Երկրագործութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ

ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ

 

« Իմ աշխատութեան գաղափարքը միայն եզրակացութիւնք են, փաստերի հետեւանք, նոքա ըստ ինքեան գաղափարք չեն, այլ կերպարանած, կենդանի կամ պատմական իրողութիւնք:

ՖԷՅԵՐԲԱԽ

 

Հիւսիսային Ամերիկան, Հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերցնելու համար, ուրեմն՝ ազատութեան անունով, պատերազմ բացեց հարաւային մասի դէմ. քանզի այս մասը չէ յօժարում վերցնել իւր միջից մարդկութեան նախատինքը, մարդավաճառ ստրկութիւնը: Այն ո՛ր սիրտն է, որ համակրութիւն չունի դէպի հիւսիսային Ամերիկայի այս դիւցազնական անձնազոհութիւնը, ո՛ր խղճմտանքն է, որ հաշտ կարող է մնալ Հարաւային Ամերիկայի` մինչեւ այժմ բռնած ընթացքի հետ:

Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, քիչ մնաց, որ Անգլիան պատերազմ յայտնէ Հիւսիսային Ամերիկային. եւ թէ չյայտնեց, ապա ուրեմն ակամայ, քանզի յաղթութիւնքը, որ տանում են այժմ հիւսիսայինք հարաւայնոց վերայ, շատ եւ շատ ծանրանում են Անգլիոյ սրտին:

Անգլիան ուրախ էր մինչ սորանից մի քանի ամիս յառաջ, հարուած հարուածի քամակից ընդունում էր հիւսիսային Ամերիկան:

«Այս ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է, - կարող է մտածել մի մարդ: - Անգլիան՝ այն ազատ երկիրը, որի եւ պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել վերջին սոսկականին, նորա անձնաւոր ազատութիւնը եւ իրաւունքը, կարելի՞ բան է, որ համակրութիւն ունենայ դէպի հարաւային Ամերիկան, ուրախանայ նորա յաղթութեններով եւ տրտմի, երբ յաղթահարուած էր ստրկութիւն քարոզողը, մարդը իբրեւ անասուն գործածողը»:

– Այո՛, այո՛, այդ ազատ Անգլիան: Բայց այս չէ բղխում կառավարութեան հաճոյքից, նա ստիպուած է…

Ամերիկան պատերազմ ունի իւր մէջ, չէ կարող բամբակ տալ Անգլիային, նորա բամբակեղէն ապրանքի գործարանքը փակւում են, գործարանատերքը սնանկանում, եւ անգործ մնացած բիւրաւոր գործաւորքը՝ օրական հացի կարօտ եւ վերջին յուսահատութեան մէջ: Այսքան վնաս յառաջացաւ միմիայն պատերազմի պատճառով, ժամանակաւորապէս բամբակ չգալուց, ապա եթէ հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերնայ, եւ բամբակի, եւ այլ բուսականների մշակութիւնը ընկնի, այն ժամանակ ի՞նչ պիտի լինին անգլիական գործարանների եւ  գործաւորների վիճակը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստրկութիւնը վերնալով, յիրաւի պիտի ընկնին այդ մշակութիւնքը՞, ինչպէս կամին հաւատացնել հարաւայինը, այդտեղ չէ մեր խնդիրը: Ներկայ պատերազմի այսօրուայ հետեւանքը մեք ընդունում ենք որպէս իրողութիւն:

Մեր աչքի առջեւ են բիւրաւոր անգործ գործաւորքը, որ տանջւում են սովից եւ վերջին ճիգն են թափում՝ պատերազմելով մի ծայրացեալ աղքատութեան հետ:

Երեւակայեցէ՛ք բիւրաւոր ընտանիք, որոնց մի անդամը գործելով մի գործարանի մէջ եւ ստանալով շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում էին որպէս եւ իցէ. այժմ այն գործաւորը դարձած իւր չքաւոր ընտանեաց մէջ, չէ կարող եւ այն մի քանի շիլլինգը ճարել ընտանիքը ապրեցնելու համար:

Անգլիոյ մէջ որեւիցէ մի ձեռագործի ընկնելու կամ ընթացքից զրկուելու հետ կապակից է բիւրաւոր անհատների թշուառութիւնը: Մի տեսակ ժապաւէն, որ առաջ գործածական էր, դուրս ընկաւ սովորութենից, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ գնելուց, սորանից աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լինել: Բայց եկէք նայենք այս հասարակ բանի հետեւանքին: Հազարաւոր խանութներ, հարիւրաւոր գործարանը եւ բիւրաւոր գործաւորքը մնացին դարձեալ անգործ, անհաց, անտուն եւ անտէր:

Բողոք բողոքի քամակից, որի՞ ընդդէմ, ո՛վ ինչ կարող է առնել: Ժողովքներով վճռուեցաւ, որ իւրաքանչիւր պատուաւոր կին յօժարակամ գնէ այդ ժապաւէնից մի քանի գազ, ամենեւին պիտակաբար, միմիայն թշուառ գործաւորներին օգնելու խորհրդով: Ստորագրութիւնք բացուեցան, այո՛, եւ շատ գումար հաւաքուեցաւ, բայց այդ շատը, համեմատելով աղքատ եւ սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին։ Թերեւս եթէ հնար լինէր իւրաքանչիւրին տալ ոչ միայն մի քանի շիլլինգ, այլ տասնաւոր լիբրէներ, այսուամենայնիւ, փրկութիւն չէր:

Ծառի տերեւի վերայ ջուր թափելը արմատի չորութեան չէ օգնում. տերեւքը ստանում են մի րոպէական զովութիւն եւ այս չափ միայն:

Այսպէս եւ այն խեղճ գործաւորքը, իբրեւ շնորհք, ստանալով մի քանի շիլլինգ մի անգամ, մինչդեռ հացը եւ ապրուստը հարկաւոր է ամեն անգամ:

Ֆրանսայի մէջ՝ Լիոն քաղաքում, նոյնպէս փակուեցան մի քանի գործարանք, գործաւորներին հանդիպեցաւ գրեթէ նոյն ճակատագիրը, ինչ որ Լոնդոնում. ամենայն տեղ ստորագրութիւն ստորագրութեան քամակից՝ այդ աղքատներուն օգնելու համար։ Նոյնիսկ Գարիբալդին առաջարկեց Իտալիոյ մէջ մի հանգանակութիւն:

Այս տեսակ աղքատութիւն, որ ուրիշ աշխարհի մէջ թերեւս այնքան  զարմանալի չէ, բաների վերայ վեր ի վերոյ նայողների եւ միայն արտաքին կեղեւը քննողների համար. իսկ Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ մէջ զարմանալի: Բայց, որ սովորել է խնդիրը քննել, քրքրելով նորա բոլոր ծնուցիչ պատճառքը, նա տեսնում է, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ, եւ ըստ մասին Ֆրանսիոյ մէջ կարելի է այդպիսի աղքատութիւն:

«Անգլիան հարուստ է, ոչինչ տէրութիւն այնքան արծաթ եւ ոսկի չունի, ամէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նեղութիւն չունի, եւ այլն, եւ այլն»: Հազարաւոր գովեստներ, բիւրաւոր երանիներ լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ եւ Ֆրանսիոյ վերաբերութեամբ: Բայց հարկաւոր է իմանալ, որ տէրութիւնքը ազգ չեն, եւ տէրութեանց շահը ազգի շահի հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի, քանի որ տէրութեանց կազմութիւնը այնպէս է, ինչպէս որ կան այսօր:

Թէ ի՛նչ է տէրութիւնը, այդ մասին մի ուրիշ ժամանակ. առայժմ այսչափ միայն, որ անգլիական ազգը ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթակայ:

«Ինչպէ՞ս», – կը հարցնեն մեզ ընթերցողք:

«Շատ հասարակ կերպով», – կը պատասխանենք մեք:

«Ազգ ասելով՝ պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ նորա արիւնով յառաջացած մի քանի մեծատունք: Բրիտանիոյ, Իռլանդիոյ եւ Սկովտիոյ մէջ է 29, 307, 199 հոգի բնակիչ, որոնց մէջ հարիւր յիսունի չէ հասնում հին ազնուական, այսպէս անուանուած, անգլօ-սաքսական տուների թիւը. միլիոնաւոր չեն վաճառական տուների թիւը. ասել է թէ այն միլիոնները բաղկացնողը է հասարակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ ասենք, թէ Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա ասելով հասկնանք կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը, այդ մի այլ խնդիր է եւ այն ժամանակ վերագրեալ հարստութիւնը չէ վերաբերւում անգլիական ազգին, այլ կառավարութեան եւ ազնուականութեան, որ Անգլիա չեն, որովհետեւ մինը անգլիական կառավարութիւն է, իսկ միւսը` անգլիական ազնուականութիւն: Այն ժամանակ միայն ստուգապէս կարող ենք ասել, թէ Անգլիան հարուստ է, երբ այն միլիոններ բաղկացնող անհատների մօտ տեսնենք որեւիցէ նիւթական կարողութեան նշմարանք: Ի՛նչ աղբիւրներից կարող է հանել հասարակ ժողովուրդը իւր, չասենք հարստութիւնը, այլ ապրուստը. եւ ապրուստ հաւաստի, մշտնջենական եւ ոչ առօրեայ: Հասարակ ժողովրդի համար ուղղակի եւ մնացած մասին համար՝ անուղղակի, բայց եւ այնպէս անհրաժեշտ, ինչպէս ջուրը ձուկի համար, միակ աղբիւր ապրուստի եւ հարստութեան է երկրագործութիւնը: Երբ որ մի ազգ կազմող անհատների մեծագոյն մասը պարապի երկրագործութեամբ եւ առհասարակ  գիւղական տնտեսութեամբ, այն ժամանակ այդ ազգի ընդհանրութիւնը հարուստ է եւ ապահովեալ, որովհետեւ նորա հիմքը դրուած է բնականապէս եւ բնութեան վերայ: Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ չէ պարապում երկրագործութեամբ, կարող է հաւաստի լինել, որ հազիւ պիտի կարողանայ մշակել, շինել, գործել եւ վաճառել այն, ինչ որ դուրս է բերում գետնից նորա մեծագոյն մասը: Ազգի մեծագոյն մասը երկրագործութեամբ ապահովեալ է, եւ անհնար է, թէ նեղութեան պատահի ապրուստի կողմից: Փոքրագոյն մասը, որ բաղկանում է վաճառականներից, չէ կարող անգործ մնալ, քանի որ մեծագոյն մասի արդիւնքը սպասում է նորա՝ կա՛մ, մշակութեան, կա՛մ վաճառականութեան. եւ որեւիցէ մի դժբախտ դիպուածում, այդ փոքրագոյն մասից ամենափոքրագոյն մի մասը միայն կարող է ենթարկուիլ առօրեայ եւ անցողական նեղութեան, քանզի ազգի հիմքը դրուած է երկրի մակերեւոյթի վերայ եւ կախուած չէ օդի մէջ: Չկայ մարդ, որ չխոստովանի այս ճշմարտութիւնը եւ նոյնիսկ Անգլիոյ մէջ, բայց այստեղ է խնդիրը, երկրագործի համար երկիր է հարկաւոր գործելու, որ Անգլիոյ մէջ չունի հասարակ ժողովուրդը:

Անգլիական երկիրները ազնուականների մասնաւոր սեպհականութիւնք են, հասարակ ժողովուրդը մի հատ ցից զարկելու հող չունի: Լոնդոնի՝ այն հսկայ քաղաք–աշխարհի հողը, եօթն ազնուական տան սեպհականութիւն է, որոնց առաջինն է թագաւորական տունը: Հասարակ ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից աւելի բան չունի. նա բնակւում է ազնուականների հողի վերայ եւ վարձ է վճարում հողի տիրոջ: Հասարակ ժողովուրդը, հող չունենալով, չէ կարող երկրագործութեամբ պարապիլ. այն միլիոնները, որ բնակւում են Անգլիոյ մէջ, օրական աշխատող, վարձկան մշակներ են, ծառայ եւ գործաւոր: Այդ միլիոնաւոր բազմութեան միջից այն մարդիկը, որ դրամագլուխ ունին, վարձում են մի որեւիցէ ազնուականի հողը, վարձում են հազարաւոր մշակներ եւ գործում են երկիրը. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան-երկրագործ մշակները կախուած են իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթէ սա զլանայ գործ տալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ գործէ. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախուած են այն ազնուականներից, որոնց հողը ունին իւրեանց ձեռքում, թէեւ՝ վարձու: Ազնուականը այսօր, եթէ կամենայ, կարող է ասել ֆերմերին. «Այսչափ ժամանակ գործեցիր եւ մշակեցիր իմ հողը, ինձ հատուցիր այսքան վարձ, շնորհակալ եմ, այսուհետեւ չեմ կարող իմ հողը տալ քեզ. ինձ հարկաւոր է։ Մի ուրիշ տեղ ճարիր քո համար»: Եւ ֆերմերը եւ նորա հազարաւոր մշակները, որ այնչափ տարի ապրում էին այն հողի վերայ, ոչինչ ունին ասելու ազնուական պարոնին. ընտրութիւն չկայ, պիտի հնազանդուիլ ճակատագրին: Այս պատճառով, շատ  հող ունեցող ազնուականը ունի իւր քամակում շատ ֆերմեր, հետեւաբար եւ շատ ժողովուրդ: Ո՞վ չգիտէ հողի մեծ պաշտօնը նաեւ մինիստրերի ընտրութեան ժամանակ: Այսինչ ազնուականի հողի վերայ բնակւում է այսքան մարդ, եւ մինիստրի ընտրութիւն կայ մէջտեղում. այդ ազնուականի հողը մշակող բազմութիւնը, եթէ այն ազնուականի անունը չգոռայ, վաղը հող չունի, որ հաւասար է ասելու, վաղը հաց չունի: Անգլիոյ տնտեսական գերութիւնը, մանաւանդ, բաղդատելով նորա՝ այլ ճիւղերում ունեցած, ազատ օրէնսդրութեանց հետ, զարհուրելի է:

Երբ տէրութիւնը պէտք ունի, երբ պատերազմ ունի, շատ անգամ իւր մասնաւոր հաճոյքի կամ մինիստրի անձնական յարաբերութեան պատճառով յառաջացուցած, որից հասարակ ժողովրդի` ազգի համար չկայ ոչ ջերմութիւն եւ ոչ սառնութիւն, տէրութիւնը դառնում է դէպի ազգը, ազնուականը դիմում է դէպի իւր հողի վերայ բնակողները, կարդում է ճառեր, բորբոքեցուցիչ յորդորներ․ «Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու եւ նորա պատիւը տեղը բերելու կամ առաւել փառաւորելու համար»: Եւ խեղճ ազգը կրում է ծանր հարկեր, զոհում է իւր առոյգ զաւակները թշնամին վանելու համար, ոգեւորւում է յաղթութեամբք, տաղեր է երգում, եւ գործը աւարտուելուց յետոյ ուրախ ուրախ վերադառնում է իւր տեղը՝ կարծելով եւ հաւատալով, թէ մեծ գործ կատարեց, հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց եւ պատիւը պահեց: Սորանից աւելի կոպիտ եւ խոշոր հեգնութիւն մեք չենք կարող երեւակայել: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է իւր բնակարանը եւ դարձեալ պիտի հարկ տայ ազնուականին այն հողի համար, որ գործում է եւ որ ազատելու համար գնաց արիւն թափեց, խեղացաւ, ջարդուեցաւ, որդին, եղբայրը կամ հայրը զոհեց: Ազնուականը հայրենիքի հողից բաժին ունի բիւրաւոր մղոններ, իսկ հասարակ ժողովուրդը չունի մի ոտնաչափ տեղ: Այս պայմանների վերայ կարելի՞ է, որ երկրագործութիւնը դառնայ անգլիական կեանքի հիմքը:

Անգլիական ազգի այդչափ սարսափելի մեծութեամբ վաճառականութիւնքը, ձեռագործութիւնքը, մեքենաները, որ այսօր գրեթէ դարձել են նորա բնաւորութեան յատկութիւնքը, ամենեւին պատահական չեն, այլ յառաջանում են նորանից, որ հասարակ ժողովուրդը հող չունի: Որովհետեւ բնականը չկայ, հարկը ստիպում է արհեստականով լցնել նորա պակասը: Անգլիական ազգի այն ահաւոր գաղթականութիւնքը՝  Ամերիկա, Աւստրալիա, Հնդկաստան, զանազան կղզիներ, բնականապէս եւ գլխաւորաբար յառաջանում են դարձեալ Բրիտանիոյ մէջ հասարակ ժողովրդի հող չունենալուց:

Բայց այժմ, բիւրաւոր գործաւորների այս ներկայ թշուառութեան մէջ, աւելի սաստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը. եւ պիտի գաղթէ նա, որ չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնել իւր ընտանիքը: Մի գործունեայ մարդ, անդամ որեւիցէ ստրկացած ազգի, թող այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ անգործ եւ յուսահատ գործաւորներին եւ ասի. «Եղբա՛րք, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտի վերայ ես ունէի երբեմն հող եւ ազատութիւն, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցին ինձանից։ Եկեք գնանք այնտեղ հետեւեալ պայմանով: Ձեզանից իւրաքանչիւր գնացող պիտի զէնք ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ դիպուածում պատերազմ պիտի մղէ, իմ հետ հաւասար, երկիրը աւազակի ձեռքից ազատելու համար. այս պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես, իմ ազգի անունով, խոստանում եմ ձեզանից իւրաքանչիւր զէնքով գնացող անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատին պիտի բաժին ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ դուք յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշակել եւ գործել ձեր բաժին ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի ես եւ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւունքը»: Մի այսպիսի գործունեայ մարդ, այսպիսի առաջարկութեամբ, կարող է հազարաւոր կամաւոր զինուորք գտնել Անգլիոյ մէջ, եւ այն ինչպէ՛ս զինուորք: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ են երկրագործութեան, գիւղական տնտեսութեան եւ այլ ամենայն տեսակ ձեռագործական արուեստների, որչափ, որ մինչեւ այժմ մարդկային բանականութիւնը յառաջացուցել է Եւրոպիոյ մէջ: Այս լոկ խօսք չէ, այլ ամենայն ուշադրութեան եւ ընդունելութեան արժանի:

Եւ վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել նորան կամ յետ կացնել գործից, եթէ կերպարանագործես նորան պայմանիդ խորհուրդը: Եւ այսպէս, դնենք, թէ խօսում ենք մի այդպիսի դժբախտ գործաւորի կամ անհող երկրագործի հետ:

– Կը գամ, – ասում է նա, – եւ զէն ի ձեռին, քեզ հետ քո թշնամու ընդդէմ կպատերազմիմ…

– Եւ իմ հաւասար իրաւունք եւ արտօնութիւն կ’ունենաս այն հողի վերայ, որ պիտի ազատենք, – ընդհատում եմ ես նորա խօսքը:

– Բայց դու պայման դրեցիր, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւունք չպիտի ունենանք: 

– Այո՛, մեր օգուտը պահանջում է այդ:

– Ինչպէ՞ս:

– Լսի՛ր, եթէ կամենում ես գեղի մէջ բնակուիլ, ապա ուրեմն միւս գեղացիների չափով կը ստանաս քո բնակութեան, առտնին պարտիզի, անասնոց գոմի եւ այլ կարեւոր բաների հարկաւոր եղածի չափ հողի քանակութիւն, որի վերայ կը շինես քո բնակութիւնը, վերասաց պարագաներով: Իսկ թէ քաղաքում կամենում ես բնակուիլ, նոյնպէս, միւս բոլոր քաղաքացիների չափով հող կը ստանաս՝ տուն եւ բնակութիւն հաստատելու համար: Եւ այս երկու դիպուածում, այսինքն՝ թէ՛ գեղում եւ թէ՛ քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն թէ արել ես եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայել, ի վերջոյ, դու նորա անպայման տէրն ես, եւ դորա վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբերւում է դաշտային հողին, ուր պիտի ընթանայ երկրագործութիւնը: Պիտի իմանաս, որ գեղի եւ քաղաքի իւրաքանչիւր անդամը, հաւասար չափով իրաւունք պիտի ունենայ մի որոշեալ քանակութիւն հողի մշակելու եւ գործելու: Եւ այս իրաւունքը պիտի տեւէ այնքան, որքան նա կամ նորա սերունդը պիտի բնակուի այն հողի վերայ: Իւրաքանչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր գեղ, պիտի ունենայ իւր յատուկ հողը, որ պիտի սեպհական մնայ քաղաքի կամ գեղի հասարակութեան: Քաղաքի կամ գեղի բնակիչքը հաւասար իրաւունքով ազատ են իւրեանց բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւում են այն գեղում կամ այն քաղաքում: Եւ եթէ դու, լինելով քաղաքացի, զբաղուած լինելով վաճառականութեամբ կամ այլ գործերով, չկամիս կամ ձեռնհաս չես քո բաժին ընկած հողը մշակելու, կամ մարդիկ վարձելով մշակել տալու, այդպիսի դիպուածում, կարող ես վարձու տալ եւ այդ կերպով օգուտ քաղել քո հողից: Եթէ հող վաճառելու սկզբունքը թոյլ տրուի, այն ժամանակ աղքատութեան եւ թշուառութեան սկզբունքը կ’ընդունուի:

Կարող է պատահել, որ ոմանք մարդիկ, կա՛մ ժառանգաբար, կա՛մ իւրեանց աշխատութեամբ աւելի հարուստ լինելով, իսկ ոմանք մարդիկ, կա՛մ իւրեանց ծուլութեան պատճառով, կա՛մ մի դժբախտութեամբ աղքատ լինելով, աղքատը կը վաճառէ հարուստին իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կը զրկէ իւր սերունդը եւս այն հողի վերայ իրաւունք ունենալուց: Ապա եթէ մի գեղի մէջ 100 տարու միջոցում, հողերը աղքատից հարուստին վաճառուելով, գեղի հասարակութեան սեպհական նշանակուած հողի քանակութիւնը անցնէ քսան մարդու ձեռք, ասել է, թէ բովանդակ գեղացիք պիտի վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու եւ գործելու իրաւունքը ձեռք բերելու համար, քանզի ինքեանք վաճառած լինելով՝ հարկ է, որ եւ գնեն: Իսկ եթէ 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը դառնայ երկու կամ մի, այդպիսի դիպուածում դարձեալ նոյն թշուառութիւնը չէ՞, ինչ որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, նոյն մօնոպօլէոնը չէ՞ եւ հետեւանքը՝ հողատիրոջ տարապայման հարստութիւն, իսկ անհող շինականաց տարապայման աղքատութիւն չէ՞ լինելու: Այո՛, փորձերը ուսուցին, ի վերջոյ, եւ առօրեայ ապրուստի կարօտութիւնը ստիպում է մի փոքր խելացի լինել: Հողը պատկանում է հասարակութեան, որի ամեն մի անդամ հաւասար իրաւունք ունի հաւասար քանակութեան վերայ, յաւիտեանս ժամանակների, եւ մի կողմից վաճառելու իրաւունք չունենալով, իսկ միւս կողմից, առանց արգելքի հողը գործելու եւ արդիւնաւորելու իրաւունքը անկողոպտելի պահելով, այդ հասարակութեան անդամը եւ նորա սերունդը հաստատում է իւր կեանքը մի ամուր եւ ապահով հիմքի վերայ, եւ անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ աղքատութեան հանդիպի, կա՛մ իսպառ կարօտ մնայ»:

Մեք վկայում ենք, որ այս պայմանը ծնրադրութեամբ կ՚ընդունին, քանզի սո՛ւրբ է, քանզի մարդկայի՛ն է, քանզի արդա՛ր է:

Այժմ հարցնում ենք, հարո՞ւստ է անգլիական ազգը, եթէ մի քանի գործարան փակուելով, կամ մի ժապաւէն գործածութենից դուրս ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ բիւրաւոր գերդաստանք, դառն աղքատութեան հետ պատերազմելով, կարող են սովամահ կորսուիլ: Հարո՞ւստ է ֆրանսիական ժողովուրդը, եթէ մի քաղաքում մի քանի գործարանք փակուելով, մի ահագին բազմութիւն գործաւորների կը դատապարտուի դէպի մուրացկանութիւն… Չէ՛, հարուստ չէ, ասում ենք, եւ այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ աղքատ համարուած ազգ, եթէ ունի մի կտոր հող, ապահովել է իւր կեանքը, մինչդեռ անգլիական գործաւորը, որ ապրում է այսօր, չգիտէ թէ վաղը պիտի հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քանզի չգիտէ, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը իւր գործը, որ եւ նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլինգ եւ հոգայ իւր ընտանիքը:

Ւ՞նչ հարկաւոր է մեզ ազնուականների անհուն հարստութեան տէր լինելը, ի՞նչ հարկաւոր է մեզ անգլիական դրամանոցի հսկայութիւնը, ի՞նչ հարկաւոր է անգլիական կառավարութեան դրամի կարօտ չլինելը կամ ուրիշներին փոխ տալը [1], մինչդեռ միլիոնաւոր ժողովրդի կեանքը կախւում է բամբակից եւ ժապաւէնից: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը եւս չունին այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան պահել եւ դիմանալ միլիոնաւոր գերդաստանների ծանրութեան: Եւ մինչ, բնականաբար կտրւում են, եւ ահա ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով եւ մահ: Վաճառականութիւնը  եւ արուեստը անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան, բարօրութեան եւ երջանկութեան, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը պարապում է նորանով, եթէ միւս մեծագոյն մասը ամուր նստած է հողի վերայ եւ գործում է նորան:

Այն ազգը, որ չունի հող եւ երկիր, երբեք չյուսայ, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի բան է եւ դորան յուսալը՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ երկիր ձեռք բերէ. այդ լինելու չէ: Նախ, որ հարստութիւնը, որ եթէ կայ այդ ազգի մասնաւորների ձեռքում, կամ վաճառականութիւնը, որ եթէ վաճառականութիւն է… հիմք չունի, այլ, իբրեւ պատահական մի բան, ենթակայ եւ պատահարների ազդեցութեան: Երկրորդ, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ են, այլ հնար գտնել իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար: Եւ հաւատացէ՛ք, որ վաճառականութիւնը եւ արուեստը որչափ որ ծաղկին, թէեւ առանց երկրագործութեան չկայ եւ վաճառականութիւն [2], որչափ որ մասնաւոր մարդիկ միլիոններ դիզեն, այսուամենայնիւ ենթակայ են բամբակի եւ ժապաւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ, եւ… գնա՛, տխրադէմ ցնցել դատարկ քսակները, որոնց մէջ լցուած էին երբեմն ոսկին եւ արծաթը:

Տնտեսական խնդիրը միակ խնդիր է մարդու կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար, եւ որչափ ծանր արժէք ունի այս խնդիրը, որչափ մարդը անքակտելի կապուած է նորա հետ, այնքան դժբախտ է եղել այդ խնդրի ճակատագիրը: Նա դարձել է մի քար, որի վերայ մարդը քանի՛ եւ քանի՛ անգամ գայթակղեցաւ:

Վերջին անգամ գոռաց նա. «Կեցցէ՛ ազատութիւն, կեցցէ՛ հաւասարութիւն, կեցցէ՛ եղբայրութիւն»:

– Կեցցէ՛, կեցցէ՛, – հնչեցին ամեն կողմից բիւրաւոր արձագանք:

Պատնէշներ շինեցին, փողոցների սալայատակները կողոպտեցին, աղաղակ, խռովութիւն:

– Ի՛նչ բանի վերայ էք:

– Չե՞ս տեսնում. ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն, կեցցէ՛:

– Կեցցէ՛, կեցցէ՛:

– Թո՛ղ կենան, թո՛ղ ապրին օդի մէջ, – ասաց մինը, որի աչքերը աւելի հեռատես էին:

– Ինչպէ՞ս, թշուառական դու… վայրկեան մի… եւ շան սատակ կը լինիս հարուածիս տակ, եթէ կեցցէներ չգոռաս:

– Կեցցէ՛, կեցցէ՛:

– Այո՛, այդպէս, կոպիտ… անկիրթ… Մինչեւ այժմ չե՞ս հասկցել, որ աշխարհը լուսաւորել է եւ չէ կարող այլեւս բռնութեան տանել…

– Մի՛ բարկանար, աղաչում եմ, մի հարցմունք…

– Այժմ կեցցէից աւելի ուրիշ բան չէ կարելի խօսել. կեցցէ՛:

– Կեցցէ՛, – ասաց խեղճ մարդը եւ հեռացաւ հրապարակից:

Տարին չորս եղանակ ունի, իսկ մարդկային կեանքը բիւրաւոր չորսեր: Այն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ էր եւ ուրիշ բանի վերայ խօսողը մահի պարտաւոր:

Մի քանի օրից յետոյ, երբ արդէն ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը նստել էին արքայական գահի վերայ, երբ բոլոր փողոցները եւ տուները, մինչեւ անգամ այս անբան գոյութիւնքը, կարմիր ներկերով եւ խոշոր տառերով, անբարբառ, գոռացել էին բիւրաւոր կեցցէներ, երկու մարդ հանդիպեցան միմեանց մի անկիւնում:

– Ողջոյն:

– Ողջոյն:

– Քանի ժամանակ է, քեզ տեսած չէի, բայց ասես թէ խելք կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց պատահէինք, քանի որ երեսի վերայ մնացած ազգը փրկելու եւ գերութենից ազատելու հետ էինք զբաղած: Բայց, – ինքնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ խօսքը, – պիտի իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի պէս գործ կատարեցինք եւ մեր դարաւոր ցանկութեան, վերջապէս, հասանք:

– Ի՛նչ շինեցինք:

– Աւելի ի՛նչ կամիս, – եւ տհաճութեամբ կրկնեց այն ճակատագրական երեք խօսքերը:

– Այդչա՞փ միայն:

Խօսակիցը զարմանում էր սորա բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով նայում էր դէպ ուղիղ նորա աչքերի մէջ:

– Ինչու՞ այդպէս շփոթում է եւ խռովում է քո խաղաղութիւնը իմ պարզ հարցմունքս, եւ կամենում ես բռնակալ հայեացքով պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ ասում ես, թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: Թո՛ղ, գէթ խօսքով օգուտ քաղեմ այդ արտօնութենից:

Խօսակիցը վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղճի խայթ եւս զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վերայ գնալով եւ մոռնալով ազատութեան թագաւոր նստելը, կամեցաւ մի ակնթարթ, բռնանալ խօսողի կարծիքի վերայ: 

– Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու չէ. ես պատրաստ եմ քեզ լսելու:

– Ուրեմն, Ազատութիւն, Հաւասարութիւն եւ Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բուն իսկ բարոյական եւ բնական սկզբունք:

– Ճիշտ այդպէս, ինչպէս երկու անգամ երկուքը չորս:

– Շատ բարի. բայց ասա՛ խնդրեմ, ազա՞տ եմ ես, միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչուելով, ազա՞տ եմ ես, քանի որ նիւթական կարօտութիւնը ստիպում է ինձ, կամայ ակամայ, մի ուրիշին ստրկանալ, ուրիշին ծառայել եւ այդ ծառայութեամբ հաց ճարել իմ ընտանիքի համար: Ազա՞տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ այս բոլորից յետոյ ազա՞տ եմ ես… երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ:

– Այդ ի՛նչ խօսք է, աշխարհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, եթէ չլինի նիւթի եւ աշխատութեան փոխադարձ հատուցում:

– Բայց ես մտածում եմ, որ կարող է, եւ մանաւանդ երջանիկ, եթէ աշխատութիւնը բռնադատական չէ, այլ կամայական, եթէ նա աշխատութիւն է եւ ոչ ծառայութիւն, եթէ մարդկային իրաւունքները անխտիր հաւասարաչափ են եւ ոչ մինինը աւելի, իսկ միւսինը՝ պակաս:

– Պարոն, Հաւասարութի՛ւն, մոռցա՞ր…

– Չեմ մոռցել, բայց չկայ:

– Ինչպէս թէ չկայ:

– Շատ հասարակ կերպով: Ես եւ դու հաւասար իրաւունք ունինք, իբրեւ հայրենիքի հաւասար որդիք, այնպէս չէ՞:

– Այո՛, ամենեւին այդպէս:

– Ուրեմն արդարութիւն չկայ: Եւ դուք պիտի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարութիւն չկայ, կա՛մ արդարութիւն, որ իրաւունք առնէ մեր հաւասարութեան իրականապէս, քանի որ հաւասարութիւնը, իբրեւ լոկ խօսք, հնչում է միայն օդի մէջ եւ քանի որ իրական անհաւասարութեան հետեւանքը շինում է ինձ ազատ–ստրուկ:

– Չեմ հասկանում:

– Կը հասկընաս, եւ, այս րոպէիս: Որքա՞ն հող ունիս դու:

– Հարիւր հազար քառակուսի գազ…

– Ե՞ս որչափ ունիմ:

– Չգիտե՞ս, որ չունիս:

– Հըմ. դու հայրենիքի որդի՞ ես:

– Այո:

– Ե՞ս:

– Նոյնպէս: 

– Հայրենիքի բարիքը եւ ծանրութիւնը հաւասարաչա՞փ պատկանում են մեզ:

– Այո՛:

– Ուրեմն, ինչպէ՛ս հաւասարութիւն է այս. դու ունիս այսչափ հող, իսկ ես ոչինչ, քո բաժին միայնակ վայելում ես հայրենիքի բարին, իսկ ես քո հաւասար կրում եմ միայն ծանրութիւնը: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք ենք, եղբայր ենք: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ ինձ, ինչպէս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ ես: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու բռնի. ես կը զգամ ինձ ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, եւ ճշգրիտ եղբայրութիւնը երեւան կելնէ:

– Հողը իմ սեպհականութիւնս է…

Խօսքը բերանը մնաց: Այն կողմից կտրիճի մինը, երկաթի տրամաբանութեամբ, հարուածը իջեցուց նորա գլխին:

– Սեպհականութիւնը գողութի՛ւն է, – ասաց նա այրական ծանրութեամբ, եւ կանգնեցաւ:

Սեպհականութիւնը այն բանի, որ առանց մեր աշխատութեան, բնութիւնը դնում է մեր առջեւ, գողութիւն է, աւազակութիւն եւ յափշտակութիւն, եթէ մինը առնու հարիւրաւոր, հազարաւոր, իսկ միւսը ամենեւին ոչինչ: Այլ խնդիր է աշխատութեամբ ձեռք բերուած այն բանը, որ բնութիւնը չէ պահում իւր գոգում, որ բնութիւնը չէ պատրաստում, անմիջապէս, որ մարդը արուեստական ճանապարհով է պատրաստել, եւ ի վերջոյ, որի արժէքը պայմանական է, մի խօսքով՝ դրամը, որ մարդը վաստակել է: Բայց հողը նա չէ վաստակել, հողը նա չէ շինել, հողը բնութեանն է:

– Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, ես գող չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ պապս:

– Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ նոյնն է, թէ աւազակութիւն, վաճառել է քեզ հասարակաց ազգի սեպհականութիւնը: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր վաճառելու եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ գող է, եւ դու՝ գողակից, որովհետեւ երկրագունդը անհատի սեպհականութիւն չէ, նորա վերայ ապրում են եւ պիտի ապրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր:

– Բայց, եթէ ես իմ հողը կիսեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ, ես մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոքրացրել էի:

– Դու մտածում ես քո ապրուստի համար, աչքիդ առջեւ ունիս քո ժառանգների եւ քո սերունդի ապագան, իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժառանգները եւ իմ սերունդը, որ ինձանից յետոյ  ոչինչ ստանալու չեն ինձանից, ապրելու չե՞ն: Բայց դու կը քանդուիս, այսինքն՝ քո աւելորդը կը չափաւորուի, որի հաշուով իմ պակասորդը կը լցուի, սակայն մի մոռնար, որ քո ցեղը մինչ ցարդ վայելել է այդ հողը, իսկ իմ ցեղը միշտ զուրկ է մնացել նորանից: Այսօր դու կքանդուիս, բայց վաղը մեր երկուքի սերունդը կը հաւասարուին. այսօր քո կարողութիւնը կը չափաւորուի, բայց, դորա փոխանակ, իմ ամբողջ սերունդը չէ պիտոյ այլեւս մահու եւ կեանքի մէջ տատանի՝ մի ոտնաչափ հող չունենալով:

Մարդը յառաջացաւ մինչեւ այստեղ եւ կարծում էիր, թէ ահա շօշափում է նա իւրեան հարկաւոր առարկան… Կը ստանայ նորան… Բայց չէ. ստանալը այնպէս դիւրին չէ, որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: Գայթակղեցաւ նա աս գայթակղութեան քարի վերայ եւ դէպի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմութիւնը իւր ուղիղ ճանապարհից:

Ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը իւրեանց յիշատակը թողեցին մի քանի ոսկիների վերայ. պատերի վերայի կարմիր գրերը դատապարտուեցան մնալ մի սպիտակ ներկի տակ:

– Կեցցէ՛ մահ:

Այս էր վերջին խօսքը, որ լսուեցաւ: Եւ խեղճ մարդը, վարատական եւ անհող, հարկադրուեցաւ դարձեալ իւր օրական հացը ճարել՝ ստրկանալով ուրիշին:

Բռնակալութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի անհատ է, թո՛ղ լինի այն անհատը Ներոն, Կալիգուլա կամ նոցա աշակերտ մի պոլիտիկական աւազակ, բնաւ սարսափելի չէ. քանզի այն անհատի հետ գերեզման կ’իջնէ: Բռնութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի ժողով է, մի ծերակոյտ, մի հրէական Սինէտրիոն, նոյնպէս, զարհուրելի չէ. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նորա տաճարը, եւ ահա ամենայն բան կ’ընթանայ, ինչպէս իւղած ճախարակ: Բռնութիւնը աննկարագրելի եւ անթարգմանելի կերպով կատաղի է, կամակոր եւ երկարատեւ, եթէ աղբերանում է հասարակ ժողովուրդի ընդունած սկզբունքից: Մի յարատեւ բռնակալ կառավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, ինքը ազգը զգում է բռնութեան ծանրութիւնը եւ առանց արմատը քննելու, այսինքն, առանց իւր անձը քննելու, ասպարէզ է դուրս գալիս այն չարչարող բռնութեան ընդդէմ, գլխատում է, աքսորում է, ի վերջոյ, չքացնում է բռնութեան երեւեցուցիչը:

Ուրախացաւ, կարծեց, թէ ազատուեցաւ բռնութենից, չգիտէ, թէ ինքն է, իւր մէջ է այն բռնութեան եւ անօրէնութեան տարրը: Կարծեց,  որ եթէ մի մարդու տեղ քսան հոգի նստի, բոլոր բանը կը փոխուի, մոռցաւ, որ քանի իւր հասկացողութիւնը նոյնն է, ինչպէս էր յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի գնայ նոյն ճանապարհը, որով գնում էր պատժուած մինը: Մասնաւոր ուշադրութեան արժանի է մարդկային կեանքի եւ այս երեւոյթը, որ երբ մի արտաքին ոյժ դադարում է ճնշել որեւիցէ մի հասարակութիւն, ինքը այդ հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ իւր վերայ եւ նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս չեն արտաքին բռնութեան ձգտողութեններից: Սորա շօշափելի օրինակը տեսանելի է Անգլիոյ մէջ:

Ամէն մարդ գիտէ, որ գրատպութիւնը ազատ է այնտեղ, եւ կառավարութեան եւ օրէնքի կողմից ամենայն յարձակմունք անհնարին: Բայց, չնայելով սորա վերայ, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցաւ հրատարակել իւր գիրքը` «On liberty»: Ստիւարտ Միլը այս գրքի մէջ բնական պատճառներով աշխատում է համոզել, որ տպագրութիւնը ազատ մնայ ամենայն յարձակմունքից: Յարձակմո՞ւնք, տպագրութեան ընդդէ՞մ, եւ մի աշխարհում, ուր ամենայն բան տպւում է առանց արգելքի, որի՞ կողմից արդեօք, մինչ կառավարութիւնը եւ օրէնքը ազդեցութիւն չունին այս խնդրի վերայ: Ստիւարտ Միլը խօսում է հասարակութեան հետ, նա բողոքում է նորա ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ դարձեալ պաշտպանում է եւ քարոզում է տպագրութեան անպայման ազատութիւնը: Հասարակութիւնը, նորա կանխակալ կարծիքները, նորա աւանդութիւնքը, որ դարերով նստել են նորա ուղեղի վերայ, արմատացել են նորա ոսկերքի մէջ, շատ անգամ, չէ կարող հաշտ աչքով նայել ազատ հրապարակախօսութեան երեսին: Նա հալածում է նորան, ոչ թէ օրէնքով կամ որեւիցէ կառավարչական ոյժով կամ արգելքով, ո՛չ, նա լաւ գիտէ, որ սոքա անհնարին բաներ են Անգլիոյ մէջ, նա հալածում է մանր հնարներով եւ աղտոտ ճանապարհներով, որոնց մէջ վերջին տեղը չունին, անձնական վնաս հասցնել, վատաբանել, կասկածներ յարուցանել հեղինակի վերայ, պարզամիտների միտքը եւ ատելութիւնը գրգռել նորա ընդդէմ: Այս բոլորը սարսափանքով տեսաւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ եւ գոչեց․ «Մեք սուզանում ենք»:

Կեմբրիջի համալսարանի երկրագիտութեան վարդապետների գրուածքը, մի պարզ բնագիտական եւ երկրագիտական տեսութիւն, ահ ու սարսափ բերեց հասարակութեան վերայ: Հասարակութիւնը տեսաւ, որ այդ գրուածքը հիմն ի վեր տապալում է այնպիսի հասկացողութիւնք, այնպիսի սկզբունք, որ վաղուց արդէն սրբազանել է ինքը, հասարակութիւնը,  որ դարձել է նորա հոգին, նորա պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս եւ խաչակիր արշաւանք քարոզեց այն իմաստուն ուսուցիչների ընդդէմ: Բանական հնարքները, հերքողութիւնքը, վէճը, եւ ի վերջոյ, անբարոյական պարսաւանքը, թոյլ երեւեցան նորա աչքում. նորա վշտացած հասկացողութիւնը թելադրում էր նորան վրէժ, նորա միակ ցանկութիւնը էր, որ ուսուցիչք կորուսանեն իւրեանց ամբիոնը:

Վա՛յ այն ծառին, վա՛յ այն բուսականին, որի արմատը անընդունակ է իւր յատակից ընդունելու եւ պատրաստելու իւր հիւթը, իւրեան թարմութիւնը պահող կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: Վա՛յ այն ծառին եւ բուսականին, որի յոյսը դրուած է միմիայն, գիշերային եւ առաւօտեան, բարձրից գալու ցօղի վերայ: Ցօղը դեռ հազիւհազ նստում է նորա տերեւների վերայ, հազիւհազ սկսանում է զովացնել նորա ծարաւը, դալարացնել նորա խորշակահար տեսիլը եւ ահա… արեւը ծագեցաւ: Ցօղի կաթիլները, հետզհետէ գոլորշանալով ցնդեցան, գնացին, իսկ տերեւքը մնացին այրող ճառագայթների ազդեցութեան ենթակայ:

Մարդուն համար վերեւից եկած ազատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ընկերի վերայ: Եւ քանի որ տնտեսական խնդիրը՝ այն բազմակնճիռ Գորդիասի կապը լուծուած չէ, հասարակութիւնը իւր ընկերական եւ ընտանեկան յարաբերութեանց մէջ ազատ չէ. թող քառասուն անգամ, եթէ կամենան, փոփոխեն կառավարութեան ձեւը, բայց քանի որ հասարակութեան մի մասը տիրապետել է հողին, իսկ միւս մասը մնում է մուրացիկ, այնտեղ թագաւորում է բռնութիւնը:

Նոյն այս տնտեսական խնդրի առաջեւ կանգնած է այսօր ռուսական կառավարութիւնը եւ ազնուականը: Այս խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է. «to be, or, not to be!»: Քսան երեք միլիոն ստրուկ [3] , որ մինչեւ ցարդ նստած հայրենիքի հողի վերայ ծառայում էր եւ հարկ էր տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը լինէր ստրկութենից, եթէ կարելի լինէր կառավարութեան կամ ազնուականին ասել ստրուկներին. «Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ ազատ էք կատարելապէս եւ ձեր ստրկական յարաբերութիւնը դէպի ձեր պարոնները վերջացած է. գնացէ՛ք, ուր կամիք եւ ապրեցէ՛ք, ինչպէս կամիք»:

Բայց կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը պարզ տեսնում էին այս տեսակ ազատութեան անհնարաւորութիւնը: Ո՛ր երթայ 23 միլիոն ժողովուրդ, անհող եւ անկայան, ի՛նչ գործէ, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում էր եւ որ գործում էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտի վարձու առնուր իւր պարոնից։ Ինչ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ նոյնն էր գործում, միայն այս տարբերութեամբ, որ տրուած դրամը կամ անձնական աշխատութիւնը, փոխանակ դրամի, համարւում էր հարկ, իսկ այժմ նոյնը պիտի անուանուէր վճար: Բայց շինականին ի՛նչ մխիթարութիւն անուանափոխութեան մէջ, քանի որ գործը նոյնն է: Պիտի ասեն, որ այդ տեսակ ազատութենից շինականը եթէ տնտեսական մասնում աւելի վնաս ունի, քան թէ օգուտ, գոնէ՛ կ’ազատուի ստրկութենից եւ պարոնի իշխանութեան եւ լուծի տակից: Այստեղ եւս մխիթարական բան չկար շինականին։ Այո՛, պիտի ազատուէր պարոնից, բայց դորա փոխանակ պիտի ընկնէր կառավարութեան աստիճանաւորների ձեռքը, այսինքն՝ անձրեւի երեսից ծովը:

Տեսաւ կառավարութիւնը, որ այս տեսակ ազատութիւն չէ կարելի տալ. գուշակեց նա գալոց փոթորիկը: Տեսաւ ազնուականը եւ համոզուեցաւ, որ այս տեսակ ազատութիւն տալը ազնուականութեան մահու դատակնիքը ստորագրել է: Ուստի ե՛ւ կառավարութիւնը, ե՛ւ ազնուականը, վախնալով բարձրացնել այս ճակատագրական վարագոյրը, որի քամակում կանգնած է Ռուսիոյ սոսկավիթխար ապագան, լուռ կացին եւ առանց միմեանց հետ խօսելու, միմեանց միտքը եւ դրութիւնը լաւ հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ եւ քարշ ածել այս գործը, որչափ որ կարելի է դիմանալ:

Եկաւ արեւելեան պատերազմը, կառավարութիւնը ընկաւ պարտքի մէջ, ժողովուրդը կրեց անտանելի ծանրութիւն եւ, ի վերայ այսր ամենայնի, երբ Սեբաստուպօլսի պարիսպքը խոնարհեցան դաշնակից զինուորութեան առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ: Մեռաւ նորա հետ եւ նորա համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛, բայց ժամանակը իւրեանը կ’առնու: Նոր կառավարութիւնը տեսաւ այս բոլորը, հասկցաւ, որ անցեալը չէ կարելի շարունակել, լարերը շատ ձգուած են, ուստի մի փոքր թուլացրեց ժողովրդեան սանձը: Մինչ այս, մինչ այն, տնտեսական խնդիրը մի աներեւոյթ զօրութեամբ ընկաւ մէջտեղը. հարկը ստիպում էր լուծել նորան այս անգամ:

Եւ ահա ժողով ժողովի քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամակից, ինչպէ՛ս լուծել, որ ազնուականութիւնը զոհ չբերէ երկիրը, բայց ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հող տալու շինականին: Երկիր չտալ նոցա, ասել է 23  միլիոն ժողովուրդ օրական հացի կարօտ ձգել, ասել է, այդ ազատութեան միւս օրը պատերազմ ունենալ 23 միլիոն բազմութեան հետ, որ սովամահ լինելու երկիւղից եւ յուսահատութենից, պիտի պատերազմի սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր տալ նոցա, ասել է բովանդակ ազնուականութիւնը յարուցանել կառավարութեան ընդդէմ. բայց չտալ չէ կարելի: Վերջիվերջոյ, որոշուեցաւ չափաւոր քանակութիւն հող տալ ստրուկներին, այսինքն՝ իւրաքանչիւր գիւղական հասարակութեան եւ ընկերութեան, համեմատ նոցա թուին, այնպէս, որ այդ հասարակութիւնքը, մինչեւ մի նշանակեալ ժամանակ, ամ ըստ ամէ վճարեն իւրեանց պարոններին այն հողի գինը, մինչեւ վճարը աւարտուի:

Բայց երբ 1861, փետրուար 19-ի հրովարտակը դուրս եկաւ, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ օրից, երկու տարուց յետոյ, իսկ մինչեւ այն երկու տարու վերջը պիտի մնան նոյն յարաբերութեան մէջ, դէպի իւրեանց պարոնները, ինչպէս յառաջ, ստրուկները եւ լսել չկամեցան:

– Հրատարակեցիր մեզ ազատ, հանդերձ մեր հողով, եւ ահա վերջացած է ամեն բան: Մեք չկամինք մնալ, այսուհետեւ, այն յարաբերութեան մէջ, ուր մաշեցան մեր նախնեաց եւ մեր ոսկերքը: Դարաւոր սպիներով ծածկուած է մեր մէջքը, անզուսպ բարբարոսութիւնը իւր ոյժը մաշեց մեր կուրծքի վերայ: Մեր մատաղահաս դստերքը զոհ գնացին անխնայ, մեր պարոնների բռնաբարութեան. կանանց մասին այլ խօսք չէ մնում: Մեր որդիքը նոքա փոխեցին շունի հետ: Չէ՛ անհնար է, որ այլեւս մնանք նոյն յարաբերութեան մէջ:

Զանազան գաւառներում դուրս երեւեցան զանազան ընդդիմութիւնք եւ ապստամբութիւնք, եթէ իրաւունք պահանջելը, վսեմ ոճով, կարելի է ապստամբութիւն անուանել: Կառավարութիւնը զէնք գործ դրեց նոցա վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց եւ աճեցուց ընդդիմութեան տունկը: Եւ այսօր, ամենայն րոպէ, հեռանում են միմեանցից ազգը եւ կառավարութիւնը: Ազնուականութիւնը երեւեցնում է երկու միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք, յառաջընթաց եւ յետընթաց: Յառաջընթաց կուսակցութիւնը միացած է ազգի էական օգտի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: Նա ներգործում է եւ յետընթաց կուսակցութեան եւ կառավարութեան հակառակ: Եւ այս, յայտնի, գրաւոր, եւ օր ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը թռան դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում են բանտերի եւ ամրոցների մէջ: Այս տողերը գրելու միջոցին հասած պաշտօնական լուրը իմաց տուեց, թէ Տուերի յառաջընթաց կուսակցութենից տասն եւ երեք հոգի մատնուել են ծերակուտի հինգերորդ բաժնի ձեռք, այսինքն՝ քրէական ատենի ձեռք, որովհետեւ ստորագրութեամբ գրած են գաւառական  ատենին, թէ չեն կարող եւ չպիտի ներգործեն 1861 փետրուար 19 հրովարտակի համեմատ. քանզի ընդդէմ է այն հրովարտակը ազգի էական շահին: Այսքանով չէ գոհացել ազնուականութիւնը եւ փետրուար 2-ից տուել է կայսեր մի մեծախորհուրդ խնդիր [4] ։

Յետընթաց կուսակցութիւնը մնացել է ազգի եւ կառավարութեան մէջտեղը՝ երկու կողմից եւս դժգոհ, երկու կողմին եւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով ներգործել ազգին, ներգործում է ընդդէմ յառաջընթաց կուսակցութեան եւ վատօրէն միանում է կառավարութեան յետընթաց մասին հետ:

Ռուսական ազգը, որի աչքի առջեւ հանդիսանում է այս դրամատիկական թատրերգը, կուսակից է ստրուկներին եւ յառաջընթաց ազնիւ կուսակցութեան: Նորա մէջ նոյնպէս խմորւում է մի ոգի, եւ այսօր երկու երեք միմեանց հակառակ տարերք գնում են միեւնոյն ճանապարհը: Եւ կառավարութիւնը, իւր կարգով, մնացել է այս բոլորի մէջտեղը:

Բայց այս ջերմախտական եւ լարեալ վիճակը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ վաղօրօք խելք գործ չդրուի, ստրուկը իւր հողով հանդերձ  կատարելապէս ազատ չքարոզուի եւ այս կերպով այն կնճիռը չլուծուի, ստրուկը կացինով կը վճռէ գործը: Ժամանակը շատ մօտեցած է եւ կարծուածից աւելի մօտեցած…

Ազատութիւնը ըստ ինքեան լոկ խօսք է եւ իրողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսական խնդրի լուծուելուն: Ոչ մի ազատ կառավարութիւն, ոչ մի ազատ օրէնսդրութիւն չէ կարող փրկել մարդը ստրկութենից, մինչեւ որ այդ մարդը հողի վերայ իրաւունք ունեցող չխոստովանուի: Եւ մինչեւ այս, ընդհանրական աղքատութիւնը երթալով պիտի զօրանայ եւ հասնի հսկայական աստիճանների:

Թողունք պղինձը, այսչափ ոսկու եւ արծաթի հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ արծաթ են թափում զանազան տէրութեանց գանձարանների մէջ, գրեթէ ազդեցութիւն չունին դրամական խնդրի վերայ: Եւ հասարակ ժողովուրդը այնչափ աւելի կարօտում է դրամի, այնչափ սաստկանում է դրամի պակասութիւնը, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ արծաթ է դուրս բերւում երկրագունդից: Անտարակոյս է, որ մետալեայ դրամը ամենայն տարի շատանում է, ի՛նչ է ուրեմն պատճառը, որ ժողովուրդը չէ տեսնում նորա երեսը, եւ ո՞ւր են այն ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց մօտ: Մեր առջեւ դրած է բոլոր տէրութեանց եկամուտի եւ ծախքի ցուցակները: Ահաւասիկ ամենահարուստ համարուած Անգլիոյ 1860 թուականի եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը:

Եկամուտ ․․․․․․․ 70, 283, 674 Լիբրէ ստերլինգ

Ծախք ․․․․․․․․ 72, 842, 059 Լիբրէ ստերլինգ

Պակասորդ ․․․․․․․ 2, 540, 385 Լիբրէ ստերլինգ

Որտե՞ղ ուրեմն հարկաւոր է որոնել ոսկին եւ արծաթը: Նախ, մի քանի երեւելի մօնօպօլիստ սեղանաւորների մօտ, որ աշխարհը խեղդում  են պարտքի մէջ, եւ երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկին եւ արծաթը չէ մնում տէրութեանց եւ հասարակութեան մօտ եւ չէ կարող մնալ, քանի որ տէրութեանց ծախքերը, օրըստօրէ բարձրանալով, լեռնանում են, եւ քանի որ ժողովուրդը հող չունի, եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թողում է դաշտը եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք, նշանակում է, թէ օրըստօրէ պակասում է երկրագործների թիւը, հետեւաբար ընկնում է եւ զուգակշիռը: Դիցուք հազար հոգի շինական երկիր էին գործում, որոնք, երկրագործութենից յառաջացած արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներս բերէին դուրսից իւրեանց մէջ, որեւիցէ քանակութիւն ոսկու եւ արծաթի: Այժմ այդ հազար հոգին, թողնելով երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ երթալով եւ բնակուելով քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրացնում է երկրագործների թիւը, այսինքն՝ դուրսից, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի եւ արծաթ բերողի թիւը, այլեւ շատցնում է երկրագործութեան արդիւնքի կարօտողների թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ ստանար դուրսից, այժմ ինքը պիտի տայ: Այո՛, այն մարդը, որ թողեց երկրագործութիւնը եւ գնաց քաղաք, վաստակ է առնում դարձեալ, բայց երկրագործութեան եւ այն վաստակի մէջ կայ մեծ տարբերութիւն: Երկրագործը ունի հիմք, նա ունի հող, նորա ձեռքում կայ նիւթ, որ ասել է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա թողեց երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ նիւթը. նա տարաւ իւր հետ միմիայն աշխատութիւնը, այսինքն՝ իւր երկու ձեռքը: Աշխատութիւնը առանց նիւթի եւ առանց հիմքի, հասարակաց վերաբերութեամբ, չունի՛ այն ոյժը եւ զօրութիւնը, ինչ որ ունի աշխատութիւնը, երբ նորա հետ զուգընթաց է նիւթը, երբ այդ բոլորը հաստատած է հիմքի վերայ: Յաւելացո՛ւր սորա վերայ եւ քաղաքային ծախքը, որ ուտում է եւ մաշում է բոլոր, ինչ որ մարդը իւր աշխատութեամբ վաստակել էր: Նա հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցանում իւր եկամուտը եւ ծախքը, նա վարձկան է, իսկ վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար չէ. վարձկանի յառաջ բերած արդիւնքը վայելում է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը: Վաճառականը կամ գործարանատէրը: Ուրեմն, շահը վաճառականի կամ գործարանատիրոջ մօ՞տ է: Վաճառականների մի մասը ուղղակի վարձկան է գործարանատէրերին, իսկ միւս մասը գործարանատէրերի հետ միասին՝ վարձկան այն վերասաց մօնօպօլիստների, որոնց մօտ կենդրոնացած է դրամական ոյժը: Ուր որ է դրական զօրութիւնը, այնտեղ է եւ դրական շահը: Միւս բոլորը, որ ինքեանք զօրութիւն չունենալով պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան են այդ զօրութեան: Նոցա շահը այն է, որ հազիւ հազ ապրում են, բայց նոցա կեանքը զոհուած է զօրութեան շահին: 

– Կա՛ց, – ասում է մինը, որ չէ սիրում ուրիշի, մանաւանդ մի նոր կարծիքի հաւանութիւն տալ: – Եւ դու կարծեցիր, թէ խելքիս նստեցուցի՞ր ասածներդ…

– Ի՛նչ կայ:

– Դու ասացիր, որ դրամի պակասութիւնը հետեւանք է երկրագործութեան ընկնելուն, որից դուրս ես բերում զուգակշռի ընկնելը եւ դրամական կենդրոնացութիւնք (centralisation): Այդ սխալ տեսութիւն է, քանզի դրամի պակասութիւնը երեւութական է, որովհետեւ այսօր ամեն մարդու մօտ աւելի դրամ կայ, քան թէ սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը պակասել չէ, այլ զօրութիւն չունի, որովհետեւ թանգութիւնը երթալով զօրանում է: Մի մարդ, որ սորանից տասն տարի առաջ հարիւր ոսկի ունենալով, հանգիստ կարող էր ապրիլ մի տարի, այժմ նոյն մարդը երկու հարիւր ունի, բայց ապրում է նեղութեամբ, քանզի այժմեան երկու հարիւրը անցած ժամանակների հարիւրի զօրութիւնը չունի, որովհետեւ ապրուստը թանգ է:

– Ի՛նչ է այդ թանգութեան պատճառը եւ ի՛նչ ասել է թանգութիւն:

– Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, թէ ինչ է թանգութիւնը, ինչ ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճառն ես հարցանում ինձանից, պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը չէ՞, երէկ վաճառում էի տասնի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս, կարո՞ղ ես բռնի յափշտակել: Այն տունը, ուր ես բնակւում եմ, սորանից տասն տարի յառաջ վարձում էի յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տալ յիսունի եւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: «Եթէ դու չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ», – ասում է նա, եւ եթէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած վճարում եմ այժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւոր է տան վերայ խօսիլ, ո՞ր բանը այսպէս չէ: Այսքան տարի ապրել եմ եւ միշտ կօշիկ եմ հագել, եւ միշտ մի զոյգ կօշիկի համար վճարել եմ կէս ոսկի։ Այժմ, այն նզովից արմատ կօշկակարը ասում է, թէ չէ կարող մի ոսկուց պակաս կարել: Խօսելիք ունի՞ս։ Եթէ չվճարես ոսկին, առանց կօշիկի կը մնաս: Կարո՞ղ ես բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը եւս նոյն երգն է երգում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է դոյլ ջրի գինը:

– Ճշմարիտ է այդ բոլորը, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը եւս միացել են եւ կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի գինը:

– Ների՛ր, պարո՛ն, հաստգլուխ ես եղած, որ մինչեւ այժմ չհասկցար: Ապրանքը նոցա ապրանքը չէ՞…

– Հերիք է, լսիր: Քո բոլոր ասածներից մի բան միայն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի զօրութիւն չունենալը, իսկ պատճառը, որ կարծում ես,  թէ յառաջանում է տանը տիրոջ, կօշկակարի, դերձակի եւ ջրկիրի կամքից կամ դաւադրութենից, բոլորովին անխելք եւ տղայական: Դրամի արժէքը պայմանական մի բան է. նորա զօրութիւնը կամ անզօրութիւնը, նորա բարձրանալը կամ ցածնալը կապուած է այն նիւթերի շատութեան կամ սակաւութեան, որոնց հետ կ’ենթադրուէր փոխանակել դրամը: Թանգութիւնը եւ դրամի արժէքի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել պակասութիւն եւ կարօտութիւն այն նիւթերի, որոնց հետ պիտի փոխուի դրամը. այստեղ կամքը կամ հաճոյքը հանդէս չունի: Երբ որ երկրագործութիւնը, դրամի հետ փոխուելու նիւթերի մշակութիւնը, ընկնի, երբ այդ նիւթերը սակաւանան, այն ժամանակ նախ՝ դրամի արժէքն է ընկնում, երկրորդ` դրամը կենդրոնանում է, որովհետեւ հասարակ ժողովուրդը չունի այն բանը, որ փոխանակել կարող էր դրամի հետ, ուրեմն եւ դրամի շրջանառութիւնը դարձնել իւր մէջ: Եւ այսպիսի դիպուածում աւելի դառն է հասարակ ժողովուրդի վիճակը. դրամը կենդրոնացած է, եւ ժողովուրդը պիտի քարշէ նորան այդ կենդրոնից։ Ինչո՞վ, միմիայն իւր աշխատութեամբ, եւ այդ մեքենական աշխատութեամբ ստացած դրամը չունի զօրութիւն: Ապա եթէ երկրագործութիւնը ծաղկի, դրամի հետ փոխուելու նիւթերը առատանան, դրամը չէ կարող կենտրոնանալ զանազան ձեռքերում, հասարակ ժողովուրդը, իւր պատրաստած նիւթերի զօրութեամբ, կը ցրուէ նորան, որով ոչ միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտանէ ժողովրդի մէջ, այլ դրամի արժէքը եւս կը բարձրանայ նիւթերի շատութեան չափով:

Այն աշխարհներում, ուր հասարակ ժողովուրդը հող չունի, ուր չէ կարող երկրագործութեամբ ապրիլ, նա կենդրոնանում է քաղաքներում եւ մայրաքաղաքներում, եւ այս կենդրոնացութեան չափով սաստկանում է եւ թանգութիւնը, ուրեմն եւ աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէջ, Լոնդոնի եւ այլ գաւառական քաղաքներում բնակիչքը գրեթէ հարիւրին տասն եւ հինգ շատանում են ամենայն տարի: Թողո՛ւնք ուրիշ քաղաքները, միմիայն Լոնդոնի մէջ տասն տարու միջոցում յաւելացել է գրեթէ հինգ հարիւր հազար հոգի: 1851 թուականում Լոնդոնը ունէր բնակիչ 2, 362, 236, իսկ 1861-ին` 2, 803, 034: Տարակոյս չկայ, որ Ամերիկայի պատերազմի պատճառով այսօր Լոնդոնի մէջ կայ 3 միլիոն բնակիչ: Այսպիսի վիճակում, մինչ միլիոնաւոր հոգի պիտի ապրի իւր մեքենական աշխատութեան վարձով, մինչ եւ այն ամեն ժամանակ չէ կարող գտանել, կարելի՞ է հարստութիւն, հնարաւո՞ր է ապրուստ [5] ։ Եւ եթէ այսպէս է  հասարակ ժողովուրդի վիճակը մի այնպիսի աշխարհում, որ բոլոր երկրագունդին բաժանում է իւր ձեռագործքը, որ պէտք ունի միլիոնաւոր ձեռքերի, ի՛նչպէս ուրեմն կը լինի այն աշխարհների վիճակը, ուր անգլիական արուեստի եւ ձեռագործութեան եւ հազարերորդ մասը չկայ, եւ եթէ այն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը թողու իւր հողը եւ երթայ մայրաքաղաք կամ այլ գաւառական քաղաքներ: Ասել հարկաւոր չէ, քանզի մինչեւ այստեղ ասածներիցս հետեւցնելը շատ հեշտ է:

Բայց մինչեւ այստեղ, մեք մեր առջեւ դրած բուն խնդրին չդպանք, մինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմիայն մերկացնել նորան: Ի՛նչ է մեր խնդիրը: Ո՛չ Ամերիկայի պատերազմը, ո՛չ Անգլիոյ սեպհականութեան օրէնքը, ո՛չ օդային ազատութիւնը, ո՛չ Ռուսսիոյ ներկայ վիճակը, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն: Մեր խնդիրը… ինչ որ աւելի իրաւունք ունի գրաւելու մեր ուշադրութիւնը, ինչ որ մօտ է մեզ, որի հետ անքակտելի կապերով կապուած ենք, մեր խնդիրը է մեր խե՜ղճ ազգի թշուառութիւնը: Այս տողերից սկսած մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը հրաւիրում ենք դէպի Թիւրքիա, որի կազմութեան մէջ մտանում է Հայաստանի եւ Հայոց ազգի մեծագոյն մասը: Բայց եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից չէ պիտոյ դուրս գանք այս անգամ:

Ամէն մարդ կարող է վկայել, որ 1860-ին աւելի լաւ էր Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան թէ 1861–62-ին. տարակոյս չկայ, ժողովուրդի վերաբերութեամբ, քանզի ինքը՝ կառավարութիւնը, մինչեւ այժմ ապրել է արտաքին եւ ներքին պարտքերով: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տարու, Թիւրքիայի եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը.

