբեր կրոնների ու եկեղեցիների փոխհարաբերությունը, բայց եւ այնպես բազմիցս անդրադառնալով լութերականության ու կալվինականության գնահատությանը, ի հակադրություն Հովհաննես Ջուղայեցու, դրանց հանդեպ ցուցաբերում է բացահայտ ատելություն, անվանելով նրանց հերետիկոսներ ու անհավատներ՝ «ապստամբեալք ի յեկեղեցւոյն Հռօմայ»։ Ասենք նաեւ, որ մինչեւ օրս կաթոլիկ եկեղեցին, ըստ էության, նույն կերպ է գնահատում բողոքական եկեղեցիները:

Իրավամբ հարց է ծագում. իսկ ինչո՞ւ պատմական միեւնույն երեւույթի հանդեպ 17-րդ դարի հայ տեսական միտքը ցուցաբերում է իրարամերժ ու փոխբացառող վերաբերմունք։ Իմ կարծիքով դա գալիս էր օտարի լծից հայ ժողովրդի ազատագրման ուղիների շուրջ գոյություն ունեցող տարակարծություններից ու տարըմբըռնումներից։ Բանն այն է, որ եթե մինչեւ դարավերջ, իսկ հաջորդ դարի առաջին տարիներին, ավանդույթի ուժով, դեռ իշխում էր հայ ժողովրդի դավանափոխման, այսինքն՝ կաթոլիկացման եւ այդ ճանապարհով արեւմտյան կաթոլիկ պետությունների օգնությունն ստանալու՝ անցյալից եկող եւ հենց կաթոլիկ միսիոներների կողմից մշակված տեսակետը, ապա 17-րդ դարի կեսերից հայ-ռուսական տնտեսական ու մշակութային կապերի ուժեղացմանը զուգընթաց, աստիճանաբար սաղմնավորվում է այդ նույն մտածողության նորովի տարբերակը՝ հայ ժողովրդի ազատագրության ռուսական կողմնորոշումը, որի գաղափարական հիմքերից մեկը հռոմեական եկեղեցու նվաճողական ձգտումների բացահայտումն ու քննադատումն էր, որում իր լուման ունի նաեւ Հովհաննես Ջուղայեցին։

Պարզվում է, որ այդ նույն տարիներին հայ տեսական մտքի մեջ երեւան է գալիս նաեւ երրորդ տեսակետը, որի հեղինակները տասնամյակներ շարունակ Հոլանդիայում ապրած, անգլիական բուրժուական հեղափոխության վերջին իրադարձություններին եւ ընդհանրապես եվրոպական երկրներում տեղի ունեցող քաղաքական, տնտեսական ու գիտամշակութային տեղաշարժերին բավական իրազեկ Ղուկաս եւ Մատթեոս Վանանդեցիներն էին։ Թեեւ վերջիններիս նույնպես, իմ կարծիքով, խորթ չի եղել ռուսական կողմնորոշումը եւ որոշակի ներդրում ունեն դրա գաղափարական նախապատրաստման գործում, բայց եւ այնպես նրանք արդեն 18-րդ դարի սկզբին գալիս են այն համոզման, որ որքան էլ մեծ ու իրական լինի ակնկալվող արտաքին օգնությունը, այնուամենայնիվ քաղաքական ազատությունը ձեռք է բերվում ամենից առաջ սեփական ջանքերով ու սեփական զենքի ուժով։ Ըստ այդմ, նրանք որոշակի քայլեր են կատարում ոչ միայն մեր ժողովրդի գիտակցությունը փոխելու, այլեւ ապագա ազատագրական պայքարի համար նրան գործնականորեն նախապատրաստելու ուղղությամբ [4] ։ Պատմության հետագա ընթացքը ցույց տվեց, որ այս երեք տեսակետներից թեեւ ամենից ճիշտն ու իրապաշտականը երրորդն էր, բայց ինչ-ինչ հանգամանքների պատճառով տիրապետող դարձավ երկրորդը։

* * *

Եթե միջնադարյան հայ հասարակական կյանքը սոցիալ-դասակարգային հարաբերությունների յուրահատուկ մի բարդ ցանց էր, որովհետեւ սեփական ֆեոդալներից բացի հայ շինականին ճնշում ու շահագործում էին նաեւ օտար նվաճողները, ապա 17-18-րդ դարերում այդ ցանցն էլ ավելի է բարդանում ու խճճվում՝ կապված հասարակական կյանքում տեղի ունեցող տեղաշարժերի եւ ամենից առաջ՝ առեւտրական կապիտալի զարգացման հետ։ Այդ է պատճառը, որ այս շրջանի հայ տեսական միտքն առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ցուցաբերում հասարակության տարբեր շերտերի միջեւ առկա փոխհարաբերությունների բացահայտման ու կարգավորման հարցերի նկատմամբ։ Հասկանալի է, աչքի ընկնող մտածողներից ամեն մեկն այդ հարցերի մասին դատում է յուրովի՝ ելնելով սոցիալ-դասակարգային իր դիրքից ու դիրքորոշումից։ Հովհաննես Ջուղայեցին՝ սերելով արհեստավորական դասից, իր հասարակական-քաղաքական հայացքներով հանդես է գալիս որպես երրորդ դասի եւ հատկապես նոր զարգացող հայ առեւտրական բուրժուազիայի գաղափարախոս։ Ըստ այդմ՝ հայ տեսական մտքի պատմության մեջ նա առաջիններից մեկն է հակադրվել հասարակական հարաբերությունների ու իրավունքի ֆեոդալական ըմբռնմանը՝ առաջադրելով մի շարք այնպիսի գաղափարներ, որոնք, փաստորեն, նոր խոսք էին հայ տեսական մտքի պատմության մեջ եւ այսօր էլ չեն կորցրել իրենց այժմեականությունն ու կարեւորությունը։ Ճիշտ է, Ջուղայեցու այդ գաղափարները հաճախ կրում են կրոնաֆեոդալական շղարշ, բայց աներկբայելի է դրանց բուրժուական միտումը։ Եվ դա միանգամայն հասկանալի է. նրա ապրած ժամանակաշրջանում հայ հասարակական կյանքը բարդ ու խճճված էր, անգամ խճողված, ուստի խճողված պետք է լիներ նաեւ նրա տեսական արտացոլումը։

Խոսելով աշխարհիկ իշխանության ծագման, նրա դերի ու խնդիրների մասին, Հովհաննես Ջուղայեցին թեեւ պաշտպանում է դրա աստվածային ծագման կրոնաաստվածաբանական տեսակետը, բայց տալիս է նոր, իր ոգով բուրժուական բացատրություն։ Իշխաններն ու դատավորներն, ըստ Ջուղայեցու, կոչված են ոչ թե բռնանալու հասարակության վրա, ոչ թե ճնշելու ու շահագործելու նրան, այլ «զի ցաւս եւ զհիւանդութիւնս աստուածական դատաստանեաւ բարձցեն եւ յայտնաբանիչք լինիցին աստուածային իրաւանցն եւ արդարութեան» [5] ։ Սակայն նա տեսնում ու ցավով նշում է, որ իր ապրած հասարակարգում իշխաններն ու թագավորները հաճախ դերազանց են լինում եւ հափշտակում տնանկների ու աղքատների ունեցվածքը՝ «տուն առ տուն եւ ագարակ առ ագարակ մերձացուցանելով»։ Աշխարհիկ տերերից ետ չեն մնում նաեւ հոգեւոր տերերից շատերը, որոնք փարիսեցիների նման «մորթովք ոչխարի իբրեւ զգայլ արաբացի ծածկեն զգարշութիւնս իւրեանց եւ անողորմաբար արձակին ի վերայ հօտին Քրիստոսի» [6] ։ Օրինակ, եպիսկոպոսներից ոմանք, ասում է նա, սովոր են քահանաներին խայտառակելու «ի մէջ բազմաց…, զկարգն առնելով, անիծանելով եւ բանադրելով եւ յետ ոչ սակաւ աւուրց շնորհելով, եւ նոյն պատժապարտեալն դարձեալ ի գործն սոսկալի եւ յահաւոր մատուցանելով եւ հրամայելով, ուստի լինի թերութիւն գեղջանց եւ գայթակղութիւն եւ պէսպէս մտախոհութիւն» [7] ։ Հաճախ ստորադաս հոգեւորականներին իրենց ագահությամբ եւ գործած անիրավություններով չեն զիջում նաեւ սրբազան կաթողիկոսները, որոնք «սրբազանցաբար» «իրօք ձեռնադրեն զեպիսկոպոսունս եւ բաժանեն զվիճակս յայսմանէ յայն եւ յայնմանէ յայն» [8] ։

Ընդ որում այդ ամենը Ջուղայեցու ապրած ժամանակաշրջանում ոչ թե պատահական, այլ տարածված երեւույթ էր, քանզի նա ցավով ու դառնությամբ նշում է, որ «այսպիսի բազումս տեսանի ի ժամանակս մեր, որք յուսացեալք են ի զօրութիւնս իւրեանց առանց ազդման, եւ զոր ինչ ախտք իւրեանց հրամայեն զայն գործեն… եւ նմա միայնոյ ծառայեն» [9] ։ Իսկ եթե նկատի ունենանք, որ, Հովհաննես Ջուղայեցու խորին համոզմամբ, մարդկային բոլոր ախտերն ամենից առաջ ու ամենից հաճախ ծնվում են ի «մեծութենէ, յիշխանութենէ, եւ յազնուատոհմութենէ» կամ թե ախտակիր ու ախտալիր դառնալու դեպքում այդ մեծերն «այնքան երգիծուցանեն զաղքատս եւ զտեսողս մինչ զի այրեալ խորովեն» [10], ապա միանգամայն պարզ կդառնան հայ մտածողի այս քննադատական դատողությունների սոցիալ-դասակարգային շեշտն ու ուղըղվածությունը։