Եկամուտ ․․․․․․ 286, 100, 615 Ֆրանկ

Ծախք ․․․․․․․ 335, 225, 300 Ֆրանկ

Պակասորդ 49, 124, 685 Ֆրանկ:

Ահաւասիկ Թիւրքիայի եւ թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.. ․․ 32, 849, 220 լիբրէ ստերլինգ կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, աւելի պարզ, իւրեան իսկ առատ հաշուով 4, 106, 152, 500 ղուրուշ: Տարակոյս չկայ, Թիւրքիոյ ոսկին հարիւր ղուրուշ հաշուելով: Մինչեւ 1861, արտաքին եւ ներքին (Պօլսի մէջ պարտքերով) այստեղ է հասած: Այժմ կամենում է բարւոքել իւր դրամական վիճակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին նոր պարտքով (եթէ տան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի պարտքը տեղափոխելով գաւառների մէջ, այսինքն՝ իւր անուանաբեկ Քայիմէն, իւր սնանկութեան դրօշակը տարածելով գաւառական քաղաքներում եւ գեղերում (եթէ ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ արծաթը բերելով Պօլիս: Այս է նորա միակ հնարը, որով կամենում  է դէմ դնել Պօլսի դրամական հոգեվարութեան: Թիւրքիոյ կառավարութիւնը, ձեռք զարկելով այս հնարին, մոռանում է իւրեան պաշտպան եւ իւր սեպհական շահին համար Թիւրքիոյ բարեկամ, անգլիական տէրութեան Մինիստրի տուած խրատը, ուր ասում էր նա, թէ «պարտքով ապրիլը նմանում է ծակ տակառի մէջ ջուր լցնելու» [6] ։ Մոռանում է, դարձեալ, որ գաւառները Կրեսոսի առասպելեալ գանձարանքը չեն: Զուր տեղը որոնում է նա իւր արծաթը եւ ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ զօրութիւն ունէին այդ գաւառները, որ կարողացած լինէին նորանով, իւրեանց մէջ դարձնել դրամի շրջանառութիւնը: Գաւառներից գալու մետալեայ դրամը չպիտի կարողանայ, մի տարի միայն, ծածկել Թիւրքիոյ պարտքերի շահը եւ տարեկան ծախքի պակասորդը: Ի՛նչ պիտի լինի ուրեմն այս հնարների ուղղակի հետեւանքը: Այն, որ պարտքը պիտի կրկնապատկուի, այն, որ գաւառները եւս պիտի հասանեն Պօլսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ թէ՛ Պօլսի եւ թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց ճարել, աղքատութիւնը եւ սովը պիտի հարկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն եւ կողոպուտ, մի խօսքով, բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց չէ պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում, առաջ քրիստոնեայք կը կողոպտուին, կը մերկանան եւ կը մեռանին, իսկ յետոյ Թիւրքը, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ գէթ պիտի երեւի, որ իւր ողորմելի ստրուկներից աւելի ապրի մի քանի օր, եւ այն՝ սպանուածների հաշուով: Այս ապագայի ստուերական եւ թոյլ օրինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861 թուականի վերջերում, բայց կը գայ օր, երբ այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտուի, եւ Բուլուէր ասպետը, հինգ հարիւր հաց բաժանելով, չէ կարողանալու դարման տանել վերահաս վտանգին:

Բայց Թիւրքիոյ կառավարութիւնը չէ սոսկում իւր պարտքերից: Նա մխիթարւում է՝ տեսանելով, որ աւելի շատ են այլ տէրութեանց պարտքերը: Նա զարմանում է միայն, թէ ինչպէս այն աւելի շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէտք է եւ աւելի շատ նեղութեան մէջ լինէին, քան թէ ինքը, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վեր եւ երկու երեք անգամ կարող են բարձրացնել իւրեանց ոսկիների գինը: Մեղքը Մօհամմէդի  վիզը, որ սորա պատճառը չէ գրել Կուրանի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց պարտքը անհատուցանելի չէ, պարտքի գումարը վատնուած չէ, պարտքի հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին անգամ աւելի արժողութեամբ, կայ գործ. եւ պարտքը այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն չէ: Նոքա ունին երկաթուղիք, ունին հսկայ նաւատորմ, զինարան, զօրք, բանակ եւ այլ հազար ու մի քաղաքական կամ զինուորական պատրաստութիւնք: Իսկ Թիւրքիան իւր պարտքերի հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: Երեք ու կէս նաւ՝ բացի ծովագնացութենից ուրիշ ամեն բանի պիտանի, մի քանի հազար քաղցած ու մերկ զինուոր, որ տարիներով չեն տեսնում ռոճկի երես, ներս մտանող ապրանքների մաքսը աննշան, իւր մէջ պատրաստուած ապրանքի վերայ աւելի ծանր հարկ, ո՛չ երկրագործութիւն, ո՛չ ճանապարհ, ո՛չ հաղորդակցութիւն, ո՛չ գիտութիւն եւ ո՛չ արուեստ: Տէրութեան կառավարիչքը իւրեանց անձնական շահին պաշտօնեայ, տէրութեան գանձը հասարակ ժողովրդի արիւնի եւ քրտինքի հետ միասին լափլիզող: Այստեղ անհատուցանելի է պարտքը, այստեղ բարձրաձայն խօսում է սնանկութիւնը: Այո՛, ոսկին, իբրեւ մի ազնիւ մետալ, չէ կարող մնալ մի այնպիսի խառնակ տեղում. նա բարձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը եւ չէ վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով այլ պիտառութեան: Բարի ճանապա՛րհ:

Եթէ կառավարութեան կողմից չկայ մի խելացի, մի արմատական հնարի գործադրութիւն, քաղաքական տնտեսութիւնը կարգի դնելու եւ դուրս տուած եւ ներս ընդունած ապրանքի կամ դրամի մէջ զուգակշիռը պահելու ձգտողութիւն, երբ հասարակաց ծանրաչափը ակներեւ գուշակում է նորա կեանքի համար մի մահաբեր մրրիկ, այն ժամանակ ինքը՝ այդ հասարակութիւնը, պարտական է, կողմնակի եւ իւր ձեռքից եկած հնարները գործ դնելով, աշխատիլ՝ ազատուելու համար այն սոսկալի պատահարից, որին անտարակոյս, եթէ ոչ այսօր, վաղը կամ միւս օր պիտի հանդիպի երես առ երես:

Ի՛նչ հնար կարող է գործ դնել հասարակութիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար: Նա ինքը եւս աղքատ է եւ ոչինչ ունի, ինչպէս ուրեմն կարող է օգնել ուրիշին:

Խնդիրը նոյնիսկ այնտեղ է, որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու: Նա աղքատ է, բայց այդ աղքատութիւնը միայն կարող է լարել նորա ջլերը, նորա գործունէութիւնը, աղքատութիւնը միայն կարող է սթափեցնել նորան իւր թմրութենից, որպէսզի նշմարէ իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փոխէ նորան յառաջ, քան թէ հասել  էր մինչեւ նորա կորստական ելքը: Եթէ հարուստ լինէր հասարակութիւնը, կարօտութիւն չկար հնար մտածելու, ճանապարհ փոխելու, նորա աղքատ լինելը, միեւնոյն ժամանակ, կարող է լինել նորա փրկութիւնը:

Պօլսի մէջ, նորա շրջակայքում կամ այլ քաղաքներում բնակուելու եւ ձուկի նման տապակ տապակ լինելու ախորժակը անհասկանալի է մեզ: Վաճառականութիւն առնել մի աշխարհում, ուր դրամի գինը մի օրուայ մէջ այնքան անգամ փոխւում է, որ ո՛չ առնողը գիտէ նորա րոպէական արժէքը, եւ ո՛չ տուողը, վաճառականութիւն առնել մի տեղում, ուր ոչինչ հաստատ բան չկայ, ուր շատ անգամ կը հարկադրուիս այսօրուայ հազար ղուրուշ պարտքիդ փոխանակ, վաղը երկու հազար կամ աւելի վճարել, վաճառականութիւն առնել մի տեղում, ուր գործի սկսուած օրից երեւում է սնանկութեան դալուկը, այսպիսի մի վաճառականութիւն, մեզ միշտ անհասկանալի կը մնայ: Հայոց ազգը Պоլսի մէջ կամ այլ գաւառական քաղաքներում, եթէ դուրս հանենք արհեստաւորքը եւ հայաստանցի բեռնակիրքը, մնացածը առհասարակ վաճառական է. ի՞նչ վաճառական, կարելի է ասել իւր անունով` ուրիշի գործակատար: Մեծագոյն մասը այս տեսակ վաճառականների հազիւհազ կարողանում են ապրիլ, բաւական բազմաթիւ մասը զոհ գնաց Թիւրքիայի դրամական անկարգութեան: Ամենափոքրագոյն եւ շատ ամենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որովհետեւ այն պայմանների տակ անհնար է ուրիշ կերպ: Արհեստաւորը եւ բեռնակիրը, որ չունի եւ այս վաճառականների ունեցած շատ կամ սակաւ նիւթական ոյժը, ապաստան է իւր երկու ձեռքի աշխատութեան:

Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնում է իւր երկիրները եւ կենտրոնանում է քաղաքներում: Աղքատութիւնը ստիպում է նորան թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր զաւակները եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք` աղքատութենից ազատուելու համար: Բայց այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է դուրս գալիս էապէս նոյն աղքատութիւնը, գուցէ` մի փոքր քաղաքային ամոք կերպարանքով: Դիցուք, գեղում ստանում էր նա օրական հինգ ղուրուշ, իսկ քաղաքում ստանում է ութն կամ տասն, բայց ինչ օգուտ այն երեք կամ հինգ ղուրուշ յաւելուածից, մինչ չէ մնում նորա ձեռքում: Քաղաքի մէջ, համեմատութեամբ շինական կեանքին, եթէ ոչ աւելի, գէթ հարիւրին քառասուն առաւել է եւ ծախքը: Եթէ մարդը, հինգ ստանալով, աղքատ էր գեղում, աղքատ կը լինի Պօլսի մէջ կամ այլ քաղաքներում, ՝ ութն կամ տասն ստանալով:

Բացի սորանից, ընտանեկան կեանքից զրկուիլը, դժոխային աշխատութիւնը, որով պիտի շահի նա այն մի քանի յաւելեալ ղուրուշները,  անտուն, վարատական եւ անմաքուր կեանքը, որ պիտի անցուցանէ նա զանազան իջեւաններում: Երեկոյեան պիտի գայ վաստակեալ, ուժաթափ, շատ անգամ եւ վնասուած անդամներով, իսկ լուսաբացին, նոյն եգիպտական ծառայութիւնը, որ սպասում է նորան: Չկայ այն ընտանեկան մխիթարութիւնը, ամուսնու եւ զաւակների մտերմական, գողտրիկ եւ անմեղ հայեացքը, որ առանց ձայնի, առանց խօսելու, կարող են ամոքել ճակատագրի դառնութիւնը, եւ այս բոլորը անխորհուրդ, առանց հիմնական հաշուի, եւ չկամելուց, արմատական կերպով դարման տանել իւր աղքատութեան: Եւ այսպէս, իբրեւ գրաստ, իբրեւ մեքենայ ծառայելով արտասուելի օտարութեան մէջ տասն-քսան տարի, կամ մեռանում է այնտեղ՝ թողնելով իւր ընտանիքը ծայրացեալ թշուառութեան մէջ, կամ վերադառնում է դէպի իւր երկիրը: Վերադառնո՛ւմ է… բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ, ինչպէս դուրս էր եկել այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթափ եւ թօշնած: Վերադառնում է իւր տունը… բայց ի՞նչ եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը նորա բացակայութեան ժամանակ: Վերադառնում է իւր տունը, երբ կորուսել էր աշխատելու ընդունակութիւնը եւ յարմարութիւնը: Ուրեմն, վերադառնում է նա միմիայն իւր ներկայութեամբ իւր աղքատ եւ կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար:

Եւ ահա նորա տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել եւ զօրացել էր իբրեւ մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վերայ, առնում է ձեռքը իւր հօր պանդխտական գաւազանը եւ գնում է…

– Ո՞ւր բարով:

– Պօլիս, Տրապիզոն, եւ այլն, եւ այլն:

– Ինչի՞ համար:

– Աշխատելու եւ ընտանեաց օգնելու:

– Աշխատելու եւ ընտանեաց օգնելու, – կրկնում է խօսակիցը անհնարին տխրութեամբ:

Անցնում է սորա վերայով մի քանի տարի։ Յանկարծ այս նորեկը լուր է առնում, որ իւր ծերունի հայրը վախճանել է, մայրը հիւանդ է: Մի փոքր ժամանակից եւ մայրը մեռնում է:

– Լաց, պանդուխտ, բնական զգացողութեամբ չես կարող լաց չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր չէ, բացի քո հօրից, բացի քեզանից, բացի այն սխալ եւ վնասակար աւանդութենից, որ քեզ այդ օրը ձգեց:

Պանդխտակիցքը գալիս են նորան մխիթարելու:

Մի երկու բաժակ գինի… մի քահանայ, մի «Հոգւոց», եւ պանդուխտի սիրտը պաղում է: Բայց նորա սիրտը պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր նա… Ի՞նչ բանի համար վերադառնայ: Նա գտանելու չէ իւր  տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդիպին երկու գերեզման եւ մի ամայի բնակարան, եթէ եւ այն չէ անցել օտարի ձեռք: Նա որոշում է մնալ պանդխտութեան մէջ եւ այս որոշումով յօժարում է մինչեւ տակը խմել թշուառութեան բաժակը: Այո՛, մնում է նա, բայց տունը մարեցաւ: Մի գերդաստան ընկաւ հասարակաց խումբից:

Արդեօք որքա՞ն գերդաստանք ընկնում են այսպէս:

Սոցա վիճակից աւելի քաղցր չէ այն մանր վաճառականների վիճակը, որ նոյնպէս լքանելով իւրեանց երկիրը՝ ձեռք են զարկում վաճառականութեան՝ պանդխտանալով օտար աշխարհում: Նոցա կեանքի շաւիղի վերայ եւս չկան ծաղիկներ եւ վարդեր, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ եւ տատա՛սկ: Եւ այնտեղ, ուր մարդը պատերազմ ունի չքաւորութեան հետ, որ չգիտէ, թէ վաղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի դարմանէ իւր ընտանիքը, ո՞ւր կը մնայ վերհամբարձ հասկացողութեանց եւ բարոյական կատարելութեանց հասնելու ձգտողութիւնքը:

Նա, բոլորովին մեքենայացած, մանում է իւր կեանքի թելը, նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս, նա չէ տեսնում իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի երջանկութեան աստղ, նորա ներկան եւ ապագան խաւար է: Նա տանում է իւր կեանքի ծանր խաչը, մինչեւ որ մի նիւթեղէն խաչ տնկուի նորա գերեզմանի վերայ:

– Իսկ նորա ընտանիքը՞:

– Այժմ կենդանի մարդիկ չկամին հոգալ եւ արմատականապէս բարւոքել իւրեանց կեանքը, իւրեանց ընտանիքի ապագան, մեռածը՞ պիտի հոգայ:

Նորա ընտանիքին սպասում է նոյն թշուառութիւնը, ինչ որ վերեւում ասացինք: Նորա պատանի կամ մանուկ որդին, շատ անգամ տասներկու տասն եւ հինգ տարեկան, հարկադրւում է թողուլ դպրոցը եւ գնալ ծառայութեան, որ մի քանի ժամանակից յետոյ օգնութիւն կարողանայ հասուցանել իւր մօրը կամ իւր քոյրերին:

– Քոյրե՞ր եւս ունի:

– Այո՛, երկու կամ երեք հատ:

Մեք հրաժարւում ենք այս թշուառութեանց պատկերները նկարագրելուց: Նոցա ահարկու կերպարանքը սարսափ են բերում մեր վերայ: Այն մարդը, որի մէջ կայ մի թարմ սիրտ, մի մարդկային կենդանի զգացողութիւն, ինքը կարող է զգալ մնացածը, իսկ չորաբեկ եւ քարացած սրտերի համար բանականութեան ձայնը, հողմոց հնչիւնք: Ահա եւ այս տունը մարեցաւ, սա եւս դուրս ընկաւ հասարակաց շինուածքից:

Ի՞նչ կը լինի այն շինուածքի վիճակը, եթէ նորան կազմող մասերը  օրըստօրէ ընկնին, եւ մնացողը եւս առ վաղիւ յարատեւելու չկարողանայ երաշխաւորել:

Այն, ինչ որ պատկերացնում է այժմ մեր խեղճ ազգի վիճակը: Ի՛նչ տեղ, ուրեմն, որոնենք փրկութեան հնարը, ո՞րն է այս ցաւերից ազատուելու ճանապարհը, որպէսզի ազգը չմեռանի եւ մանաւանդ ազատուի, երբ հասանէ Թիւրքիայի դրամական կեանքի վճռական վախճանը:

Ազգը, լաւ ու վատ, փորձեց մինչեւ այժմ վաճառականութիւնը, նա փորձեց եւ վարձկանութիւնը եւ մշակութիւնը. սոցանից հետեւեցաւ նորա կեանքի աւերանքը, որի տակ այսօր ճնշւում է միջաբեկ:

Հիմնական եւ խելացի հնարը փրկութեան ուրիշ բան չէ կարող լինել, եթէ ոչ դառնալ իւր նախկին կացութիւնը: Հողը եւ երկրագործութիւնը կարող է նորան փրկել:

– Ուրեմն բոլոր ազգը երթայ երկրագո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի բան է եւ չկատարուելու ցանկութիւն:

– Չենք ասում բոլորը, բայց պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ երկրագործի դուրս բերած արդիւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը պահուի եւ աղքատութիւնը տարագիր գնայ:

– Բայց դուք մոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: Նա չունի ոչինչ ճանապարհ, ոչինչ հաղորդակցութիւն, որ անհրաժեշտ են թէ՛ երկրագործին՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ իւր վաճառքը դուրս արձակելու համար:

– Այո՛, ընդունում ենք այդ, բայց դարձեալ կարելի է գործ կատարել: Մի՛թէ սակա՞ւ տեղեր կան մեծ եւ փոքր Հայաստանի մէջ, որ մօտ են Սեւ ծովին եւ Միջերկրականին, երկու, երեք, չորս կամ հինգ օրուայ ճանապարհով:

Մեք չենք ասում, թէ հայը երթայ սկսանէ իւր երկրագործութիւնը Բաբելոնի սահմաններում:

Այն ժողովուրդը, որ դուրս չէ եկել իւր պատմական աշխարհից, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ ենք գաղթականութեան եւ գաղթականութիւն չէ մեր քարոզածը. իսկ այն մասը, որ դուրս է իւր աշխարհից, ասել է թէ գտնւում է գաղթականութեան եւ պանդխտութեան մէջ, նորան հրաւիրում ենք վերադառնալ, մանաւանդ՝ Փոքր Ասիա, որ աւելի հրապուրիչ է իւր ծովեզերեայ դրութեամբ:

Հերիք է, որ մի երկու գլխաւոր եւ յարմարաւոր տեղերում սկսանի երկրագործութիւնը, միւս մասերում, որ թերեւս հեռի են ծովից, նոյնպէս կը զարթի:

Վաճառականութիւնը կը լրացնէ պակասը: 

Ո՞վ արգելառիթ է Հայոց ժողովրդին, որ նա չբնակի վերասաց տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր պարարտ հողը բուսուցանում է գրեթէ ինքնըստինքեան, քանզի երկրագործական գիտութիւնքը դեռ ոտք չեն կոխել այն կողմերում:

Եւ փո՞քր գործ կարելի է տեսնել մի հողի վերայ, ուր աճում է եւ բազմանում է ամենայն ընտանի անասուն եւ գրաստ, ուր բուսանում է բամբակ, ցորեան, բրինձ, վարսակ, գարի, տօրոն, սուսամ, շաքար-եղէգն, ճակնդեղ եւ այլ, հազար բուսական եւ ընդեղէն, եւ ուր շերամադարմանութիւնը եւ մետաքսագործութիւնը կարող են ծաղկիլ ու բարգաւաճիլ:

Այս անուանուած բերքերից գէթ երկուքը կամ երեքը բաւական են հարստացնել մի բազմութիւն, որ արիաջան փութով պարապում էր այն նուիրական գործով:

Ո՞ւր արդեօք կարող են անվաճառ մնալ եւ վնաս տալ երկրագործին բամբակը, մետաքսը, շաքարը, ցորենը եւ այլն: Մեք չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց ազգը չգիտէ այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է եղել նորան այն ճանապարհը, որով գնում է եւ այժմ ծանր է շարժում դէպի մի այլ ուղղութիւն: Ահագին տխրութեան ամպ ծանրանում է մեր սրտի վերայ, երբ մտածում ենք, թէ Անգլիացին գնում է Կանատայ, Աւստրալիա, Հնդկաստան, Ֆրանսիացին թողնում է իւր միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ գնում է Ափրիկէի դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ նորա մշակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, մեր սիրելի Հայը եւ ոչ անգամ կամի մտածել իւր ապագայի վերայ. նա թողնում է իւր երկիրները եւ կենդրոնանում է քաղաքներում:

Գուցէ, մանր վաճառականութիւնը, միջնորդութիւնը, բեռնակրութիւնը աւելի արժէք ունին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ ասել այս խօսքը, բայց ծածկել այն, ինչ որ զգում ենք, համարում ենք ոչ միայն կեղծաւորութիւն, այլեւ վատութիւն:

Մի քանի տարի կայ, որ լսում ենք հանապազ մեր վաճառականներից մի կարծիք, թէ հարկաւոր է աշխատիլ վաճառականութեան վերայ, որպէսզի ազգը հարստանայ:

Երանի՜ թէ, ասում ենք մեք, քանզի այն տեսակ վաճառականութեան մէջ չենք տեսնում ազգային հարստութեան սերմը: Եւ մի՞թէ կարծում են մեր պատուելի վաճառականք, թէ Մէնչեստրի, Մարսէյլի կամ այլ եւրոպական քաղաքների հետ առուտուր ունենալը կարելի է անուանել ազգային վաճառականութիւն, միմիայն այն պատճառով, որ ինքեանք Հայ էին: Նոցա վաճառականութիւնը ազգային չէ՛, եւ ազգի ընդհանուրի շահի հետ չունի որեւիցէ վերաբերութիւն: Այն ժամանակ միայն կարող է երեւել ազգային վաճառականութիւնը, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի  առաջ բերած նիւթը եւ արդիւնքը վաճառէ, այն ժամանակ միայն ազգը օգուտ կը քաղէ մեր վաճառականների գործառնութենից, երբ սոքա միջնորդ լինին Հայոց ընդհանրութեան եւ Եւրոպիոյ մէջ, այն ժամանակ ազգային է վաճառականութիւնը, երբ նորա խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի վերայ:

Եւ մինչեւ այս, թող հայ վաճառականը հազար տարի ապրանք բերէ Եւրոպայից ու վաճառէ, կամ, որ նոյն է, օտարի ապրանքը ուղարկէ Եւրոպա։ Ազգին ո՛չ շահ կայ եւ ո՛չ վնաս, որպէս նաեւ ո՛չ ազգային վաճառականութիւն. վաճառականը թերեւս ինքը շահուի, դարձեալ ազգին բան չկայ: Ի՞նչ կ՚օգնէ սորա անհատական հարստութիւնը միլիոնաւոր աղքատների ընդհանուր կարօտութեան:

Կանգնեցուր, եթէ կամիս, նոր սիւներ, բայց եթէ հիմքը ոյժ չունի, շինուածքը ի՞նչպէս կարող է կանգուն մնալ:

Հարկաւոր է հիմքը նորոգել, կենդանութիւն տալ նորան, ոյժ եւ զօրութիւն դնել նորա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իւր վերայ լինելոց շինութիւնը:

Ինչո՛վ պիտի նորոգենք այս հիմքը. լուսաւորութի՞ւն տարածելով: Ո՞ւր են մեր հնարքը, որ կարողանայինք գործ դնել այս խորհրդով:

Հինգ, տասն հոգի ազգասէր, թերեւս կարողութեան տէր մարդիկ, դնենք թէ կամենային զոհել իւրեանց ստացուածքը ազգի օգտին, բայց հինգ, տասն ոյժը ի՞նչ կարող է օգնել, ի՞նչպէս կարող է դէմ դնել միլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան: Եւ մի՞թէ կարող է արտաքին հոգաբարձութիւնը լուսաւորել եւ կրթել մի ահագին բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ այդ ահագին բազմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ, թէ ի՞նչպէս սնանի կամ ի՞նչպէս սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպէս թէ կարող էր մտածել լուսի կամ խաւարի վերայ:

Մեք չենք հաւատում: Ստրկութեան մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ եւ չէ կարող լինել լուսաւորութիւն:

Թողունք այս. մտահայեաց փիլիսոփայութիւնը արժէք չունի մեր օրերում: Այն փիլիսոփայութիւնը, որ անմիջապէս չէ բղխում մարդկային կեանքից եւ որ չէ դադարում դարձեալ մարդկային կեանքի վերայ, քանի որ մարդը ապրում է եւ օդ է շնչում, մեք հրատարակում ենք նորան իմաստակութիւն եւ խաբէութիւն: Մարդն է փիլիսոփայութեան ե՛ւ հեղինակը, ե՛ւ առարկան: Անցան այն ժամանակները, երբ մի տեսակ երկարաքղանցք խորամանկութեամբ տիրելով մարդկային բանականութեան, եգիպտական առեղծուածներով պատգամ էին տալիս նորան, անցան այն ժամանակները, երբ մտածում էին պարզամիտ մարդիկ, թէ  օդի անչափելի բարձրութեան մէջ դրած է փիլիսոփայական աթոռը: Սո՜ւտ. փիլիսոփայութիւնը երկրագունդի վերայ է, մարդն է նորա աթոռը, մարդն է նորա ե՛ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան թէ պիտի գոյանայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու լինի իւր ապագայի մասին, այս բոլորից առաջ, մարդը կարօտ է նիւթի: Անցա՛ն այն ժամանակները, երբ մշուշով պատած մարդկային երեւակայութիւնը ոչնչից տիեզերք էր ստեղծում: «Ex nihilo, nihil fit!», - վերջին մանուկը կրկնում է այսօր մեր հետ:

«Ոգի, մարմին եւ ոսկերք ոչ ունի», – ասում է Աստուածամարդը, իսկ մարդը մարմին եւ ոսկերք ունի, եւ այս թանձրութիւնը վկայ է բերում Նա: Առանց մարմնի չկայ շօշափելի կենդանութիւն, իսկ մարմինը նիւթ է եւ մարմնի եւ մարդու կեանքը նիւթերի անդադար փոխանակութիւն: Այսպէս խօսելով՝ չենք մերժում մարդկային կեանքի բարոյական կողմը, թէեւ մեր ճանաչած բարոյականութիւնը մարդկային համերաշխութենից կը բղխի եւ Սինայի հետ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենում ենք ասել, թէ մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյական էակ: Նորածին մանուկի համար, ինչ հարկաւոր է նորածին մանուկը առնուլ մեզ օրինակ, պատանու համար մինչեւ նորա խելահասութիւնը չկայ բարոյական խնդիր, բայց մարդը մինչեւ այդ աստիճան հասանելը, կարօտ է նիւթի: Նիւթական խնդիրը միշտ կայ: Առաջին շունչի հետ մարդը առնում է օդի թթուածինը. եւ երբ վերջին անգամ դուրս արձակում է իւր թոքերից ածխաթթուն, առանց վերստին թթուածինը ներս ընդունելու, նա կենդանի չէ այլեւս:

Տնտեսական խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է, կրկնում ենք դարձեալ: Եւ անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ եւ զօրութիւն դնել նորա մէջ, քանի որ ազգը, հասարակ ժողովուրդը, կարօտ է օրական հացի, քանի որ նորա տնտեսական խնդիրը կարգի չէ դրւում:

Հայոց հասարակ ժողովուրդը աղքատ է եւ, չունենալով ոչինչ կարողութիւն, հազիւհազ սերմանում է եւ հնձում է այնքան, որքանը նորա տարեկան ապրուստը, զիարդ եւ իցէ, պիտի կարողանար ապահովել: Նա չէ կարող աւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի, եւ եթէ ունենար եւս, դարձեալ ընդունայն, քանզի բնակակից լինելով մի կաթուածահար ժողովրդի, որպիսի է Թիւրքը, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան չպիտի լինի ոչինչ  գործունէութիւն, երկրագործի ապրանքը կարող էր մնալ նորա ձեռքում, որովհետեւ չկայ այդ ապրանքի վաճառականութիւնը, չկայ մինը, որ ապրանք խնդրէ նորանից, ապրանք ապսպարէ նորան, եւ եղածը առնու՝ արծաթ վճարելով փոխարէն: Ապա եթէ հայ շինականի ձեռքը մի փոքր դրամ անցանէ, եթէ նա յոյս ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատուի, եթէ նա տեսնէ իւր մշակութեան պտուղը, ո՞չ ապաքէն կրկնապատիկ կը սկսի ցանել, կրկնապատիկ հնձել: Ո՞չ ապաքէն դաշտերը կը մշակուին եւ ժողովուրդը մի փոքր ազատ շունչ կառնու:

Բայց խնդիրը այստեղ է, թէ ո՞վ տայ երկրագործին այն դրամը, որ հարկաւոր է նորա լքեալ բազուկները զօրացնելու համար:

Վաճառականը կամ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, պատասխանում ենք մեք: Վաճառականը ո՞չ ապաքէն դրամ է տալիս իւր վաճառելի ապրանքը ձեռք բերելու համար: Ո՞չ ապաքէն ունի մի քանի փարայ, որի շրջանառութեամբ ապրում է նա եւ նորա ընտանիքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաքէն իւր արծաթը դնում է սեղանաւորի մօտ կամ տալիս է մասնաւոր մարդերի՝ տոկոս ստանալու ակնկալութեամբ: Վաճառականը, փոխանակ Եւրոպայի ձեռագործքը գնելու եւ փոխանակ պատահարների ձեռքում խաղալիք դառնալու, կարող է ամենայն վստահութեամբ հում նիւթեր առնուլ հայ երկրագործից, ապրանք ապսպարել նորան, մանր մունր գումարներ տալ յառաջուց այս եւ այն շինականին եւ հունձից յետոյ, ապրանք ստանալ փոխարէն: Կարողութեան տէր մարդը, նոյն այս ճանապարհով կարող է աճեցնել իւր գումարը: Եւ եթէ չկամի նա ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ահա պատրաստ են վաճառականք գնել նորա ապրանքը:

Այս ճանապարհով միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտնէ ազգի մէջ, այս ճանապարհով միայն ազգը կարող է բարւոքել իւր տնտեսական վիճակը, այս ճանապարհով նիւթական ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. ազգը կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, եւ վաճառակա՛նը, եւ կարողութեան տէր մա՛րդը օրըստօրէ կը հարստանան: Զուգահեռաբար սորա հետ կը լայնանայ եւ նոցա գործունէութեան ասպարէզը: Եւ որքան ասպարէզը լայնանայ, այնքան շահը եւ հարստութիւնը կը լայնանայ, եւ որքան շահը եւ գործունէութիւնը աճի, այնքան եւ ասպարէզը կը տարածուի:

Մինչեւ այժմ Հայոց ազգի մէջ խախուտ եւ անհիմն վաճառականութեան խորհրդով հիմնուեցան մեծ կամ փոքր ընկերութիւններ, նորանցից ոմանք ընկան դէպքերի հարուածի տակ, ոմանք տեւում են կիսամեռ, բայց մինչեւ այժմ չերեւեցաւ եւ ո՛չ մի ընկերութիւն, որ պարապէր երկրագործութեան եւ երկրագործական բերքերի մշակութեան, մինչեւ այժմ չերեւեցաւ մի ընկերութիւն ազգային վաճառականութեան: Հեշտութի՞ւն  համարեցան ինքեանց. բայց մեզ թւում է՝ միայն մի լոկ սովորութիւն, որ հայկական վաճառականք մշակ դարձան եւրոպացոց:

Որեւիցէ ձեռագործ ապրանքով վաճառականութիւն առնողի շահին հակառակ է, եթէ նոյն ապրանքով վաճառականք բազմանան նորա չորս կողմում, իսկ բնական բերքերի համար այս վտանգը եւս չկայ. որքա՛ն կամիս, այնքան կարես: Ձեռագործ ապրանքների մեծագոյն մասը կեանքի էական պիտոյքներ չեն, եւ նորա մանր վաճառականը պիտի վաճառէ իւր ապրանքը հասարակ ժողովրդին: Ժողովուրդը շատ անգամ շռայլանում է, այո՛, բայց եւ շատ անգամ նորա մեծագոյն մասը հարկադրւում է միմիայն կեանքի էական պիտոյքը հոգալ՝ կարելի եղածին չափ տնտեսութիւն գործ դնելով ձեռագործ բաների մէջ:

Բացի սորանից, մեր հայ վաճառականների համար սոսկալի տարբերութիւն կայ ձեռագործ ապրանքով եւ երկրագործութեան բերքերով վաճառականութիւն առնելու մէջ: Թողունք տակաւին այն, որ ձեռագործի վաճառականութիւնը չէ դարձնում դէպի մեր ազգը դրամի շրջանառութիւնը։ Հերի՛ք է միայն ցոյց տալ, որ ձեռագործի վաճառականը առողջ դրամ պիտի վճարէ Եւրոպայից ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ ինքը պիտի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կամ ինչ դրամով: Սորա հակառակ, հում նիւթերի, երկրագործութեան բերքերի վաճառականը պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վաճառէ Եւրոպացոց, ասել է թէ, փոխանակ տալու, ինքը պիտի ստանայ առողջ դրամը:

Ձեռագործի վաճառականը իւր սովորական չափից աւելի (թէեւ ունենար աւելի դրամական ոյժ) չէ կարող ապրանք բերել Եւրոպայից, որովհետեւ սովորական չափով բերածը եւս ապաստան է հանգամանքներին եւ շատ անգամ մնում է անվաճառ՝ կա՛մ սովորութենից դուրս եկած լինելով, կա՛մ մի այլ պատճառով։ Մինչդեռ հում նիւթերի համար չկայ որեւիցէ սահման: Եւրոպան, իւր ներկայ վիճակի մէջ, նայելով նորա երկրագործութեան պայմաններին, նայելով նորա ձեռագործութեան աստիճանին, նայելով միլիոնաւոր բազմութեանց անհող վարձկանութեանը, միշտ եւ միշտ կարօտ է թէ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում նիւթերի եւ թէ՛ գործելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ հիմնւում են նորա ձեռագործութիւնքը, նորա գործարանքը եւ նորա մեքենաները:

Ասացինք վերեւում, թէ մեր վաճառականք եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը սովորութիւն են արել ինքեանց: Այո՛, սովորութիւն է այս, բայց այն աստիճանի կամակոր, որ գրեթէ դառնում է այսօր մի ազգային աւանդութիւն: Եթէ քննութեան տակ դնենք այն սովորութիւնը, անհնարին է լինում չափել այն սարսափելի վիհի խորութիւնը, որ  բացւում է մեր առջեւ: Գրեթէ ազգովին սովորութիւն առնել ապրանք գնել Եւրոպայից, մինչ ինքեանք կրկին անգամ աւելի պիտի կարողանային վաճառել նորան, դրամ ուղարկել Եւրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին եւ արծաթը դարձել է մի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, թէ ինչ ճանապարհով առնու Եւրոպայից, մեր կարողութենից վե՛ր է այս սովորութեան հետ հաշտուիլ:

Երբ վաճառականը, մի շփոթեալ եւ աղմկեալ տեղում, կեանքի հոսանքի մէջ ընկած, նայում է, մասնաւորապէս, իւր գործին եւ երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր գործը, իւր ընթացքի ուղղութիւնը, այնտեղ չէ երեւում այն վիհը, որի մասին խօսեցանք: Իսկ երբ ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած ճանապարհը եւ այս քննութիւնը յառաջ տանին մինչեւ գործի տարրական պարզութիւնը, այնտեղ ճեղքւում է վարագոյրը, եւ ահա վիհը տեսնողի առջեւ է:

Կամայական անձնախաբէութեամբ վիհը չքննելով, արդեօք, փրկուա՞ծ է ձեռագործի վաճառականը: Մեք թողնում ենք համեմատական բաղդատութիւնը վաճառականութեան երկու մեծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռագործի եւ երկրագործական բերքերի։ Հետեւինք միայն ձեռագործի վաճառականին, ըստ ինքեան:

Ձեռագործ ապրանքի մանր վաճառականը ոյժ չունի, նա խաղալիք է իւրեան ապրանք տուող մեծ վաճառականի, կամ գործարանատիրոջ եւ կամ միջնորդի ձեռքում: Զօրութիւնը նոցա մօտ է, որովհետեւ նոցա մօտ է վաճառականի պարտքի մատեանը կամ մուրհակը: Միւս կողմից՝ խաղալիք է բիւր հանգամանքների ձեռքում: Նորա ապրանքը, ինչպէս ասացինք, չունի այն ոյժը, այն կարեւորութիւնը, որ մարդը առանց նորան չկարողանայ ապրել: Ապրանքը մնում է անվաճառ, կամ վաճառուածի դրամը անհնար է ձեռք բերել. գնողը չէ վճարում, միւս կողմից վաճառականի հատուցումի նզովեալ ժամանակը մօտենում է եւ մօտենում է անխնայ: Վաճառականը շուարել է, շատերն են շուարել նորա նման։ Մնում է առանց վաստակի վաճառել ապրանքը, որպէսզի պարտքը կարողանայ վճարել: Եթէ գործ չդնէ այս հնարը, հարկաւորապէս, պիտի շահով պարտք առնու եւ այնպէս վճարէ. չվճարել իւր ժամանակին չէ կարող, առանց գործերը դադարեցնելու: Բայց այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ իւր նոր պարտքի համար, կը տանի նորա ապրանքի վաստակը, թէեւ սկզբում ծանր թուեցաւ նորան ապրանքը առանց վաստակի վաճառել եւ պարտքը վճարել: Ուստի իջեցնում է նա ապրանքի գինը հարիւրին մի քանի տասանորդ: Միւս վաճառականը ի՛նչպէս կարող է պահել նոյն ապրանքի նախկին արժէքը. իջեցնում է եւ նա: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնում են մի քանի օր: Բայց վճարի ժամանակը աւելի մօտեցաւ,  ի՛նչ ճար: «Այս առաջին հատուցումը ձեռք բերելու համար վճռում է նա իւր մէջ․ «Հարկաւոր է վնասով եւս վաճառել այս անգամ. յետոյ կը բարձրացնեմ գինը, եւ կը լրանայ պակասորդը»: Կը լրանայ… Միւս կողմից, այն մարդիկը, որ պարտական էին նորան, չեն վճարում իւրեանց պարտքը, առեւտուրը ընկած է, ոսկին կրկին արժէքի բարձրացած, եւ ահա երկրորդ, երրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի պէս: Ի՛նչ եղաւ հետեւանքը: Մանր վաճառականը բոլոր ժամանակ աշխատեցաւ իւրեան ապրանք տուողի օգտի համար, եւ ոչ միայն այսչափ, այլ առեւտուր սկսելու ժամանակ, նորա մէջ բերած գումարը եւս հալեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրանքը պարտքի փոխանակ տալուց յետոյ դեռեւս պարտական մնաց եւ առանց ամենայն հնարի, որ անհրաժեշտ է ապրուստի համար:

Ո՛ւր գնայ այժմ այն վաճառականը, ի՛նչ գործէ: Հաւատարմութիւնը ընկած է, ոչ ոք ապրանք կամ դրամ չէ տալիս նորան, եւ եթէ տային եւս, հարիւրին իննսուն անօգուտ, քանզի նոյն գործողութիւնը, ինչ որ անցաւ առաջին անգամ, պիտի կրկնուի, անշուշտ, որովհետեւ նոյն հանգամանքների ազդեցութեան տակ է նա, եւ գործը հիմք չունի: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ վաճառականը: Մնում է նորան իբրեւ վարձկան ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան չէ, նա եւս մարդ է, զգացմունք ունի: Նա, մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը զգում էր ազատ, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջական հրամաններից, թէեւ կատարելապէս անկախ չէր եւ նա երբեք չէ մտածել այդ մասին, որովհետեւ գիտէր, թէ որոնց որ պարտք ունի, կախւում է նոցանից, թէ մի անյաջող վայրկենում կարող են նոքա ճմլել նորան: Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը ամենայն ժամանակ զգալի չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող էին։ Իսկ այժմ՝ դրամական կամ առեւտրական նաւաբեկութենից յետոյ, հարկը ստիպում է նորան երթալ ենթակայանալ մի կոպիտ յարաբերութեան, որ լինում է պարոնի եւ ծառայի մէջ, տանել այն բոլոր անախորժութեանց եւ յանդիմանութեանց, արհամարհոտ եւ խէթ հայեացքների, որոնցով առատօրէն վարձատրւում է մի խեղճ ծառայ մի անտաշ եւ տմարդի պարոնի մօտ:

Թերեւս, եթէ վաճառականին հանդիպեցաւ այս կատաստրօֆը երիտասարդութեան ժամանակ, դնենք, թէ ատամները սեղմելով, սեւ ճակատագրին հնազանդուելով՝ ընդունեց այս խաչը։ Բայց այն յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդը, ընտանիքի եւ զաւակների տէր, որոնց դարմանելու համար ոչ մի պարոն չէ կարող տալ նորան բաւական վարձ, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի նորոյ ծառայ դառնայ այդ հասակում: Բայց այստեղ ընտրութիւն չկայ եւ հրաժեշտ չէ կարելի տալ, քանզի  աղքատութիւն կայ մէջտեղում, քանզի պէտք կայ, քանզի հացի խնդիրը ամեն րոպէ բաղխում է նորա դուռը: Եւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ չէ նաեւ գտնել մի պարոն, որ յօժարէր ընդունել նորան իւր մօտ: Յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդու առաջարկեալ ծառայութիւնը պարոնների համար չէ կարող լինել մի հրապուրիչ բան:

Մեզ կարող են ասել, թէ մեք նկարագրում ենք այս կացութենների միայն տխուր եւ սեւ կողմերը:

Որովհետեւ, պատասխանում ենք, այն մխիթարիչ եւ լուսափայլ կողմերը, որ այդպէս հրապուրում են եւ իւրեանց են քարշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգը, որի համար դարձել են նոքա կատարելութիւն՝  idéal, ոչ միայն լոկ բացառութիւնք են, այլեւ տեսաբանական խաբէութիւն՝ illusion optique! Բացառութիւնը չէ կարող իբրեւ օրէնք քննուիլ, ուրեմն եւ չէ կարող օրինակ դառնալ ընդհանուրին:

Այսօր ամեն մարդ աշխատում է վաճառական դառնալ, նա հաւատում է, թէ վաճառականութիւնը կարող է նորան փրկել, բայց չկամի մտածել, թէ ունէ՞ր արդեօք իւր ձեռքում այն պայմանները, որոնցով միայն հնարաւոր է վաճառականութիւնը: Այն, ինչ որ նոքա անուանում են վաճառականութիւն, թո՛ղ ներուի մեզ հրատարակել, լոկ միջնորդութիւն, ուրիշի ծառայութիւն եւ առաւել ուրիշին, քան թէ իւրեան օգտակար: Վաճառականութեան մէջ շահը եւ օգուտը, ո՛րքան ընթացք եւս կատարէ, ո՛րքան զանազան շրջաններ առնու, ի վերջոյ, էականապէս կենդրոնանում է այնտեղ, որտեղից դուրս ելաւ այն ապրանքը կամ գումարը: Զօրութիւնը եւ ոյժը այնտեղ է, կրկնում ենք, ուր որ դրամագլուխը կամ ապրանքը կայ: Առնողը տկար է, քան թէ տուողը, առնողը կարօտ է, քանզի ոչինչ ունի: Նա միայն յոյս ունի, թէ ահա կ’առնու ապրանքը, կը վաճառէ, նորանից կը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր պարտքը եւ աւելորդ շահով ինքը կ’ապրի կամ գանձ կը դիզէ: Եւ այս տեսակ վաճառականութեամբ թերեւս, եթէ Հայը միջնորդ կամ գործակատար լինէր երկու համազօր աշխարհների մէջ, գուցէ կարողանար ապահով եղանակով ապրիլ, թէեւ միմիայն իւր համար, այսինքն՝ առանց ազգի ընդհանրութեան մի օգուտ բերելու։ Բայց Եւրոպիոյ եւ Թիւրքիոյ մէջ եւ ոչ անգամ երազելի է այն ապահովութիւնը, քանի որ Թիւրքիան յարաբերում է Եւրոպային՝ իբրեւ բացասական մեծութիւն դրական մեծութեան: Մեզ ուրիշ վկայութիւն հարկաւոր չէ մեր ասածը ապացուցանելու համար. ազգի վիճակը առնում ենք իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է ազգը այս ճանապարհը եւ այս վերջին օրերում, խուռն յորձանքով, բայց այդ վաճառականների ընդհանրութիւնը՝ միջին թիւը, հազիւհազ ապրում է, եւ աղքատութիւնը  օրէ օր տարածում է իւր սեւ վարագոյրը ազգի վերայ: Զարհուրելի է մեզ երեւակայել միլիոնաւոր մարդիկ (հարկաւոր եւս չէ երեւակայել, որովհետեւ իրականապէս կան), օդին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա գալիս են եւ գնում են, «որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ, ուստի՛ գայ կամ, յո՛ երթայ»: Չէ՛, այս անբնական մի գործ է, եւ ազգի կաթուածահարութեան աղբիւրը բղխում է այստեղից: Մինչեւ ազգը չկոտրէ այս ուղղութիւնը, մինչեւ որ նա չկատարէ մի տնտեսական յեղափոխութիւն, իւր մինչեւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ դէպի բնութեան գոգը, յառաջադիմութիւնը աներեւակայելի է: Թո՛ղ հազարաւոր դառնայ հարուստ անհատների թիւը, թո՛ղ հարիւրաւոր լինի եւրոպական դպրոցների մէջ կրթութիւն ստացողների թիւը։ Ի վերայ այսր ամենայնի ազգի ընդհանրութիւնը կը մնայ անշարժ եւ անդամալուծեալ: Այն օրից պիտի թուենք ազգային նորոգութեան դարագլուխը, երբ ազգը դիմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ ազատել ազգը աղքատութենից, այլեւ մեծ զարկ տալ նորան յառաջադէմ ուղղութեան մէջ:

Բնութեան մէջ չկան այն վտանգները, ինչ որ կան մեքենական վաճառականութեան մէջ. այնտեղ մարդը ապահովեալ է բնութեան օրէնքներով: Այն մարդը, որ բնութեան հետ գործ ունի, որ անմիջապէս հողի՛ց ստանում է բնութեան բերքերը, եւ նոքա են նորա նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւր ոտքի վերայ։ Նա կարօտ չէ ուրիշին. դորա փոխանակ, ուրիշը կարօտ է նորան: Մանր վաճառականը իւր ընթացքի մէջ կարօտ է մեծ վաճառականին, զանազան միջնորդական տուների, գործարանների եւ ի վերջոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա թողեց նորանց եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ գիրկը, յարաբերութիւնքը փոխւում են. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը, ե՛ւ գործարանը, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը լինին նորան: Ոյժը կ’անցնէ նորա ձեռք, թո՛ղ որչափ կամի, փոքր լինի նորա ապրանքը. ոյժը, այնուամենայնիւ, դրական զօրութիւն է, քանզի ապրանքի փոխարէն պիտի ստանայ զուտ արծաթ:

– Մի՛թէ այս վաճառականութիւն չէ՞, մի՛թէ այդտեղ չէ՞ կարելի վնասի հանդիպել, եւ այլ հարիւրաւոր հարցական միթէներ լսւում են այստեղ:

«Վնաս վնասից տարբեր է: Անհիմն վաճառականութեան մէջ հարիւրին իննսուն հաւանականութիւն կայ վնասի հանդիպելու, իսկ բնականի մէջ՝ նոյնքան հաւանականութիւն նորան չհանդիպելու:  Այլ խնդիր է ջուրը մտնել՝ թոյլ տալով խեղդուելու կարելութիւն, եւ այլ խնդիր է մտնել՝ հաստատ գիտելով, որ պիտի խեղդուի»:

Հայոց ազգը, քանի որ չունի իւր սեպհական երկրագործութիւնը՝ բոլոր նորա ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛ եւ կը լինի Եւրոպացոց համար ծառայութիւն: Իսկ այն օրից, երբ ազգը կը սկսի մշակել հողը, երբ մարդիկ կը դառնան իւրեանց հայրենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր գրեթէ ամայի եւ խոպան է, այն օրից կը կենդանանայ եւ Հայոց վաճառականութիւնը:

Եւ այն օրի վաճառականը ոչ միայն կ’ազատուի Եւրոպացոց համար ախ ու վախով եւ բիւր նեղութեամբ գործ կատարելուց, ոչ միայն ինքնուրոյնաբար կը կանգնի իւր ոտքի վերայ, այլեւ եւրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը կը շահուի տասնապատիկ աւելի եւ մեծ ու մեծ շահ կը բերէ ազգի ընդհանրութեան, որ է ազգի հիմքը, լծակը, շարժարանը: Ընդհանրութիւնը կ’ապահովուի, քանզի զօրութիւնը կը գրաւէ իւր կողմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է նորան, քանզի, երկրի բերքերը դուրս տալով, իւր մէջ պիտի դարձնէ դրամի շրջանառութիւնը:

Եւ միայն հում բերքերը չեն, որ կարող են գրաւել հայ վաճառականի գործունէութիւնը. այդ բերքերի մշակութիւնը մի լա՜յն հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն ժրաջան եւ գործունեայ մարդերի համար, որ ստուգապէս կամին պարապել վաճառականութեան: Նոյն այն գործարանքը, նոյն այն մեքենաները, որ կարող են ներգործել Եւրոպայի մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող են ներգործել եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը եւ այլ բնական հանգամանքները աւելի դիւրութիւն կարող են տալ այսպիսի ձեռնարկութեանց:

Շատ մեքենայք, որ Եւրոպայի մէջ ներգործում են կրակի եւ շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ պարզութեան մէջ կարո՛ղ են ներգործել սարերից կատաղաբար վազած ջրերով, որի համար հարկաւոր չէ վատնել այն դրամը, ինչ որ Եւրոպացին վատնում է ածուխի կամ փայտի համար: Եւ այն ապրանքը, որի հում նիւթը, շատ անգամ Ասիայից երթալով Եւրոպա եւ պատրաստուելով այնտեղ, հասնում է դարձեալ Ասիա, անցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ աւելի արժան եւ նոյն որակութեամբ, կարող է պատրաստուիլ Ասիոյ մէջ: Աշխարհագրական անուանակոչութիւնքը չեն պատճառ, որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, իսկ Ասիան՝ Ասիա ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմաները կարող են շատ բան պատճառել, բայց Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասիականը, եթէ աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդական թովչութիւնը ո՛չ նորա աշխարհագրական անունի մէջ է եւ ո՛չ նորա կլիմայի մէջ:  Նորա գործունէութիւնն է, որ այսօր պատգամ է տալիս բոլոր երկրագունդին: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ նա արուեստով եւ բիւր հոգաբարձութեամբ յառաջ է բերում այն, ինչ որ առանց աշխատութեան բնութիւնը ինքը կարող է մեզ տալ Ասիայում, եթէ միայն լինի մեր մէջ ստանալու ձգտողութիւնը: Եւրոպական հողը, անդադար ներգործելով, կարօտ է այժմ արուեստական հնարների բուսաբեր եւ արգաւանդ լինելու համար, մինչդեռ ասիական հողը մնացել է մինչեւ այժմ իւր կուսական վիճակի մէջ անձեռնամերձ, անարատ: Ո՛ւր թողունք այն բերքերը, որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող են յառաջ բերել Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն պարգեւել է բնութիւնը Ասիային:

Անգլիոյ երկրագէտքը եւ տնտեսականքը, հաշուի տակ դնելով իւրեանց հողի մէջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից դուրս եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ գտանելով, որ հարիւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան չպիտի ածուխ գտնէ իւր հողի մէջ, ահա այս երկու տարի է, որ «Երեմիայի ողբ» են կարդում իւրեանց գլխին, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը է նորա Աստուածը, որ պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի թող լինի, ովի՛ բան ու գործը կտրուել է, որ վաղուայ համար մտածէ: Մեք կարծում ենք, թէ աւելի շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է Եւրոպիոյ եւ Ասիոյ տարբերութիւնքը: Այո՛, գործունէութիւնը շարժողութեան հետեւանք է, եւ առանց շարժողութեան, չկայ գործունէութիւն: Ուր չկայ գործունէութիւն, ասել է չկայ շարժողութիւն, իսկ ուր շարժողութիւն չկայ, այնտեղ կեանք չկայ, այնտեղ թագաւորում է մահը: Այսպիսի դիպուածում անունը յանցանք չունի: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը եւս հաշուած է, իսկ Ասիոյ մէջ կարծեմ գտնուին տեղեր, ուր տասն տարին մի անգամ, եւ այն դիպուածով, հազիւ ոտք է կոխում մի մարդ:

Եւրոպան ուշ ծնեցաւ, բայց շատ արագ ծերանում է: Մի քանի դարու մէջ նա անցաւ պատմութեան շատ կերպարանքներ՝ phase, փոփոխեց եւ փոփոխում է դեռեւս կառավարութեանց ձեւերը, բայց ցարդ չհասաւ իւր նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեցաւ ճանապարհը լայնացնել, ուղղել, հարթել՝ մոռնալով, որ իւր նեղութիւնը ճանապարհից չէ այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում է եւ չէ թողնում ման գալ: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ ի՛նչ կ’օգնէ ճանապարհի լայնութիւնը, քանի որ կօշիկը նեղ է: Այո՛, Եւրոպան կանգնած է այսօր մի դժուար լուծանելի խնդրի առջեւ։ Այդ տնտեսական խնդիրն է, մարդը եւ հացը: Եւ այդ խնդիրը, կանուխ թէ ուշ, թէեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտի լուծուի: Ոչինչ բռնութիւն, ոչինչ պահպանողական համակարգութիւն, ոչինչ ընդդիմադրութիւն, որեւիցէ կողմից, չէ պիտոյ կարողանայ փակել նորա առաջքը, թէեւ այսօր հալածակա՜ն եւ աքսորակա՜ն են այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը:  Եւ ինչպէս միջին դարերում Ասիոյ անկիւններից խուռն բարբարոսներ իջան ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս մարդու եւ հացի խնդիրը լուծուելուց յետոյ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ, եւ ասիական ազգերը այն վայրկենից պիտի սկսանին իւրեանց պատմութիւնը, եթէ ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելու. իսկ եթէ ոչ, օրըստօրէ կ’անհետանան, որպէս մի կաթիլ համատարած ծովի մէջ: Ամերիկան, Աւստրալիան, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկայք են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան աւելի մեծ է, աւելի լայն է տնտեսական խնդրի վերաբերութեամբ, քան թէ Եւրոպիոյ ապագան: Հայերին մնում է վաղօրօք օգուտ քաղել իւրեանց դրութենից:

Կարող են, դարձեալ, դիմադրել, որ եթէ մեր հայեացքով, միայն մարդ ու հաց կայ աշխարհի երեսին, եթէ մեք մի կտոր հողի վերայ քարոզում ենք հաւասար իրաւունք, ուրեմն, ազգութեան խնդիրը եւ ուշադրութեան արժանի բան չէ. մարդը ապրել է Հայի անունով, թէ մի այլ անունով, դարձեալ միեւնոյն մարդն է, եւ այլն:

Այո՜, եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր խոստովանուի բոլոր երկրագունդի վերայ, եթէ ներկայ եղած պետական համակարգութիւնքը այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ միայն չէ մնում ազգութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր եւս չէ: Բայց այս է բանը, որ դորան հասնելը ժամանակի է կարօտ, եւ մինչեւ այն ժամանակ «Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի, եւ բռունք յափշտակեն զնա», մինչեւ այն ժամանակ, «սահմանք քաջաց, զէնք իւրեանց», - ասում է մեր իմաստուն Ծերունին:

Մեք ուրախ չենք, որ այսպէս է լինում, մեք ուրախ չենք, որ մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է միւս ազգը եւ իւր զէնքով սահման է դնում նորա հողի վերայ, բայց որովհետեւ մեր տրտմութիւնը ոչինչ է՝ համեմատելով այն մինչեւ այժմ եղած կարգի հետ, ուստի մեր կարողութիւնքը ուղղում ենք մեր ազգութիւնը պաշտպանելու համար: Եւ մեր ամենիս պարտքն է մինչեւ այն ժամանակ մնալ ազգութեան դրօշի տակ, որքան ուրիշը կրում է իւր սեպհական ազգութեան դրօշը: Բայց, այս ասելով, կամք չունինք ազգութիւնը կոյր ֆանատիկոսութիւն դարձնել: Հերիք է, որչափ կոյր եւ ֆանատիկական ազգութիւնը ունի իւր եսական կողմերը. հերի՛ք է, ասում ենք, որ մի ազգութիւն իւր մի շամփուր խորովածի համար մորթում է միւս ազգութեան եզը… 

– Այս ինչ հակառակախօս դրութիւնք են, – մտածում է մեր ընթերցողների միջից նեղսիրտ մարդը: Երկու տող յառաջ ազգութիւն է քարոզում, յետոյ ազգութեան մէջ նշմարում է եսականութիւն եւ թուլացնում է առաջին տպաւորութիւնը:

Մեր պարտքն է, ուրեմն, յառաջուց պարզել մեր հայեացքը եւ այս ծանրակշիռ խնդրի համար մի երկու քայլ խոտորիլ մեր ուղիղ ճանապարհից: Այս պատճառով մէջտեղ դնում ենք խնդիրը՝ ի՛նչ է ազգութիւնը:

Ազգութիւնը, իբրեւ պատմական իրողութիւն, իբրեւ հաւաստի երեւոյթ ընդհանուր մարդկութեան կեանքի մէջ չէ կարելի մերժել, թէեւ բանականութիւնը երբեք չէ կարող արդարացնել նորան: Մարդը մինչեւ այժմ չէ հասել այնտեղ, որ առանց երկրորդական եւ պաշտօնական անունի հանդէս գայ, միայն մարդու բնական անունով. մինչեւ այժմ մարդը չկայ աշխարհի երեսին, մինչեւ այժմ ազգեր կան:

– Խայտառակ դրութիւն, – շարունակում է մտածել մեր նեղսիրտը: – Ազգերը մարդերից չե՞ն բաղկանում, եւ ինչպէս կարելի է բաղկացեալը ընդունիլ, իսկ բաղկացնողքը մերժել եւ ուրանալ:

«Երբ մարդը, երեւելով այս կամ այն ազգութեան մէջ, այլեւս չէ կոչում ինքը իւրեան մարդու անունով, երբ նա անուանւում է Անգլիացի, Գերմանացի եւ այլն, եւ այլն, եւ, ընդհանուր մարդկութեան շահը ոտքի տակ կոխելով, անքուն հսկում է միայն իւր ազգի շահի համար, երբ մարդիկ հասանում են մինչեւ այնտեղ, որ ոչ միայն մարդը չեն ճանաչում մարդու անունով, այլ շատ անգամ միլիոնաւոր բազմութեանց գոյութիւնքը ուրանում են՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ են. երբ թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կորուսանում են իւրեանց տարրական յատկութիւնը եւ երեւում են որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է ե՛ւ թթուածնի, ե՛ւ ջրածնի յատկութեններից, մեզ մնում է ընդունել այս երեւոյթը որպէս իրողութիւն:

Մարդերի բազմութիւնը ազգ ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում են նոցա սերունդի գոյութիւնը: Փիւնիկեցիք չկան, կամ այնինչ հին ազգը մեռաւ: Միթէ այդ ազգերը բաղկացնող անհատները ամենեքի՞ն մեռան, ամենեքի՞ն կոտորուեցան, եւ բնա՞ւ սերունդ չթողեցին, որ այսօր երեւէր եւ կենդանի մարդերի միլիոնաւոր բազմութիւնը մեռելոց կարգը չանցնէր: Ամաղեկացոց համար միայն վկայում է Սուրբ գիրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ միւս ազգերի համար խօսք չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, բայց նոր ազգերը, որ հիների օրերում չկային, նո՞ր ստեղծուեցան, եթէ՞ գետնից բուսան: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք նորան, եթէ շատ անգամ գիտենք նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում ենք նորա լինելութիւնը:

– Մեք ուրանում ենք ազգի լինելութիւնը. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ:

«Ազգը եղած ժամանակ, դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած: Այս ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է»:

Բայց չէ՛. սխալը այստեղ չէ: Սխալը փորձական սխալ չէ, սխալը սկզբունքի մէջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը սխալ է, թիւր կը լինի նորա փորձական հետեւութիւնը եւ կ’երեւեցնէ մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Եթէ Փիւնիկեցիք իւրեանց վերայ կրած չլինէին Փիւնիկեցի յատուկ անունը, եթէ նոքա ապրած լինէին մարդու անունով, նոքա չպիտի վերջանային, որովհետեւ մարդը կայ: Բայց, որովհետեւ նոքա իբրեւ Փիւնիկեցի երեւեցան, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: «Ազգ գայ եւ ազգ երթայ», – ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ «Իսկ մարդը յաւիտեան կայ», – կցորդում ենք մեք:

Չքացած ազգը ապրում է իւր ժառանգների մէջ, յառաջացած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում էր իւր նախահարց մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ, ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մեռնում է, բայց նորան կազմող անհատները կենդանի են, նոքա չեն կորչում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը չէ սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի ահագին ազգ: Ի՛նչ է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջացողը, եւ ի՛նչ զօրութիւն է այն, որ երբ չքանում է, կենդանի մարդերի միլիոնաւոր բազմութիւն օր ու ցերեկով համարւում է չքացած, եւ երբ յառաջանում է, վաղուց արդէն ապրող մի բազմութեան, կազմում է նոր դարագլուխ կեանքի եւ գոյութեան:

Ազգութիւնը միայն կարող է պատասխանել սորան:

Ազգութիւնը է ազգի անձնաւորութիւնը, ազգի դէմքը։ Միլիոնաւոր մարդիկ կորուսանում են իւրեանց անհատական ինքնուրոյնութիւնը այդ անձնաւորութեան օգտի համար. նոքա չեն երեւում որպէս մարդ, այլ՝ որպէս անդամ այս կամ այն հաւաքական անձնաւորութեան: Եւ այդ անձնաւորութիւնը բարոյապէս ապրում է եւ ինքնուրոյնաբար ունի իւր սեպհական կեանքը, իւր լեզուն, իւր սովորութիւնքը, իւր աւանդութիւնքը… Նորա ամեն մի սեպհականը սուրբ է նորան, եւ վա՛յ միւսին, որ ձեռք բարձրացնէ նորա, այս կամ այն, սեպհական սրբութեան վերայ: Եւ, ինչպէս սովորական կեանքի մէջ, մասնաւոր մարդը աշխատում է իւր  անձնական օգտին եւ իւր անձնական ապահովութեան համար, ինչպէս շատ տեղ վնասում է նա մի ուրիշ անհատի անձին եւ օգտին, այնպէս եւս մարդերի հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ ազգութիւնը, պահում է եւ պաշտպանում է իւր օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրիշ իւր պէս անձնաւորութեան շահը: Ազգը, այսինքն՝ կենդանի մարդերի մի ահագին բազմութիւն, համարւում է կենդանի, եթէ կայ եւ չէ մեռած նորա հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ նորա ազգութիւնը. համարւում է դարձեալ մեռած, դատապարտուած եւ իրաւունքից զրկուած, եթէ չկայ այլեւս նորա ազգութիւնը:

Վերեւում ասացինք, որ ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ՛։ Ասացինք, որ ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս։ Ի՛նչպէս, ուրեմն, մեռնում է ազգութիւնը: Մահը անհասկանալի է, եթէ չգիտենք կեանքը, ուրեմն յառաջ կեանքը:

Ի՛նչ է կեանքը:

Կեանքը է անդադար շարժողութիւն, նիւթերի անդադար փոխանակութիւն եւ անձնապահութիւն: Արտաքին ոյժերը ներգործում են էակի վերայ (սովորական ոճով խօսելով) աւերողապէս, էակը անդադար շարժում է, ընդունում է նիւթեր, դուրս է տալիս նիւթեր եւ քանի որ կարող է շարժիլ եւ այս գործողութիւնը կատարել, նա ունի իւր ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է գնում արտաքին աւերիչ ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարողանում է նոցա դէմ դնել, պահպանում է իւր անձը ՝ ապրում է: Բայց երբ էակի ներքին եւ արտաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, երբ էակը չէ կարող իւր ոյժով դէմ դնել արտաքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող պահպանել իւր անձը եւ այն րոպէին մեռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում են նորան եւ լուծում են նորա կազմուածքը:

Ազգութիւնը ապրում է, եթէ նորա մէջ կայ արտաքին, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ զօրութիւն։ Թէ ի՛նչ է այդ զօրութիւնը, մեք յետոյ կը խօսինք, այժմ այսչափ միայն հարկաւոր է ասել, որ եթէ չկայ այդ զօրութիւնը, արտաքին ոյժերը, յաղթահարելով ազգութիւնը, լուծում են նորա կազմուածքը: Եւ ինչպէս բնական էակները, կորուսանելով իւրեանց ոյժը, յաղթահարուելով արտաքին ոյժերից, մեռնում են, եւ ինչպէս նոցա կազմուածքի մէջ մտած նիւթերը, լուծուելով կազմուածքից, շարունակում են իւրեանց կեանքը՝ կազմելով մի այլ էակ կամ իբրեւ նիւթ, պիտոյանալով այլ կազմուածքի, այնպէս եւս ազգութիւնը մեռնելուց յետոյ նորան բաղկացնող անհատները ընդունում են այլ բարոյական կերպարանք՝ կազմելով մի առանձին ազգութիւն, ա՛յլ պայմանների տակ, կամ մտանում են ուրիշ ազգութեանց կազմուածքի մէջ:

Բնութիւնը կորուստ չունի:

Մարդիկ իւրեանց գոյութիւնը եւ ներկայութիւնը ապացուցանում են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ ես եւ խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա չէ ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: Նա ասում է ինձ, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած է, ուստի եւ դու կենդանի չես, որպէս Հայ:

– Եղբայր, ի՞նչպէս կենդանի չեմ, ես խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն թողել են խօսելու սովորութիւնը:

– Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի չես, – կրկնում է նա ամենայն սառնութեամբ:

Եւ ոչ միայն այսչափ. ուրանալով իմ կենդանութիւնը, ժխտում է ինձ, իմ կենդանութիւնը պահելու համար պէտք եղած կարիքը կամ նորանց լցնելու հնարները:

– Եւ այստե՞ղ հանեցիր տնտեսական խնդիրը…

Եւ չկամելով բռնաբարութեան կերպարանք տալ այս ժխտողութեան, տակաւին իրաւունքի անունով խօսում է իմ հետ. «Ի՛նչ ես արել, որ ես համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ ես խոստովանիմ քեզ կենդանի»:

Այս կոպիտ հեգնութիւն է եւ ստրկութեան շղթայի ամենածանր օղի մինը: Հերիք չէ նորան իմ կենդանութիւնը, նա չկամի նորան ընդունել որպէս իրողութիւն. նա ակամայ պիտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւնը պիտի խոստովանի միայն այն ժամանակ, երբ ստուգէ, թէ զօրութիւն ունիմ իմ իրաւունքը պաշտպանելու:

Այս տողերը գրելու միջոցին Թէյմսը հրատարակեց Լեհաստանի ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը, գրեթէ բառ առ բառ: Եւ մի՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, երբ ընդհանրական եւ մասնաւորապէս աւստրիական բռնակալութեան ջերմեռանդ քուրմը հրատարակեց, թէ «Իտալիան լոկ աշխարհագրական անուն է [7] »։

Պարզամիտ մարդիկ կարող են հաւատալ այս կամ այն կառավարութեան… կարող են հաւատալ, որ եթէ յիրաւի՛, Լեհաստանը արժանի լինէր անգլիական համակրութեան [8] եւ ահա լրացած էր ամենայն բան:

– Այսօր չէ, վաղը, – ասում ենք մեք:

– To-morrow morning!, – ասում է հեգնող Անգլիացին:

Քանի որ իմ կեանքի խոստովանելը կապուած չէ նորա շահի հետ, նա խոստովանելու չէ: Ուր թողունք, որ մի ազգութիւն գիտութեամբ սպանում է միւս ազգութիւնը իւր սեպհական շահի համար, ճնշուածի իրաւունքը խոստովանե՞լն է մնացած:

Անհնարին տհաճութեամբ լսեցինք մեք անգլիական պառլամենտի մէջ լորդ Ջօհն Ռըսսելի խօսքերը ամերիկեան խնդրի վերաբերութեամբ:

«Չէ կարելի բուռն զօրութեամբ վերացնել ստրկութիւնը Հարաւային Ամերիկայի միջից: (Այսինքն հիւսիսայնոց պահանջողութիւնը եւ պատերազմը, զուր է)։ Հարաւայնոց ատելութիւնը դէպի Հիւսիսայինքը աննկարագրելի խոր է եւ սաստիկ: Խաղաղութիւնը չէ պիտոյ տիրէ այնտեղ, մինչեւ այդ երկու կողմերը չկազմեն առանձին առանձին տէրութիւնք: Եւ այն ժամանակ միայն Անգլիան կը հասնի իւր դարաւոր նպատակին, որի մէջ է նորա էական շահը» ։

Այսպէս է եղել ազգութեանց ընթացքը մարդկութեան ասպարիզում: Մինչեւ այժմ այն ազգութիւնը, որ ոյժ ունի, որ ինքը ապրելով չկամի ուրիշի կեանքի վերայ մտածել, աւելի կամ պակաս չէ մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը չէ, եթէ նորա ընկերը, նորա աչքի առջեւ ընկնում է սովամահ:

Բայց մասնաւոր ուշադրութեան արժանին ի՛նչ է. նոյն ինքը՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ չունի իւր անունին վերագրուած շահերից: Այդ ազգութիւնը իւր կառավարութեան հետ գրեթէ նոյն յարաբերութեան մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն դէպի ինքը չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տարբերութիւնը էական խնդրի մէջ չէ. տնտեսական խնդրի դուռը եւ նորա համար փակուած է: Նորա ազատութիւնը անուանական է, նա չէ կերակրւում նիւթով, նորա կառավարութիւնը ներկում է նորա աչքը իւր դրօշի փառքով, իւր զէնքի յաղթութեամբ, իւր սահմանների օրըստօրէ լայնութեամբ: Դնենք, թէ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը խոստովանուած չէ, պաշտօնական կերպով չեն համարւում կենդանի։ Այո՛, նոքա ստրուկ են ուրիշներին։ Բայց եւ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը դողացնում է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստրուկ են իւրեանց կառավարութեան ձեռքում: Կառավարութիւնքը, նկատելով, որ այդ ազգերը ինքեանք իւրեանց մէջ ազատ չեն տակաւին, նկատելով, որ սնոտի նախապաշարմունքներ, փտած սկզբունքներ եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք պաշտելի են նոցա, խորամանկութեամբ օգուտ են քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա վերայ եւ նոցա անունով ներգործում են, միմիայն իւրեանց անձնապահութեան համար:

Մարդը դեռեւս թովուած է, կառավարութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում են նորա վերայ: Նա տանում է աղքատութեան ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, թէ ի՛նչ բանի համար են այն զրկանքը, որ յանձն է առնում: Ի՛նչ կ’առնու իւր դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը չէ բերում նորան երջանկութիւն եւ հանգիստ կեանք, եթէ ամեն մինը այդ եղջերուաքաղ փառքերից գնւում են սոսկալի հարկերի եւ սարսափելի պարտքերի ծանրութեամբ, որոնց էականապէս ժողովուրդն է ենթակայ: Կառավարութեան դրամ է հարկաւոր, իւր որեւիցէ խորհուրդը յառաջ քշելու համար, ներքին պարտք է հրատարակում նա, եւ ամեն մարդ առանց երկբայութեան, իբրեւ մի ապահով տեղ դնում է իւր ունեցածը: Եւ ինչի՞ պիտի վախենայ, քանի որ կառավարութիւնը երաշխաւոր է:

– Կառավարութի՞ւնը… Ո՛վ է կառավարութիւնը, ազգը չէ՞: 

– Չէ՛, կառավարութիւնը կառավարութիւն է, ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛յլ:

– Ուրեմն, կառավարութիւն ասելով, պիտի իմանալ որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ նոցա գահերէ՞ցը:

– Ճի՜շդ:

– Ինչո՞վ ապահովում է կառավարութիւնը այն պարտքը, որ առնում է ժողովուրդից:

– Ի՛նչպէս թէ ինչով, տէրութեան հողով, գանձով եւ այլն եւ այլն:

– Տէրութեան հողը, գանձը, եւ այլն եւ այլն, կառավարութեան սեպհականութի՞ւնն է, որ գրաւ է դնում:

– Տարակոյս չկայ, դոքա պատկանելիք են կառավարութեան:

– Ապա ազգը՞:

– Ազգը ի՛նչ վերաբերութիւն ունի տէրութեան հողին կամ գանձին հետ: Ազգը ազգ է, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարութիւն է: Ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛յլ:

– Դրօշի փառքը՞…

– Ազգի՛նն է:

– Ցնծա՛, ազգ: Բերանդ հովին բացած՝ նայի՛ր այն կտոր լաթին, որ կախուած է ձողի վերայ:

– Բայց նա ինձ կերակուր չէ տալիս, – ասում է ազգը:

– Եւ ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր, երբ դու ապրում ես այդ փառքով:

Չնայելով այս բոլորի վերայ, այդ ազգութիւնքը հետեւում են տակաւին իւրեանց կառավարութեան, ուրիշ աշխարհների տիրելու, ուրիշ ազգութիւնք սպանելու եւ իւրեանց դրօշի փառքին նորանց եւս մասնակից առնելու:

Մինչեւ այժմ բռնակալ աշխարհակալութիւնքը մի սուտ փաստ ունէին իւրեանց ձեռքում, որ այսօր չէ կարող արդարանալ եւ մարդկային բանականութեան դիմանալ: Ի՛նչ էր այդ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավարութիւնքը տիրում են զանազան աշխարհների, զանազան ազգերի, միմիայն վայրենութիւնը քաղաքակրթելու համար: Անձնական շահը չէ՛, ո՛չ, քա՛ւ լիցի, մարդկութեան սէրն է, որ ստիպում է նորանց ստրկացնել զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը յետ են մնում եւ չեն քաղաքակրթւում:

– Այսպէ՞ս, ուրեմն, Անգլիան, Հնդկաստանի մէջ մի որոշեալ կշիռ ափիոնի գնում է ժողովրդից 25 լիբրէ ստերլինգի, իսկ ինքը նոյն կշիռը վաճառում է 250 լիբրէի, եւ կառավարութենից աւելի ո՛չ ո՛ք իրաւունք  ունի շինականից գնելու, նոյնպէս եւ շինականը իրաւունք չունի ուրիշի վաճառելու:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Անգլիան ամիսը երեք շոգենաւ ափիոն բռնութեամբ ներս է տանում Չինաստան, թունաւորում է մարդկութիւնը եւ այդ թոյնի փոխարէն ամիսը երեք շոգենաւ արծաթ է ստանում. այս անբարոյականութիւն է:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Իռլանդիան, իւր աշխարհագրական դրութեամբ, իւր բնական սահմաններով, իւր կրօնքով, սովորութեամբ եւ աւանդութեամբ բոլորովին հեռի է Անգլիայից, քանքարաւոր մարդերով աւելի ճո՛խ է, քան թէ ինքը՝ Անգլիան, բայց Անգլիան, հակառակ նորա կամքին, պահում է նորան իւր ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրատարակեց, թէ Իռլանդիոյ անկախութեան աշխատողքը, իբրեւ տէրութեան ընդդէմ ապստամբք, կարո՛ղ են դատապարտուիլ դէպի թիարան…

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Պապը, «Իմ թագաւորութիւնը այս աշխարհից չէ՛» Ասողին երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, հակառակ իւր Վարդապետի հրամանին, բռնացել է այս աշխարհի վերաբերեալ հողի վերայ, որ պատկանում է Իտալիային, եւ երբ խնդիրները սկսում են սաստիկ յուզուիլ, երբ առաջարկութիւնք առաջարկութեանց քամակից հասնում են նորան, թողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա չէ յօժարում եւ հիւանդանալով՝ մահիճ է ընկնում…

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Աւստրիան, իւր 8 միլիոն ձկնարիւն Աւստրիացիներով բռնացել է Լօմբարդիոյ վերայ եւ չէ կամենում Վենետիկը ձեռքից թողուլ:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Մորթել է Հունգարիան, խեղդել է Գալիցիան, Դալմատիան, Բոհեմիան եւ այլ գաւառներ ու ազգեր:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Պրուսիան՝ Լեհաստանի մահուան առաջին պատճառը, յափշտակել է նորա Պօզնայնի դքսութիւնը եւ խեղդում է.. ․

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Ռուսական բանդերը լցուեցան Լեհացիներով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ պիտի լինի Լեհացի, քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի հրապարակների վերայ արիւնը մինչեւ ծունկն է հասնում։ Զինուորները, անզէն մարդոց վերայ յարձակուելով, սպանում են՝ առանց խնայելու հասակի եւ սեռի, Ռուսիոյ գերմանաթաթար կառավարութիւնը, իբրեւ մի  վամպիր, ծծում է Լեհաստանի արիւնը, փակում է նորա եկեղեցիքը, դպրոցները եւ հրամայում է քար կամ փայտ դառնալ:

– Քաղաքակթութիւն է տարածում:

– Փոքր Ռուսիան (15 միլիոն ժողովուրդ) իւր լեզուով, իւր պատմական աւանդութեամբ, իւր կեանքի կերպերով եւ սովորութեամբ, ոչինչ յարաբերութիւն չունի Մեծ Ռուսիային, եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ սաստիկ թշնամի է նորան, խնդրում է իւր անկախութիւնը, բայց Ռուսիոյ կառավարութիւնը շղթաներով կապում է նորան եւ ազատութեան մարգարէներին պատասխանում է բանտով, կնուտով եւ աքսորով:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Յափշտակել է եւ ստրկացրել է Ֆինլանդիան:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Խաբանօք ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նորանց իւր ծանրութեան տակ:

– Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

– Եւրոպական տէրութիւնքը անդադար օգնութիւն են տալիս Թիւրքիային, որ նա դիմանայ եւ չկործանուի:

– Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ, Սկլաւոն եւ Յոյն ժողովուրդը քաղաքակրթիչ հոգաբարձուից չզրկուի:

– Կուրանով Աւետարանի որդի՞ք քաղաքակրթել:

– Այդ քաղաքակրթութիւնը աւելի փրկարար է: Աւետարանից, թերեւս, ազատութիւն կարող է ծագել, իսկ Կուրանից՝ եւ այդ երկիւղը չկայ:

Սոքա ամէնքը, իբրեւ բռնի վարժապետ, քաղաքակրթութիւն են տարածում, եւ ոչ ոք չէ հարցնում աշակերտի կամքը, կամի՞ արդեօք ուսանել, թէ ոչ: Սակայն չէ պիտոյ աչքից հեռացնել նոցա քաղաքակրթութեան տարբերութիւնը մեր հասկացած քաղաքակրթութենից: Բանդերը են նոցա դպրոցները, պօլիցականք եւ ժանդարմը՝ դաստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ գիրքը, աքսորը՝ բարոյականութիւնը վերին աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղանը եւ գլխապարտութեան խայտառակ սիւնը` «Դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կէանս յաւիտենականս»…

Կեցցէ՛ կատուն, որ իւր փորի համար մուկ է բռնում:

Երբ ինքեանք՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս, երբ նշմարեցին  իւրեանց փաստի ոչնչութիւնը, Եւրոպական հաւասարակշիռը հանեցին մէջտեղ: Եւ այսօր ամեն կառավարութիւն իւր կշռով կշռում է այս հաւասարութիւնը: Մարդկութիւնը, այո՛, աւելի չէ, քան թէ ոչխարը, որ սպանդապետի դանակին եւ կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակում եւ ամեն պաշտպանութիւն այս հաւասարակշռի անունով յառաջացաւ:

– Բայց կշռի արդարութեան քննի՞չը:

– Քեզ ի՞նչ փոյթ:

Եւ այն օրից, երբ կառավարութիւնքը իւրեանց ընթացքը արդարացնելու համար եւ իւրեանց բռնած ճանապարհը ամբոխի աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ գրեցին իւրեանց դրօշակի վերայ հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րոպէից, ասում ենք, ազգութիւնը դարձաւ կառավարութեանց հալածող ուրուականը: Եթէ հաւասարակշիռ եւ իրաւունք կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը եւ նոյն իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած ազգերի մէջ: Դու կամենում ես քո հաւասարակշիռը պահել եւ այն՝ իրաւունքի անունով, բայց ինձ, որ բնաւին օտար եմ քեզ եւ ամենեւին վերաբերութիւն չունիմ քո հետ, ի՛նչ պատճառով, հակառակ իմ կամքին, առնում ես եւ բռնութեամբ դնում ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ խօսում ես իրաւունքի անունով, իսկ իմ վերաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում նորան եւ անիրաւում ես չարաչար:

Այսօր ճնշուած մարդերի համար ազգութիւնն է նոցա միակ դրօշը, որ կարող է բացուիլ բռնակալութեան ընդդէմ: « Ազգութիւնն է միակ հնարը դէմ դնելու նաեւ լուսաւոր բռնակալութեան, եթէ միայն բռնակալութիւնը կարող է լուսաւորուիլ, կամ լուսաւորուելուց յետոյ՝ յարատեւել իբրեւ բռնակալութիւն», – կրկնում ենք, մեր դարու երեւելի մտածողներից մինի հետ:

Գանք այժմ պարզելու մեր ունեցած հայեացքը ազգութեան վերայ, որպէսզի հակառակախօս չերեւինք մեր նեղսիրտի առջեւ:

Վնասակար եւ անիրաւ է այնպիսի ազգութիւնը, որ ամեն ուրիշ զոհում է իւր կեանքին. ազգութիւն չէ այն, այլ կոյր ֆանատիկոսութիւն, որ հիմք չունի եւ կիրքի բնաւորութեամբ երեւում է մարդու մէջ: Այդպիսի ազգութիւնը, որչափ եւս կատաղի լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի վերայ այսր ամենայնի ժամանակը կը մաշէ նորան, որովհետեւ մի կիրք կարող է տեղի տալ միւս կիրքերի, որ հանգամանքը կարող են ծնուցանել: Ազգութիւնը հարկաւոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ նա չէ բորբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբրեւ պատահական եւ հանգամանքներից կախուած մի բան, այլ, երբ որպէս հետեւանք հասուն  գիտակցութեան, հանդէս է գալիս այրական հաստատամտութեամբ, պահանջում է ուրիշների հաւասար իրաւունք եւ ոչինչ չէ խնդրում աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ, երբ զգալի է ոչ որպէս մի բարոյական շռայլութիւն, այլ որպէս կարիք, որպէս իրաւունք, որպէս բողոք երկրագունդի վերայ մի կտոր հող ձեռք բերելու համար, որպէսզի այդ ազգութեան անդամքը ապահովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի գերի եւ ստրուկ չլինին ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ ամենայն ընդունելութեան արժանի, եթէ նա խոստովանի միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, նոյնպիսի իրաւանց ժառանգ, որպիսի ստացել է ինքը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ տօնելի իսկ, եթէ նա ընդհանուր մարդկութեան գործը թեթեւացնել աշխատի՝ իւր հաւաքական անձնաւորութեան անունով իրաւունք ձեռք բերելով, եւ նոյն իրաւունքը եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս իւր անդամներին բաշխելով:

Եթէ ազգութեան ներքին եւ էական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այդ ազգութիւնը, սո՛ւտ է այդ ազգութիւնը, եւ նա կը կործանուի: Տնտեսական խնդիրն է այն զօրութիւնը, որ մի փոքր յառաջ խոստացանք անուանել, նա է այն միակ եւ հաստատ ոյժը, որ ազգի անձնաւորութեան մէջ ներգործելով, հաւասարակշիռ է պահում արտաքին ոյժերի ընդդէմ, որով եւ ազգութիւնը ապրում է: Դու հազար տարի քարոզէ ինձ քո վերացական ազգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ ասում ես՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնքը եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է պահելու օգուտը եւ ի՛նչ է կորուսանելու վնասը: Վերացական ազգութիւնը, որ մինչեւ այժմ փոքր ի շատէ քարոզուել է Հայոց ազգի մէջ, չէ կարող պատասխանել սորան: Եւ այս է պատճառը, որ ծանր է այդ առաքելութեան ընթացքը: Չոր չոր ազգութիւն քարոզել, առանց մեկնելու քո քարոզութեան պատճառները, ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ ֆանատիկոսութիւն, եւ այդ տեսակ քարոզութիւնը երբէք չի կարող արմատ արձակել մի ժողովուրդի մէջ, որ վերացականից յառաջ ամենայն րոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ասես ինձ՝ պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր քո սիրու մէջ դէպի քո աշխարհը, սիրի՛ր քո եղբարքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո ազգութեան դրօշը եւ այդ բոլորը քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հող ձեռք բերելու, որով կ՚ազատուիս ստրկութենից եւ աղքատութենից, այն ժամանակ ես կը հասկնամ քո խօսքը եւ, ընդհանուրի շահի մէջ եւ իմ սեպհական շահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ ամենայն զօրութեամբ: Այն  ժամանակ ես կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ նա աւետարանում է ինձ փրկութիւն՝ ազգութեան անունով:

Եւ քաղաքական նաւաբեկութենից ապրած մարդիկ, եթէ հասկանում են ազգութիւնը մի ամբողջութիւն, որ երբեմն կար եւ որի դարաւոր փոշով ծածկուած յիշատակարանների վերայ բաբախում է նոցա կուրծքը, եթէ նոցա ազգութեան հասկացողութիւնը իւր սկիզբը առնում է անցածի խայտաճամուկ աւանդութեններից եւ չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ սերունդի եւ ներկայ պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտածում են երեւեցնել իւրեանց ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, ինչպէս էր յառաջ, այն ժամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ իբրեւ մի ամուր գաղափար, որ յետ չէ մնում բարոյական Չինաստանից:

Ժամանակը մի անգամ է անցնում, եւ նա, որ ընթացակից չէ նորան, յետ է մնում: Մեք կարող ենք բռնել ժամանակի այն ակնթարթը միայն, որ անցնում է մեր առջեւից. իսկ երբ նա անցել է, անօգուտ է այլեւս: Նա, իբրեւ օրինակ միայն, իբրեւ խրատ, կարող է երեւել մեզ հեռուից. ներկայ կեանքը նորա հետ վերաբերութիւն չունի, ըստ որում անցածը չէ ապրում այլեւս:

Այսօր, եթէ մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժամանակը պահանջում են տնօրինել այնպէս, ինչպէս ցոյց է տալիս ներկայ հարկը, ինչպէս ցոյց է տալիս բանականութիւնը, եւ ոչ այնպէս, ինչպէս հին օրերից մնացած, աւանդական կառավարութիւնքը տնօրինել են մինչեւ այժմ, այսինքն՝ տէրութեան կամ ազնուականութեան սեպհականելով հողը եւ հասարակ ժողովուրդը զրկելով իրաւունքից: Վերջին դիպուածում ազգութիւնը ազատութիւն չէ ժողովրդին. նա փոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք դրականապէս թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան, ինչպէս թշնամի ենք բռնակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ կերպով, որ յայտնուի: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մեր իսկ սիրելի բարեկամների մէջ, որ պիտի ասեն՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հողը, թո՛ղ ինչպէս կամի, լինի սկզբնական կառավարութիւնը եւ տնօրէնութիւնը, յետոյ կ’ուղղուի, կը նորոգուի եւ այլն, եւ այլն:

Չէ՛, այս տղայութիւն է. այս տեսակ ուղղագործութիւնքը եւ վերանորոգութիւնքը հեշտ բաներ չեն, եւ համարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի նորոյ ձեռք բերելուց աւելի դժուար: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողներին արժում են արեան ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի ներկայանում են մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է, որ խրատուինք եւ չ’երթանք այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է: Եւ ի՛նչ խելք է կատարելութիւնը տեսնելուց յետոյ անկատարին  հետեւիլ, միմիայն այն պատճառով, որ անկատարը ժամանակով յառաջ է, քան թէ կատարեալը:

Այս օրէնքը չունի ոչինչ ամրութիւն, չունի հետեւականութիւն: Այս օրէնքով, մի մարդ, որ կամէր պարապիլ որեւիցէ արուեստի, չ’պիտի ուղղակի գործէ այն, ուր հասած էր արուեստի ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով յառաջ: Նոր գիր ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի վերայ գրել, այլ թո՛ղ գրէ ծառի տերեւի կամ կեղեւի վերայ, յետոյ՝ անասնոց մորթի վերայ, յետոյ՝ չգիտեմ ինչի վերայ, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ որում նոր է սկսանում եւ հարկ է, որ յառաջ անկատարը ձեռք բերէ:

Եթէ մինչեւ այժմ մեր խօսածներից հասկացաւ մեր նեղսիրտ ընթերցողը ազգութեան վերայ մեր ունեցած գաղափարը, եթէ համոզուեցաւ կամ գոհացաւ, մեք մեր շնորհակալութիւնը կանխիկ յայտնում ենք նորան: Իսկ ընդհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցաւ, չենք վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կը խօսինք նորա հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը թափենք աւելի մշակել եւ աւելի կերպարանագործել մեր գաղափարը:

Այժմ դառնում ենք դէպի այն կէտը, որտեղից խոտորեցանք եւ դէպի այնտեղ հրաւիրում ենք դարձեալ մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը:

Որչափ շօշափելի եւ հասկնալի է տնտեսական խնդրի ճշմարտութիւնը, որ մեք այս նեղ սահմանի մէջ աշխատեցանք կերպարանագործել, ի վերայ այսր ամենայնի, անյուսալի չէ, թէ գտանուին մարդիկ, որ ասեն մեր համար. «Այս ի՛նչ Մովսէս է, որ ճանապարհ է ցոյց տալիս ազգին դէպի մի երկիր»:

– Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի խոստմունքը չենք խոստանում Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան ազգին խոստանում էր մի երկիր, որ պիտի բղխէր կաթն եւ մեղր, մեր քարոզութիւնը աւելի պարկեշտ է: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որ բուսուցանում է բամբակ, մետաքս, շաքար, ցորեան, բրինձ, սուսամ, տորոն եւ այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, ուր ամենայն ընտանի գրաստ աճում է, ապրում է եւ բազմանում է, հետեւաբար նոցա բերքը եւս, այսինքն բուրդը, մորթը, միսը, կաթը եւ այլն, որ նոյնպէս արժանի են ուշադրութեան եւ մշակութեան: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որի հանքերը մեծապէս կարօտ են մշակութեան եւ, որոնք, մինչեւ այսօր մնացած են մարդկութեան համար «որպէս աղբիւր փակեալ եւ դուռն կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք էանց»:

Յողդյողդ Իսրայէլը, մտքով Եգիպտոս դարձող Իսրայէլը, միայն մի կոյր հաւատով կարող էր հետեւել Մովսիսին, դէպի կաթն եւ մեղր բղխող երկիրը, ըստ որում անծանօթ էր նորան աւետեաց աշխարհը, մեք  ընթերցողներից եւ առհասարակ Հայոց ազգից չենք պահանջում եւ այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզութիւնը: Երկիրը եւ բերքերը քաջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համար պատրաստ են իւրեանց գոյութեամբ վկայելու մեր ասածին:

Մեր քարոզութեան նպատակը եւ մեր աշխատութեան խորհուրդը այն է միայն, որ ազգը մտածէ իւր ապագան եւ ազատէ իւր անձը սարսափելի նեղութենից եւ աղքատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի թագաւորէ բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, չնայելով այն նոր պարտքին, որ առնում է նա Անգլիայից: Այդ լիբրէները շատ կարճ ժամանակի մէջ կը ցնդին, մէջտեղում կը մնայ պարտքի մուրհակը եւ նորանից յետոյ գալու հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան լիբրէն կը բարձրանայ մինչեւ 1000 ղուրուշ:

Մեր բարձրացուցած խնդիրը մի վերացական եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն չէ, որ ազգը նեղութեան հանդիպի հասկնալու համար: Աշխարհիս երեսին մարդ չկայ, որ իւր ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւթի եւ չհասկնայ հացի խնդիրը. եւ մեք խօսեցանք միայն այն խնդրի վերայ, քանզի նորանով միայն կարող է պահպանել մարդը իւր նիւթական գոյութիւնը:

Բայց այն փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, որ ունի արդէն բաւական ապրուստ, որ կազմել է իւրեան մի ճանապարհ, որով ապրել է եւ կ’ապրի դեռեւս, այդպիսի մարդը, բնականապէս եւ ծանր նստած իւր տեղում, կէս մի թթուեցնում է դէմքը, տհաճութիւն զգալով մեր խօսքերի մռայլոտ կերպարանքից, կէս մի այլապէս է մտածում, քան թէ մտածում ենք մեք, քան թէ աշխատեցանք մեք նորա առջեւ կերպարանել մեր միտքը:

Ի՛նչ է արդեօք նորա մտածութիւնը: Աւելորդ հարցմունք է այս: Նա մտածում է, «թէ ես, վաճառականութեամբ, սեղանաւորութեամբ, միջնորդութեամբ կամ մի այլ ճանապարհով վաստկեցայ այսչափ գումար. մեռնելուց յետոյ թողնում եմ իմ ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տուն եւ այլն եւ այլն, ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով էր, նոյնպէս եւ իմ ժառանգները ապահովուած են»: Նորա մտածութիւնը աւելի չէ տարածւում, քան թէ իւր անմիջական զաւակները: Մեք այդ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդուն ասում ենք. «Շատ լաւ, դու ունիս բաւական գումար, ունիս տուներ եւ այլն, եւ նորանով կարծում ես թէ քո ժառանգները ապահով են, իսկ մեք ասում ենք, որ այդ կարծեցեալ ապահովութիւնը անհիմն է»:

– Ինչպէ՛ս, – հարցնում է նա մեզ:

– Այսօր դու ես քո բոլոր ստացուածքի տէրը, որպէս նաեւ քո բոլոր ընտանիքի տէրը, եւ այս պատճառով քո ունեցած կարողութիւնը  հերի՛ք է այսօր մի ընտանիքի, բայց վաղը քո ստացուածքը պիտի բաժնուին քո զաւակների մէջ, որոնց իւրաքանչիւրին բաժին պիտի հասնի քո ունեցածի կէսը, կամ քառորդը, կամ աւելի մի փոքր մասը, եթէ շատ են քո զաւակները: Եւ ահա կարողութիւնը, ոյժը դեռեւս առաջին ազգում (պորտ) կիսուեցաւ, քառորդուեցաւ, կամ աւելի փոքր մասերի բաժնուեցաւ։ Բայց մի՛ մոռնար, որ այն իւրաքանչիւր մասերի տէրերը առանձին առանձին պիտի կազմեն քո նման գերդաստան: Իւր կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը պիտի բաժնուին նոցա զաւակների մէջ, որ ասել է, թէ քո թոռներին, քո ունեցածից հազիւ պիտի հասնի հարիւրին 5–6 տասանորդ: Իսկ թոռներիդ որդիքը դարձեալ պիտի մտանեն այն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից դուրս եկար դու, եւ ազատ կարծեցիր այնուհետեւ նորա վիճակակցութենից քո սերունդը, քանի որ ինքնիշխան տէր էիր քո բոլոր ստացուածքին: Այն մարդը, որ իւր հարստութեամբ կամ որեւիցէ առիթով դուրս կը բարձրանայ հասարակաց ազգի մակերեւոյթից, բոլոր նորա սերունդը չէ կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ: Կանուխ, թէ ուշ նա պիտի դառնայ դարձեալ դէպի այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր ստացել սերունդի նահապետը: Ծովի ջուրը գոլորշիանալով բարձրանում է մինչեւ ամպերը, բայց երկար չէ մնում այնտեղ: Մի փոքր սառնութիւն, մի փոքր օդի ճնշողութիւն եւ ահա այն թռուցիկ շոգիները, որ թողել էին ծովի հորիզոնական մակերեւոյթը, իբրեւ անձրեւ կամ իբրեւ կարկուտ, անհնարին բռնութեամբ գահավիժում են իւրեանց հպարտ բարձրութենից, դարձեալ դէպի ծով: Այս, բնութեան օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի չափ չէ շեղում իւր զուգակշիռը:

Փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը մեր ասածին պատասխանում է այսպէս.

– Ես իմ հօրից ոչինչ ստացայ, ինքնին, առանց մի բան ունենալու այսչափ վաստկեցայ միմիայն իմ աշխատութեամբ: Իմ որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան թէ ես. քանզի ես ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւրը պիտի ստանայ իմ կայքի կէսը, կամ քառորդը, կամ, ի վերջոյ, մի մաս: Թո՛ղ նոքա այն հիմքի վերայ աշխատին, եւ նոցանից իւրաքանչիւրը կը հասնի իմ կարողութեան չափին. այնպէս եւ նոցա որդիքը եւ այլն եւ այլն:

– Եթէ հանգամանքները մեզ հնազանդուէին, եթէ մեք ամեն բան մեր կամեցածի պէս կարողանայինք շինել, եթէ տեսական հաշիւը միշտ ուղիղ գար կեանքի գործնական կողմերի հետ, այն ժամանակ գուցէ ուղիղ լինէր քո ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ նոցա սերունդը ապահով լինէին: Բացի սորանից, ուր չկայ դուրս արտադրող զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի ներս պիտի գրաւէր դուրսի հարստութիւնը, այնտեղ մի  ընկերութեան անդամ ուրիշ կերպ չէ կարող հարստանալ, եթէ ոչ նոյն ընկերութեան միւս անդամների հաշուով: Եւ այդ հարստութիւն չէ, այլ պատահական հակումն հարստութեան կշռի, երբեմն դէպի այս եւ երբեմն դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կը լինիմ, եւ այն ժամանակ քո հարստութիւնը անպատճառ պիտի նուազի:

– Ինչպէ՛ս, – բացականչում է նա:

– Աւելի հասկնալի շինելու համար առարկան, բացատրենք քեզ մեծը եւ ընդհանուրը՝ փոքրի եւ մասնաւորի կերպարանքով: Դնենք, թէ քսան հոգի, մեք ապրում ենք մի տեղում եւ վաճառականութիւն ենք առնում մեր մէջ: Մեք ամենքս գործում ենք առանձին առանձին, իւրաքանչիւր մարդ՝ իւր օգտի համար, եւ մեզնից իւրաքանչիւրը տարբեր կարողութիւն ունի, մինը՝ շատ, միւսը՝ փոքր եւ այլն, եւ, մեր բոլորի ունեցած կարողութիւնքը իրար վերայ բարդելով, դնենք, թէ ստանում ենք հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ, հարցնում ենք, երբ որ մեր բոլորի գործողութիւնը այն հազար ոսկու վերայ է, երբ մեր ձեռքում չկայ մի ոյժ, որ կարող լինէր մեր, քսանից դուրս եղած արծաթը ներս բերել մեր մէջ, մեզնից մինը կարո՞ղ է հարստանալ՝ առանց քսանի շահին դպչելու: Ո՞չ ապաքէն, եթէ մեզնից մինը իւր ունեցածից աւելի մի հարիւր ստանայ, մեզնից միւս մինը պիտի տուժէ այդ հարիւրը: Եւ այս հարիւր ոսկին երեւութական եւ առժամանակեայ մի վաստակ է, քանզի ընդհանրութիւնը չունի հարստութիւն եւ շահուողը ընդհանուրի հաշուով շահուեցաւ. քանզի, նոր արծաթ չմտաւ ընդհանրութեան մէջ, այլ մինից անցաւ դէպի միւսը, որ վաղը կ’անցանէ դարձեալ դէպի մի այլ միւսը:

Եթէ այսպէս չլինէր բանի զօրութիւնը, եթէ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդու ժառանգները նոյնպէս հարստանային, ինչպէս հաստացել էր նոցա հայրը, այն ժամանակ բիւրաւոր պիտի լինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, աղքատ ասած բանը բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ չէ յարատեւում ժառանգների մէջ, այլ շատ անգամ նոյն ինքը երբեմն հարիւր հազարներ իւր ձեռքի մէջ շարժողը դառն աղքատութեամբ կնքում է իւր կեանքը, ո՛ւր մնացին նորա ժառանգները:

– Բայց, դորա փոխանակ, եւ աղքատների ժառանգներ հարստանում են:

– Այնպէս, ինչպէս ընկնող հարուստը, եւ նոյն պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ եւ նա իւր կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթին: Եւ եթէ մի ընկած հարուստի փոխանակ հարստանայ մի աղքատ, հետեւանքը յառաջադիմութիւն չէ, քանզի դրականը  բացասականին վերայ տալիս է զրոյ: Այո՛, բնութեան օրէնքները կատարւում են ճիշդ մաթեմատիկական հաշուով, եւ մարդը, որպէս անդամ բնութեան, եւ մարդկային կեանքը, որպէս երեւոյթ բնութեան, ենթակայ են այս օրէնքին եւ այս հաշուին:

Կարող են ասել, որ եթէ մարդը եւ նորա կեանքը դրուի ճիշտ մաթեմատիկական հաշուի տակ, մարդը կը դառնայ մի մեքենայ, եւ նորա կեանքը՝ մի ձանձրալի ժամանակամիջոց: Այն ժամանակ նա կը կորուսանէ այն բանաստեղծական (poetique) գոյնը, առանց որի անապատ է մարդու կեանքը:

Մի՞թէ մեք հակառակն ենք կարծում: Բնութեան պարզութեան մէջ միայն կարող է փայլիլ մարդու բանաստեղծական գոյնը, եւ ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը, տանելով մարդկային ընկերութիւնը դէպի համերաշխութիւն, կարող է ազատել նորան մեքենայ դառնալուց: Մարդը ստուգապէս մեքենայ է այն ժամանակ, երբ հաշիւ չկայ, այսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ: Յոյսը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից բղխելու հետեւանք: Քանի որ յոյսը չէ հիմնւում ստոյգ հաշուի վերայ, յոյս չէ, այլ անձնախաբէութիւն: Առանց սերմանելու հունձ չկայ:

– Գուցէ՞ լինի, շատ կարելի է, որ լինի, ի վերջոյ մեզ սիրելի է լինելը:

– Ա՞յս է յոյսը:

Բայց մարդը այս բոլորը քննելու ժամանակ անշուշտ պիտի լեղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա չէ քննում, նա թողնում է եւ առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղը ինչ կամի թող լինի: Նորան աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ գալիքը, քան թէ այսօրուայ քննութիւնը, քանզի ապագան ծածկուած է վարագուրով, որի վերայ մարդը խոշոր տառերով գրել է յոյս: Ապագան ծածկուած է լոկ կարճատես աչքերի համար: Ապագան ներկայի ժառանգն է, եւ եթէ մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ իսկոյն կը ճեղքուի նորա առջեւ ապագայի կարծեցեալ վարագոյրը:

– Չէ՛, փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդ, չէ՛, իմ պարոն, համաձայնիր, որ առանց հաշուի է քո յոյսը, թէ քո որդիքը նոյնպէս պիտի տիրանան այն կարողութեան, որին յաջողել է քեզ հասնել: Դարձուր աչքդ դէպի այն օրերը, երբ դու մանուկ էիր, կենդանացուր քո յիշողութեան առջեւ այն շրջապատը, որի մէջ ապրեցար, ի՞նչպէս են, կա՞ն այն հարուստները, որ տեսել էիր: Այնպէս չէ՞, որ այն տասն քսան տունից, որ դու ճանաչում էիր, այսօր կան եւ տեւում են միայն երկու տուն: Հաւատա՛, որ այսօրուայ մանուկը, երբ իւր կարգով հասնի քո հասակին եւ քո պէս աչքը հետ դարձնէ դէպի իւր անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ  նո՜յնպիսի աւերակներ, նո՜յնպիսի նաւաբեկութեան մնացորդք, որ այսօր երեւում են քեզ: Մինչդեռ ընդհանուրը ապահովուած չէ, մասնաւորի երջանկութիւնը մի վաղանցուկ երա՜զ է: Այսօր երեւում է նա, այո՛, բայց վաղը կը ցնդի, քանզի լոկ տեսաբանական խաբէութիւն է, կրկնում ենք վերստին:

Մեր մինչեւ այստեղ խօսածից երեւում է, որ մեք մարդուն համար իբրեւ առաջին խնդիր առնում ենք տնտեսական խնդիրը եւ անուանում ենք նորան «մահու եւ կեանքի խնդիր»: Այս բաւական է, որ մի տեսակ մարդիկ, որոնց բոլոր հասկացողութիւնը հիմնւում է երկուութեան վերայ՝ dualisme, պարզմտութեամբ կամ հաւատարիմ մնալով իւրեանց երկճղի սկզբունքին, մեր քարոզութիւնը անուանէն նիւթականութիւն, կամ ո՛վ գիտէ, դեռեւս ինչ ութիւն:

Մեք չենք կարող նոցանից ամեն մինին պատասխան տալ. ո՛չ թէ ասելիք չունինք, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջում են, եւ իրական ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ աւելորդ է պատասխան տալ այնտեղ, ուր խօսում են հեղինակութեան անունով, որ մեք չենք ընդունում: Մեք նորա առջեւ պիտի դնենք գործ, նա մեր առջեւ պիտի դնէ հրաման: Գործը ցոյց տալով՝ պիտի խօսինք համոզման անունով, նա, հրամանը մէջ բերելով, պիտի պահանջէ հնազանդութիւն:

Հնազանդութի՛ւն… որի մէջ խորամանկութեամբ դրուած է բովանդակ ստրկութեան սերմը: «Ուրացի՛ր, - ասում է նա-, քո դատողութիւնը, քո բանականութիւնը, քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, եւ ես եմ քեզ շարժող զօրութիւնը»: Մեր բառարանի մէջ հնազանդութիւն խօսքը չկայ, որովհետեւ հրամայական եւ հնազանդական առնչութեան մէջ ազատութիւն չկայ: Մեք համոզում գիտենք, որ հնազանդութեան պէս կոյր չէ, որ հրամանի պէս չէ բռնաբարում քո հասկացողութիւնը, այլ աղբերանում է փաստերը եւ պատճառները գիտակցութեամբ քննելուց:

Այո՛, մարդն է մեր կատարելութիւնը` idéal, եւ նորա էական եւ իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չունինք: Էական եւ իրական պէտքերի մէջ տեսնում ենք նորա կեանքը, կեանքի պայմանները: Պայմանների մէջ տեսնում ենք տնտեսական խնդիրը, տեսնում ենք մարդկային համերաշխութիւնը, որ դաւանում ենք աղբիւր, անկեղծ եւ հաշուատու բարոյականութեան եւ որի առջեւ միայն խոնարհեցնում ենք մեր ծունրը:

Մարդը չէ գողանում, բայց եթէ նա չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, նա գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանում, եթէ այն պատճառով միայն, որ սպանութիւնը արգելուած է, ի վերջոյ, այն բոլոր յանցանքները, որ նա չէ գործում, եթէ չէ գործում իբրեւ ստրուկ, հնազանդուելով մի գերագոյն հեղինակութեան հրամանի, մարդը սպանող է եւ անբարոյական:

Մարդը բարոյական է այն ժամանակ, եթէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ թէ իւր վերայ եղած հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ գիտակցութիւնը եւ համերաշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի վերայ, որ նա եւ յղանալ չէ կարող այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը յղանում է մարդը, գործել է, այնուհետեւ, թէ չէ գործել, մեր համար անբարոյական է, որովհետեւ եթէ օրէնքը չարգելուր, պիտի գործէր: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ գործէր, իւր նման մի ուրիշին պիտի զրկանք, վիշտ կամ մահ պատճառէր, այլ որովհետեւ մեղք է, որովհետեւ յանցանքի փոխարէն պատիժ կայ: Ասել է, այնպիսին, եթէ իւր անձը վտանգելու չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը պիտի վտանգէր: Այստեղ բարոյականութիւն չկայ, այս բարոյականութիւնը պաշտօնական է: Եթէ այս կէտից նայելու լինինք բարոյականութեան վերայ, վանդակի մէջ փակուած վագրը բարոյական է, որովհետեւ մարդ չէ փառատում: Եւ ի՞նչ տարբերութիւն կայ. մինը (վագրը) ստիպուած է չգործել, երկաթէ վանդակից, իսկ միւսը (մարդը) ստիպուած է հեղինակութեան հրամանից:

«Որ հայիցի ի կին մարդ, առի ցանկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ նմա, ի սրտի իւրում», – ասում է Քրիստոսը։ Մեզ հասկանալի է այս:

Սոցա հակառակ, մարդը ողորմութիւն է տալիս, այսինքն՝ օգնում է կարօտելոց, եթէ նա գործում է այն միմիայն այն պատճառով, որ հաւատում է, թէ փոխարէն պիտի ստանայ… Մեք չենք ընդունում նորան որպէս բարոյական, որովհետեւ եթէ չհաւատար, թէ փոխարէն պիտի ստանայ, չ’պիտի գործէր: Մարդը ուխտում է, եթէ ես այսինչ բան ստանամ կամ այնինչ բանի հասնիմ, այսինչ բարեգործութիւնը գործեմ. բարոյականութեան եւ հո՛տը անգամ չկայ այստեղ, որովհետեւ եթէ իւր ցանկացածին չհասնի, չպիտի գործէ: Այս առեւտուր է. պիտի տայ ստանալու ակնկալութեամբ, բարի պիտի գործէ ստանալուց յետոյ: Եւ այս բոլորը, հեթանոսական եւ հրէական առմամբ, զոհի անունով: Մարդկային համերաշխութիւնը զոհ չգիտէ, այնտեղ իւրաքանչիւր անհատ միայն պարտք ունի: Մեր բաղդն է, որ անշունչ բնութիւնը մարդ չէ. ապա թէ ոչ, ի՛նչ փոխարէն պիտի տայինք արեւին, որ մեզ լուսաւորէր:

Զոհի սկզբունքը անարգում է մարդկային արժանաւորութիւնը: Այստեղ դարձեալ երեւում է բռնակալական ոգին, այստեղ դարձեալ կոպիտ կերպով նշանւում է մինի ոյժը, իսկ միւսի տկարութիւնը: Մի  մարդ, տեսանելով, որ միւսը մեռնում է սովից, որպէս թէ ասէր նորան. «Տե՜ս, ահա մեռնում ես, քո կեանքը կախւում է այժմ ինձանից, այսինքն՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, բայց ես զոհում եմ քեզ այս կտոր հացը, քո կեանքը յարատեւել տալու համար: Դորա փոխանակ դու պիտի զգաս, որ ես եմ քո ազատիչը…

Թշուա՜ռ… յառաջ քան թէ փրկեցիր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նորա իրաւունքը եւ նորա մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո՛ւ դադարեցար մարդ լինելուց, որովհետեւ ինչ որ ուղղակի քո մարդկային պարտքն էր, այն զոհի անունով գործեցիր, վշտացուցիր քո ընկերի ամենասուրբ եւ նուիրական զգացողութիւնքը, որովհետեւ քո անձը տէր քարոզեցիր նորա կեանքին:

Հազար կեանք փրկէ դու այդ ճանապարհով, թող պաշտօնական բարոյականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքում դու ամբարիշտ ես:

Եւ ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, որ եթէ կարգի դրուած լինէր, այս խեղճ մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի ստանար բռնակալ-բարերարից:

Միստիկները չկամին այս տեսնել, նոքա վերացականութիւն են խնդրում, նոքա այնքան բարձր կանգնած են, որ մարդը հող եւ մոխիր է նոցա առջեւ [9] ։ Բռնակալները սեպհականութիւն են պահանջում, նոքա կենդրոնացած են իւրեանց մէջ, իւրեանց գոյութիւնը քարոզում են ուրիշներին, իբրեւ հաւատալիք, իսկ այդ ուրիշների գոյութեան վերայ թքում են լրբաբար:

– Ի՞նչ է մնում այն մարդերին, որ ո՛չ միստիկ են եւ ո՛չ բռնակալ: Ի՞նչ է մնում մեզ:

«Քարոզել տնտեսական խնդիրը , քարոզել մարդը , քարոզել ազգութիւնը , միստիկներին գայթակղութիւն եւ բռնակալներին սահմանադրութիւն, իսկ հասարակ ժողովրդին փրկութիւն» :