Իսկ ի՞նչն է պատճառը, որ աշխարհիկ ու հոգեւոր տերերը դարձել են գառան մորթի հագած գայլեր եւ Քրիստոսի հոտը հովվելու փոխարեն հոշոտում ու ոչնչացնում են այն։ Անշուշտ, Հովհաննես Ջուղայեցին այդ ամենի պատճառը տեսնում է հիմնականում մարդկային գիտակցության ու հոգեբանության, մարդու բնավորության բացասական գծերի ու սխալ դաստիարակության մեջ։ Այսուհանդերձ, ի պատիվ նրա պետք է ասել, որ նա արդեն տարերայնորեն զգում է նաեւ, որ մարդու վարքագիծը հաճախ պայմանավորված է սեփականության հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով՝ արդյոք սեփականատե՞ր է, թե՞ սեփականազուրկ։ Վկայակոչելով աստվածաշնչյան այն միտքը, որ վարձկան հովիվը գայլերի հարձակման դեպքում իր անձը փրկելու համար լքում է հոտը, իսկ սեփական ոչխարներ հովվողը մնում ու մինչեւ վերջ պայքարում է գայլերի դեմ, Ջուղայեցին ավելացնում է, որ «ոչ եթէ հովիւն միայն, թէպէտ տէրն միայն հովվեն առակեաց, այլ եւ ամենայն իրաց, ոսկւոյ, արծաթոյ, ականց, քարանց, մարգարտաց, հանդերձից, ընդելուզեալ, շողշողենեաց եւ այլոց սոյնպիսեաց, յորժամ աւազակք եւ գողք հասցեն առ ի յափշտակել, ըսպանանել եւ կողոպտել, վաղվաղակի վարձկանն թողու զամենայն եւ փաղչի։ Իսկ որ տէրն է այնքան մարտնչի, մինչ զի եւ զանձն դնէ ի վերայ եւ կռվի, մարտնչի, սուսերամերկ պատերազմի, եւ զարիւն եւ զանձն դնէ ի վերայ մինչեւ ի մահ» [11] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Ավելին, որպես ջուղահայ խոջայության միջավայրում ապրած անձնավորություն, նա քաջ գիտե նաեւ, որ «ուր առաւել է գանձ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, մարգարտաց եւ ականց պատուականաց, անդ եւս առաւել է պատերազմօղն» [12], որ հարստություն կուտակելու տենչը մարդու մեջ ծնում է ագահության զգացում, որը ոչ մի կերպ հնարավոր չէ բավարարել, այլ, ընդհակառակը, որքան ավելի շատ է ստանում, այնքան ավելի է մեծանում ստանալու ցանկությունը եւ եթե «ամենայն թագաւորութիւնք եւ բարձրութիւնք եւ մեծութիւնք, ոսկի եւ արծաթ եւ զայլս միոյ ումեք տացի, ոչ լնանի, այլ մանաւանդ ագահութիւնն յաւելցի» [13] ։ Ագահության մասին Ջուղայեցու այս եւ համանման շատ այլ մտքերից պարզ երեւում է, որ դրա կենդանի մարմնացումը, ոչ այլ ոք էր, քան իրենք՝ ջուղահայ խոջաներն ու մեծահարուստները, որոնք քանի դեռ փառքի գագաթին էին, ապրում էին պերճաշուք կյանքով՝ թշնամիները սիրելիներ էին, ատելիները՝ ըղձալիներ, հեռավորները՝ մերձավորներ, օտարները՝ հարազատներ։ Բայց բախտի անիվը շրջվելուն պես՝ գլորվում էին անդունդ, դառնում ատելի՝ մինչեւ իսկ հարազատներին ու բարեկամներին [14] ։ Անշուշտ, հայ տեսական մտքի պատմության մեջ (էլ չենք խոսում համաշխարհայինի մասին) թե Ջուղայեցուց առաջ, թե նրանից հետո շատերն են գրել մարդկային բնավորության բացասական գծերի մասին, բայց մեզանում հազիվ թե մեկ ուրիշը այնքան ու այնպես պայքարած լինի մարդկային հոգին այլանդակող արատների դեմ, որքան եւ ինչպես՝ Հովհաննես Մրքուզը։

Գեղանկարչական արտահայտչականության հասնող պատկերավոր խոսքով նա անվերջ ձաղկել է ծուլությունն ու անաշխատասիրությունը, անգործությունն ու անբանությունը, որկրամոլությունն ու գինեմոլությունը, ագահությունն ու ժլատությունը, քարոզել աշխատասիրություն ու մարդասիրություն, համեստություն ու չափավորություն, հանդուրժողականություն ու ողջախոհություն, ինքնազսպում ու ինքնատիրապետում, գթություն ու կարեկցանք, սեր ու համերաշխություն, արիություն ու համարձակություն, ազատամտություն ու ազատասիրություն։ Բայց ամենից ուշագրավն այն է, որ հաճախ մարդկային հոգեւոր արատները Ջուղայեցին պատկերում է մարդու իսկ տեսքով ու նմանությամբ, ընդսմին այնքան վառ ու գունեղ, որ երբ կարդում եք այս կամ այն արատի նկարագրությունը, մի պահ թվում է, թե ձեր առջեւ կանգնած է վաղուց ձեզ ծանոթ կենդանի մարդկանցից մեկը կամ մյուսը։ Օրինակ, մարդկային բոլոր արատներից, միջնադարյան պատկերացմամբ, ամենասարսափելիի՝ հպարտության մասին ասում է, թե այն ինքն իրեն այքան գեղեցիկ է երեւում, որ ցնծում է գեղեցկությունից ու առողջությունից, սպիտակափայլ ու կարմրափայլ, փողփողացող ու շողշողացող երեսից, ակնախտիտ ու վայելչագեղ պատկերից. այտերը կարմիր են ինչպես նռան կեղեւի լարը, ատամները մարգարտաշար են, լեզուն քաղցրանվագ է, իսկ ձայնը՝ հրեշտակաբարբառ, հնչում է ինչպես էսեբոնի աշտարակի շեփորի ձայնը, պարանոցն ասես շուշան լինի, ձեռքը՝ հարմարաշար ու գեղեցկատեսիլ, լանջը՝ սիրամարգային, իսկ մյուս բոլոր անդամները կառուցված են այնքան գեղեցկատեսիլ, որ իրեն ու այլոց թվում է ցանկալի ու բաղձալի։ Եվ եթե որեւէ մեկը խաբվելով հպարտանա, ոչինչ չկա զարմանալի։ Բայց վայ նրան, ով կխաբվի… [15] ։

Ինչ խոսք, որ նոր չէին ոչ ագահությունը, ոչ հպարտությունը եւ ոչ էլ մարդկային բնավորության շատ այլ բացասական գծեր, բայց նոր էին 17-րդ դարի պայմաններում դրանց դրսեւորման ձեւերը, ուստի, նոր էին նաեւ Ջուղայեցու կողմից դրանց քննադատության թե ձեւը եւ թե բովանդակությունը։

Առայժմ խոսվեց միայն Հովհաննես Ջուղայեցու քննադատական-ժխտողական դատողությունների մասին։ Ինքնին հասկանալի է, որ իբրեւ նոր ձեւավորվող բուրժուական դասակարգի գաղափարախոս՝ նա չէր կարող բավարարվել միայն տիրող հարաբերությունների քննադատությամբ ու մերժմամբ, այլ պետք է առաջադրեր նաեւ դրանց վերացման կամ վերափոխման ու բարելավման պահանջներ՝ նայած, թե նրան ծնող դասակարգն  ինչպիսին էր  հասարակական կյանքում իր զբաղեցրած դիրքով, ինչպիսի հարաբերության մեջ էր հին կարգերի հետ։

Որքան էլ մեծ էր Ջուղայեցու ատելությունը գոյություն ունեցող ֆեոդալական կարգերի ու իրավահարաբերությունների հանդեպ, եւ որքան էլ սուր էր մասնավոր սեփականատիրական հարաբերությունների ծնած հասարակական չարիքների նրա քննադատությունը, այնուամենայնիվ չպետք է եզրակացնել, թե նա մերժում էր այդ հարաբերությունները կամ դնում դրանց վերացման պահանջը։ Նա պարզապես իր դարի ու դասակարգի ամենաառաջավոր մտածողներից է, ուստի բնավ չի ժխտում մասնավոր սեփականատիրական հարաբերությունները, այլ, ընդհակառակը, մասնավոր սեփականությունը հայտարարում է բնական երեւույթ, իսկ քաղաքական իշխանության ամենահիմնական խնդիրներից մեկը համարում է «ընչից պահպանողագոյն գոլ»։ Նա քաջ գիտակցում է, որ հենց շահագործողների շահը պահանջում է չդառնալ փարիսեցիներ ու «անիրաւաբար ու անողորմաբար կեղեքել եւ կողոպտել իբր զհարկապահանջօղս հեթանոսաց եւ զհոգւոց փրկութեան անփոյթ առնել, զկաթն եւ զիւղն եւ զճարպն առնուլ եւ զասրն զգենուլ եւ զմիսն ուտել եւ նոքօք յղփանալ եւ գիրանալ եւ հօգւոց նոցին ոչինչ հօգալ» [16] ։ Փաստորեն, Ջուղայեցին կոչ էր անում ոչ թե հավատացյալ ոչխարները չկթելու եւ չխուզելու, այլ կթելու, բայց՝ ոչ ցամաքեցնելու, խուզելու, բայց ոչ մաշկելու, մորթելու գառը, բայց՝ ոչ մայր մաքին։ Ըստ այդմ, խոստովանահայրերին խորհուրդ էր տալիս մեծատոհմիկների ու ագահների վրա ողորմածության լուծ դնել, նրանցից պահանջել հոգալ աղքատների, տնանկների, այրիների ու որբերի կարիքները, իսկ աղքատների մեջ դաստիարակել «զանտրտունջ վարս, ծնրադրութիւնս, գոհացողութիւնս եւ յանդժգոհութիւնս ի յաղքատութիւնն եւ տնանկութիւնն, յարտասուս եւ ի վաստակս եւ ի ձեռագործ յաշխատութիւնս, ատել զծուլութիւնս եւ զձանձրութիւնս, բայց հմտաբար ուսուցանել եւ քաղցրաբար եւ աղերսաբար եւ ոչ իշխանաբար, քանզի տկար է, զի մի՛ երես դարձուսցէ եւ ընդվըզիցի» [17] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Ակնհայտ է,  որ Ջուղայեցին խուսափում է տկարների ընդվզումից։ Պատճառն այն է, որ երբ ուժեղներն իրենց բռնություններով նրանց ստիպում են ընդվզել, նրանք առ ոչինչ են հայտարարում «զիշխանութիւն, եւ զկարգ եւ զաստիճան»։

Ընդհանրապես Ջուղայեցին ամեն գնով ջանում է հարգանք սերմանել մարդու հանդեպ: Ըստ այդմ, գտնում է, որ մարդն ինքնիշխան է, քանզի նրա կամքն անօտարելի է: Երկրային ոչ մի ուժ, այդ թվում եւ աշխարհի ամենահզոր ինքնակալն անգամ, որքան էլ ցանկանա, չի կարող նրան զրկել իր ազատ կամքից: Ավելին, նույնիսկ Աստված ի զորու չէ դա անելու: Ուշագրավ է այն, որ իր այս համարձակ գաղափարը նա արտահայտել է Քրիստոսի Աստվածորդիությունն ապացուցելու կապակցությամբ: Դեռեւս 1687թ. գրած «Տրամակացութիւն ճշմարտութեան» աշխատության մեջ՝ հակադրվելով Քրիստոսի Աստվածորդիությունը մերժողներին, Ջուղայեցին հարց է տալիս՝ այդ դեպքում նրա աշակերտներն ու առաքյալները, որ սովորական, առանձնապես ոչ մի համբավ չունեցող ձկնորսներ էին, ինչպես կարողացան առանց զենքի ու զորքի Քրիստոսի հավատքին բերել ոչ միայն մերկ ու գռեհիկ ռամիկներին, այլեւ հռչակավոր իմաստուններին ու խրոխտ ինքնակալներին, որոնք «մերկք եւ կողոպուտ ի զօրութեանց իշխանութեանց եւ պետութեանց եւ արքայութեանց իւրեանց հետազօտեալք գծուծաց եւ ռամկաց եւ գեղջկաց եւ ապա զգեստիցն եւ բոկոտացն լինէին եւ զիւրեանց թողլով եւ օնանդր նհանջելով կրօնք եւ սոցայցն ընկալեալք, քանզի ո՞ր թագաւոր եւ կամ ո՞ր ահագնութիւն կարէ արտահանել զմարդ իւրոցն կամաց, զի թէ յանդգնութիւն իցէ, Աստուած եւս ոչ կարէ »(Երուսաղեմ, ձեռ. N 665, էջ 329-330, ընդգծումն իմն է, - Հ. Մ. ): Եթե այս աշխատության մեջ սա միակ դեպքն է, որ հեղինակն ինքն իսկ իր միտքը համարում է «յանդգնութիւն», ապա հետագայում, ինչպես դեռ կտեսնենք, նման դեպքերը դառնում են հաճախակի, իսկ բովանդակությունը՝ ավելի համարձակ:

Կարծեք չբավարարվելով այս ամենով՝ Ջուղայեցին կատարում է մի շարք այլ հարցադրումներ եւս, որոնք ըստ էության նոր խոսք են հայ տեսական մտքի պատմության մեջ։

Ղեկավարվելով իր այն խորիմաստ դրույթով, թե «որքան նեղութիւնք յաճախին ի կեանս յայս, բռնադատեն զմեզ ցանկալ յաւիտենականացն, փառացն եւ հանգստեան» [18], Հովհաննես Ջուղայեցին ֆեոդալական հասարակարգի թերություններով ու նեղություններով լի իրական կյանքի քննադատությունից անցնում է իրավունքի ֆեոդալական ըմբռնման քննադատությանը։ Այստեղ տեղին է հիշել Կանտի փիլիսոփայությանը Կ. Մարքսի տված այն գնահատականը, որ «ազատ կամքի» կանտյան ըմբռնումը յուրատեսակ արտահայտությունն էր 18-րդ դարի վերջի գերմանական տնտեսապես թույլ բյուրգերության քաղաքական անճարակության [19] ։

Ինչպես գիտենք, ֆեոդալական իրավաըմբռնման հիմքում ընկած էր այն սկզբունքը, որ իբրեւ Աստծու ընտրյալներ, թագավորն ու իշխաններն իրավունք ունեն գործելու այնպես, ինչպես իրենք են ցանկանում։ Դրա ամենավառ արտահայտությունը Ֆրանսիայի թագավոր «Արեւ արքային» վերագրվող «Պետությունը՝ այդ ես եմ» հանրահայտ դարձվածն է։

Եթե 17-րդ դարի հայ աշխարհիկ ֆեոդալներն իրենց քաղաքական տկարության ու անզորության պատճառով կարծեք հիմք ու իրավունք չունեին ֆրանսիական արքայի նման մտածելու, ապա հայ եկեղեցու պարագլուխներից շատերը դատում էին գրեթե նույն ոգով։ Պոլսեցիներին Նահապետ Եդեսացու գրած պատասխան-նամակի առիթով մենք արդեն տեսանք, թե որպես կաթողիկոս նա ինչպես էր մտածում ու գործում: Իսկ եթե այդպիսին էր եկեղեցու պարագլուխը, ապա դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչպիսին կլինեին նրա ստորադասներից շատերը: Կտրականապես հակադրվելով նրանց, ովքեր «զայս նորագոյն ձայնս բարբառեն եւ անըմբոնս արտաբերեն, թէ որպէս ունէի իշխանութիւն ի տալն, նոյնպէս ունիմ եւ յառնուլն» [20], Հովհաննես Ջուղայեցին այնուհետեւ ավելացնում է. «Այլ եւ ես անարժանս հանդգնիմ, թէ եւ անըզգամութիւն է, Աստուած որ է ստեղծ զարարածս, ոչ կարէ առանց իրաւանց եւ պատճառանաց առնուլ զկարգս եւ զաստիճան, զորս տուեալ է, թէպէտ անհուն է զօրութեամբ» [21] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։

Դժվար չէ տեսնել, որ իբրեւ հայ եւ համաշխարհային աստվածաբանական գրականության քաջատեղյակ անձնավորություն՝ Ջուղայեցին շատ լավ է հասկացել իր այս կարծիքի արժեքն ու գինը եւ ժամանակի հետադեմ կղերականների հալածանքներից ու բանադրանքներից խուսափելու նպատակով հենց ինքը դա որակել է որպես «անզգամութիւն» ու «հանդգնութիւն»։ Այո՛, իսկապես, միայն հանդուգն մտածողը կարող էր ողջ միջնադարում ամենազոր ու ամենակարող համարված Աստծու մասին ասել, որ նա բնավ էլ ամենակարող չէ. ո՞ւր մնաց նրա ամենակարողությունը, եթե նա չի կարող իր իսկ տվածը ետ վերցնել, թեկուզ եւ առանց իրավունքի ու պատճառների, իր իսկ ստեղծածից, նրանից, ով նույնիսկ Հեգելի նման հսկա մտածողի կողմից դիտվում էր որպես Աստծու կամ համաշխարհային ոգու ձեռքին մի սովորական… խաղալիք։

Չգոհանալով իր այդ մեկ «անզգամությամբ», Ջուղայեցին թույլ է տալիս նաեւ երկրորդ «անզգամությունը»։ Աստված, ասում է նա, ոչ միայն արդեն տվածը չի կարող ետ վերցնել, այլեւ նույնիսկ տալու ժամանակ չի կարող գործել կամայականորեն, այսինքն՝ նա ազատ չէ տալու նրան եւ այն, ո՛ւմ եւ ի՛նչ ինքն է ցանկանում կամ ստացողն է խնդրում նրանից։ Իսկ ինչի՞ց է երեւում, որ Աստված զուրկ է կամքի բացարձակ ազատությունից։ Նրանից, ասում է Ջուղայեցին, որ նա Զեբեդայի որդիներին պատասխանում է, թե «ոչ է իմ տալ զհայցելիս ձեր, այլ որոյ պատրաստեալ է» [22] ։ Թվում է, միանգամայն պարզ է այս դատողություններից բխող եզրակացությունը. եթե երկնային ամենազոր, ամենակարող ու ամեն ինչի արարիչ Մեծն Աստվածն անգամ մարդուն պարգեւատրելիս ու պարգեւազրկելիս իրավունք չունի ու չի կարող գործել անձնիշխանաբար, այլ պարտավոր է գործել եւ, իսկապես, գործում է հարկադրաբար ու անհրաժեշտորեն, ապա այդ իրավունքից զուրկ են առավել եւս երկրային «աստվածները»՝ լինեն դրանք Էջմիածնի կաթողիկոսները, արքեպիսկոպոսներն ու եպիսկոպոսները, թե Ֆրանսիայի «Արեւ արքան» ու նրա շուրջը պտտվող բազում «մոլորակներն» ու «արբանյակները» եւ թե Հռոմի պապն ու նրա կարդինալները։ Սա բոլորովին էլ հետին թվով իմ կողմից արված բռնազբոս հետեւություն չէ, այլ հենց այդպես է դատում Ջուղայեցին ինքը։ Իր խոսքն ուղղելով Հայոց կաթողիկոսին, եւ դա բնական է, նա նույն հանդգնությամբ գրում է. «… Մի՛ քեզ համարեսցես զտալն եւ զառնուլն, վասն զի կարի յիմարութիւն է ցասելն, ես ետու եւ ես առնում… աղաչեմ հայեաց ի գլուխս քո եւ արա, որպէս նա արար եւ գործեա, որպէս եւ նա ասացն. ոչ իմ տալ, նոյնպէս եւ տնտեսիդ Աստուծոյ պարտ է զայս ասել եւ բարբառել եւ ոչ յանձնէ ինչ վարկանել այլ հրամանաւն Աստուծոյ եւ նորին ազդման» [23] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։

Կասկածից վեր է, որ 17-րդ դարի պարսկահայ իրականության պայմաններում, ուր ամեն քայլափոխի ֆեոդալական տիրող կամայականության ու անձնիշխանության հետեւանքով կոպտորեն տրորվում ու ոտնահարվում էին մարդ անհատի իրավունքները, իրավունքի այսաստիճան օբյեկտիվության պահանջը, որը տարածվում է նույնիսկ Աստծու վրա, իր սուր ծայրով ուղղված էր իրավունքի ֆեոդալականեւսուբյեկտիվիստական ըմբռնման դեմ եւ արտահայտում էր իրավունքի մասին նոր ձեւավորվող հայ բուրժուազիայի, եթե ոչ իրական, ապա գեթ հնարավոր պատկերացումները։ Թվում է, ավելորդ է ասել, որ Ջուղայեցու այս դատողությունները խիստ այժմեական են նաեւ մեր օրերում եւ հատկապես մեր Հանրապետության համար, երբ նոր միայն մտածում ենք իրավական պետություն ստեղծելու մասին, երբ չկա մարդ անհատի իրավունքների պաշտպանության ամենատարրական երաշխիք, երբ ամենուր  ու ամեն պահի ամենաբիրտ ձեւով կարող են ոտնահարվել նրա իրավունքները։

Իրավունքի այս նորովի ըմբռնման հիման վրա Ջուղայեցին առաջադրում է հասարակության անդամների փոխհարաբերությունների կարգավորման նոր եղանակներ։ Հասարակությունը, ըստ Հովհաննես Ջուղայեցու, նման է կենդանի օրգանիզմի։ Ինչպես առողջ մարմնի բոլոր անդամներն են գտնվում կատարյալ ներդաշնակության մեջ,  այնպես էլ առողջ հասարակության բոլոր անդամներն ու դասերը պետք է գործեն ներդաշնակորեն։ Ուստի անհրաժեշտ է, որ «իշխանք ընդ իշխանս եւ ընդ իշխեցեալս համաձայնութիւն առնել, զի մի իցեն տարաձայնութիւն ինչ։ Նոյնպէս եւ մեծատունք ընդ մեծատունս եւ ընդ ռամիկս եւ ընդ աղքատս եւ հասարակքն ընդ հասարակսն եւ ընդ մեծամեծսն» [24] ։ Հասարակության անդամների համերաշխությունն ու ներդաշնակությունը, ըստ Ջուղայեցու, մեծ չափով կախված է այն բանից, թե նախ՝ աշխարհիկ իշխաններն ու հոգեւոր հայրերն ինչպիսին են իրենց անձնական վարք ու բարքով, այսինքն՝ թե անձնական ինչպիսի օրինակ են ցույց տալիս։ Օրինակ, դիմելով հոգեւոր առաջնորդներին, Ջուղայեցին գրում է. «… Դուք սրբազանքդ, հայրապետք եւ քահանայք եւ այլ աստիճանաւորք, գլուխք գոլով հասարակաց  ժողովըրդոց, յաղագս այնորիկ աչք ամենեցուն ի ձեզ հային, զի ի ձէնջ ուսցին, եւ յորժամ դուք միմեանց զանուշահոտութեան բուրումս բուրեսջիք… յայնժամ եւ ներքնագոյնք, այսինքն խառնիճաղանճն ժողովուրդք, եւ նոյնս գործեսցեն եւ ուսուսցեն, զոր ինչ դուք առնէք եւ գործէք» [25] ։ Երկրորդ, թե ինչպես են կառավարում նրանց. արդյոք բոլորին նայում են հավասար աչքով, թե ցուցաբերում են անհավասար ու խտրական վերաբերմունք։ Երրորդ, որ ամենակարեւորն է, ինչպիսին է կառավարողների ու կառավարվողների փոխհարաբերությունը, այսինքն՝ այդ փոխհարաբերության գիծը ուղղահայա՞ց է, թե՞ հորիզոնական։ Հանրահայտ է, որ թե ստրկատիրական եւ թե ֆեոդալական հասարակարգերում կառավարողներն ու կառավարվողները դասավորված են եղել ուղղահայացության սկզբունքով եւ խոսք անգամ չէր կարող լինել նրանց հարաբերության փոխադարձության ու հավասարության մասին։ Ինքնին հասկանալի է, որ թե ստրկատիրության եւ թե ֆեոդալիզմի նույնիսկ ամենաառաջավոր գաղափարախոսները մարդկային փոխհարաբերությունները պատկերացրել են հենց այս ձեւով եւ այլ կերպ չէին էլ կարող պատկերացնել։ Մարդկային պատմության մեջ առաջինը բուրժուական հասարակարգն էր, որ դրեց հասարակության կառուցվածքի հիերարխիկության վերացման, եւ հետեւաբար՝ կառավարողների ու կառավարվողների, թեկուզեւ ձեւական, հավասարության պահանջը։

Մեր կարծիքով հայ տեսական մտքի պատմության մեջ Հովհաննես Ջուղայեցին առաջիններից մեկն է, եթե ոչ առաջինը, որ հակադրվել է կառավարման ֆեոդալական սկզբունքին եւ դրել կառավարողների ու կառավարվողների հավասարության, նրանց հարաբերության փոխադարձության պահանջը։ Նորից դիմելով կաթողիկոսին՝ Ջուղայեցին գրում է. «Եւ դու սրբազանդ… մի ասեր, թէ ով իցէ նա, որ խոնարհեցոյց նմա, զի անկարգութիւն եւ է մեծին խոնարհիլ փոքրագունին, եւ վասն յանցանաց ինչ մեղայ գոչել առ նայ եւ զինքն պակաս եւ նուաստագոյն երեւեցուցանել եւ յայնժամ ամենեքեան որք ընդ ձեռամբ են, ոտնահար լինին եւ այնուհետեւ ոչինչ համարեսցեն զիշխանութիւնն եւ զկարգ եւ զաստիճան» [26] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Փաստորեն, Ջուղայեցին գտնում է, որ կառավարվողների հանդեպ ֆեոդալական վերնախավի արհամարհական ու բռնակալական վերաբերմունքի հիմքում ընկած է նրանցից ունեցած վախի ու սարսափի զգացումը, եւ դա զուրկ չէ ճշմարտությունից։ Իսկ ի՞նչ է առաջարկում ինքը։ Կրկին հանդգնելով ամենազոր Աստծու դեմ՝ Կաթողիկոսին խորհուրդ է տալիս. եթե «կամիս խոնարհեցուցանել զամենեսեան քեզ, խոնարհեցո զքեզ, քանզի թուի ինձ, թէ ոչ միայն մարդ խոնարհի խոնարհին, այլ թէ ոչ իցէ յանդգնութիւն յասելս, թուի թէ Աստուած եւս խոնարհի խոնարհին» [27] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Եթե ամենազոր Աստվածն անգամ խոնարհվում է խոնարհներին, ապա «ու՞ր թէ արարածական բնութիւնք, հրեղէնք եւ հողեղէնք, սուրբք եւ անսուրբք, թագաւորք եւ ռամիկք, իշխանք եւ իշխեցեալք, ամենեքեան խոնարհին խոնարհիցելոյն։ Իսկ ամբարտաւանիցն ջոկք, եւ հպարտիցն կաճառք, փշրին իսկապէս, եւ մանրին ի ներքոյ ոտից խոնարհացն» [28] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։

Եթե Աստծու մասին իր նոր պատկերացումները Ջուղայեցին որակում է որպես հանդգնություն, ապա երիցս մեծ պետք է լիներ աշխարհիկ տերերի դեմ ըմբոստանալու համար պահանջվող հանդգնությունը։  Չէ՛ որ երկնային տիրոջ դեմ հանդգնելիս՝ դեռ հնարավոր էր ներողամտություն հուսալ նրանից, մինչդեռ ոչ մի լավ բան չէր կարող հուսալ «Արեւ արքաների» դարում աշխարհիկ ու հոգեւոր տերերից՝ խոնարհներին խոնարհվել պահանջող հանդուգն Ջուղայեցին։ Եվ արժե՞ զարմանալ, թե ինչո՛ւ «ներքուստ» փառասեր մարդկանցից, «խաւարաիղձ» եպիսկոպոսներից եւ «ունայնակենցաղ» վարդապետներից ու աբեղաներից ոմանք, ինչպես դառնությամբ գրում է Խաչատուր Ջուղայեցին, ոչ միայն չէին լսում նրան, այլեւ «նշկահեալ արհամարհէին զնա, եւ զբանս նորա, եւ այպնակատակ բանիւք նախատակոծ առնէին զնա, եւ երգիծուցանէին, եւ զբազումս ի շարադրեալ գրոց նորա հրակիզեալ այրեցին առ նախանձու» [29], իսկ նա զայրանալով նման վերաբերմունքից, «գնայ նստէ արտաքոյ վանացն ի տան հօր իւրում, եւ անդ գործէ զգործս իւր՝ Աստուծոյ, եւ մարդկան հաճոյականս» [30] ։ Հիմնական պատճառն, իհարկե, մարդկային գծուծ նախանձը չէր, այլ ավելի զորավոր մի ուժ՝ դասային ու դասակարգային ատելությունը։

Այս նույն աշխատության մեջ ուղիղ համեմատական կապ տեսնելով պաշտոնի բարձրության ու անկման սարսափելիության միջեւ՝ Ջուղայեցին բոլոր պաշտոնյաներին ու պաշտոնի ձգտողներին խորհուրդ էր տալիս նախապես նկատի ունենալ, որ ով որքան «… ի բարձրագոյն տեղիս է կացուցեալ, այնքան ի մեծագոյն վտանգս շրջի» [31] ։ Այլ խոսքով ասած, ում որքան շատ է տրվում, այնքան նրանից շատ է պահանջվում, այսինքն՝ շատանում են դժգոհելու առիթներն ու դժգոհողները։ Ուրեմն ի՞նչ անել. արդյոք հրաժարվել ամեն մի պաշտոնից, ինչպես վարվել էր ինքը, թե ստանձնել բարձր պաշտոններ՝ հաշտվելով գահավիժման մտքի հետ։ Իբրեւ մաքրակենցաղ, զգուշավոր ու ազնիվ մտածող, Ջուղայեցին փորձում է բոլոր նրանց, «որք ելեալք են ի ծայրս գագաթանն աշտարակի մեծութեանն» [32], հասկացնել, որ թե բնության եւ թե հասարակական կյանքի երեւույթներն ունեն իրենց անխախտ օրենքներն ու օրինաչափությունները, ուստի պետք է լավ իմանալ դրանք եւ սեփական գործունեությունը, վարքն ու բարքը կառուցել դրանց իմացության հիման վրա ու դրանց համաձայն: Ըստ այդմ, դիմելով ընթերցողին, Ջուղայեցին գրում է, որ եթե չես ցանկանում սարսափել գահավիժման վտանգից, «զգույշ լեր ի բարձրութենէ, զի բարձրացեալն ի մեծամեծ վտանգս կայ, սարսափի, սասանի, դողայ յանկանիլն եւ երկնչի, այլ որ խոնարհն է, յայսցանեաց եւ ոչ մի ինչ ի նմա տեսանելի է» [33]: Իր խոսքն ավելի պատկերավոր ու ազդու դարձնելու համար Ջուղայեցին աշխարհիկ ու հոգեւոր բարձրաստիճան պաշտոնյաներին համեմատում է լարախաղացների հետ, որոնք «ի բարձրագոյն տեղիսն ելանեն, այնքան վտանգս շրջին, մինչ զի ի կենդանութեանց ունայն զինքեան վարկանեն, իսկ որք ի խոնարհս, ոչ մի ինչ յայնցանեաց կրակիրք լինին, վասն այնորիկ բարի է խոնարհութիւնն ըստ իւրումն էութեան» [34]: Հատկանշական է, որ Ջուղայեցու պատկերացմամբ խոնարհությունը, այսինքն՝ համեստությունը, որոշվում է ոչ թե դիրքով, այլ բնությամբ ու էությամբ: Հետեւաբար, խոնարհ պետք է լինեն ոչ միայն ստորինները, այլեւ, գուցե եւ ավելի շատ, վերինները: Հենց վերջիններս «ի խրատ ինքեանց» եւ այլոց ոչ մի դեպքում իրավունք չունեն «հպարտանալ եւ ամբարտաւանիլ ի կործանումն ինքեանց»։ Ընդհանրապես բանական էակը, բայց առավել եւս բարձրաստիճան պաշտոնյան, ասում է Հովհաննես Ջուղայեցին, «պարտի յամենայն ժամ, մանաւանդ յականն քթթել յինքն եւ յանձն իւր հայել, եւ յամանակս իւր՝ յանցեալն, ի ներկայն եւ յապառնին, թէ ուստի եկեալ է, եւ ուր է, եւ զինչ դառնալոց է... » [35]: Ահա այս եւ միայն այս ճանապարհով բարձրաստիճան պաշտոնյան կարող է խուսափել գահավիժման հիմնական պատճառից՝ միանձնյա իշխանությունից, որը ծնում է կամայականություն, անձնիշխանություն, մեծամտանալու, հետեւաբար եւ գահավիժելու վտանգ, ընդհակառակը, ամեն մի վճիռ ու պատիժ կայացնելուց առաջ նախ հրավիրել «գիտնականս, եւ արս հանճարեղս, եւ ունողս խղճմտանս եւ անխարդախս», նրանց հետ քննարկել, «եւ զվնաս պատժապարտին յայտ յանդիման առաջի ամենեցունց» բացահայտել եւ «յետ վկայութեանց ամենեցունց, ապա զսուրն սոսկալի ի գործ» դնել։ Կարծում եմ, սխալված չեմ լինի, եթե ասեմ, որ կառավարման նման պահանջը, ըստ էության, բուրժուական հանրապետության գաղափարի սաղմնային դրսեւորումն է եւ ավելին լինել չէր կարող, քանզի բուրժուական արտադրահարաբերությունները մեզանում, այն էլ միայն առանձին գաղթօջախներում եւ հատկապես Նոր Ջուղայում, դեռ նոր միայն մտել էին ձեւավորման ընթացքի մեջ, բայց, ցավոք, դեռ չձեւավորված՝ դրանք ընդհատվեցին նույնիսկ Նոր Ջուղայում ու տեղափոխվեցին այլ վայրեր եւ ամենից առաջ հնդկահայ գաղթօջախներ։ Փաստորեն Նոր Ջուղայից Հնդկաստան ու հայկական այլ գաղթօջախներ տեղափոխվեց ոչ միայն բուրժուական արտադրահարաբերությունների, այլեւ բուրժուական մտածողության ձեւավորման գործընթացը * ։ Դրանով պետք է բացատրել այն փաստը, թե ինչու Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքի, գործունեության ու գրական ժառանգության հանդեպ հատուկ հետաքրքրություն են դրսեւորում հենց 18-րդ դարի հնդկահայ լուսավորիչները։ Եվ եթե ճիշտ է, որ հայ բուրժուական մտածողության առաջին հասուն դրսեւորումը հնդկահայ լուսավորականությունն է, ապա ճիշտ է եւ այն, որ վերջինս շարունակում էր 17-րդ դարի ջուղահայերի, ի մասնավորի Հովհաննես Ջուղայեցու ընդհատված գործը։