Ցուցմունքներ քննիչ յանձնաժողովին

Թարգմանություն

Սենատական ցուցմունքներ

 

I

 

1862 թվի հոկտեմբերի 13, 16, 18, 23, 24 եւ 25-ին Ս. Պետերբուրգում բարձրագույն հաստատված քննիչ հանձնաժողովում Ս. Պետերբուրգի համալսարանի թեկնածու Միքայել Նալբանդյանը իրեն առաջարկված հարցերին տվեց հետևյալ պատասխանները.

 

Հ ա ր ց ե ր.

1․

Ի՞նչ է ձեր անունը, հայրանունը և ազգանունը, ի՞նչ ծագում ունեք, քանի՞ տարեկան եք, ի՞նչ դավանության, արդյոք ամեն տարի խոստովանո՞ւմ եք և ընդունում սուրբ հաղորդություն, ո՞վքեր են ձեր ծնողները և մյուս ազգականները և ո՞րտեղ են գտնվում նրանք։ Մինչև համալսարան մտնելը ո՞րտեղ եք դաստիարակվել, ե՞րբ ավարտել դասընթացը, այնուհետև, մինչև ձեր ձերբակալվելը ո՞րտեղ եք ապրել և ի՞նչով զբաղվել և ի՞նչ մի֊ջոցներով եք ապրել, ունե՞ք արդյոք դուք կամ ձեր ծնողներն անշարժ սեփականություն, որտե՞ղ և ինչպիսի՞․ մինչև այս ձերբա֊կալումն արդյոք չե՞ք եղել քննության կամ դատի տակ. եթե եղել եք, ապա՝ ե՞րբ և ի՞նչի համար, ո՞րտեղ է կատարվել դատավարությունը և ինչո՞վ վերջացել։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Եմ անունն է Միքայել Ղազարի որդի, Նալբանդյան. Ծագում եմ մեշչանական դասից, 33 տարեկան եմ. պատկանում եմ հայ-լուսավորչական դավանության, ամեն տարի խոստովանվում եմ և ընդունում սուրբ հաղորդություն։ Հայրս հայ է՝ Ղազար, Գրիգորի որդի Նալբանդյան, Դոնի Նախիջևանի բնակիչ․ մայրս՝ հայուհի՝ Մարիանե Հովակիմի, ծնյալ Չերչենյան։ Եղբայներս են - Գրիգոր, Ղազար, Սերովբե և Լուսեղեն, քույրերս են – Վարվառե և Գայանե, ամուսնացած վաճառականների հետ, աոաջինը՝ Մարտին Մակարի Մյասնիկյանի, երկրորդը՝ Ռաֆայել Գավրիլի Չուբարյանի հետ. նրանք բոլորը մշտական բնակություն ունեն Դոնի Նախիջևանում։

Դաստիարակվել եմ տանը ե համալսարանական զբաղմունք֊ներին պատրաստվել եմ ինքս, անձամբ, սեփական ջանքերով, առանց որևէ կողմնակի ղեկավարի օգնության։ Արևելյան բանասիրության թեկնածուի աստիճան ստանալու քննությունն ավարտեցի այնտեղի համալսարանում՝ 1860 թ. հունիսի սկզբներին։ Թեկնածուի աստիճան ստանալով, մեկնեցի Նախիջևան, ուր հասա 1860 թ. հունիսի 5-ին ։ Այդ ժամանակ Նախիջևանի հայ հասարակությունն ինձ ընտրեց իր հավատարմատարը՝ սրանից 65 տարի առաջ Հնդկաստանի հայերի կողմից այնտեղ թողնված ժառանգությունների գործով։ Նույն այդ 1860 թ. օգոստոսի 17-ին ես Նախիջևանից մեկնեցի էջմիածին. Թիֆլիս հասա նույն օգոստոսի 24-ին և 27-ին անցագիր ստանալով, հաջորդ կամ երրորդ օրը թողի Թիֆլիսր, ուղևորվելով դեպի էջմիածին, ուր հասա 1860 թ. սեպտեմբերի սկզբին։ Այնտեղ ես մնացի 40 օր, հենց վանքում, և հոկտեմբերի 16-ին վերադարձա Թիֆլիս, Ծայրագույն Պատրիարքի գրությամբ՝ ուղղված Կովկասյան պարոն Փոխարքային՝ հիշյալ ժառանգությունների գործով։ I860 թ. նոյեմբերի 1-ին դուրս եկա ես Թիֆլիսից և նոյեմբերի 5-ին կամ 6-ին հասա Փոթի, որտեղ մի շաբաթ սպասեցի նավի և, վերջապես, նույն ամսի 10-ի մոտերքը Փոթիից ուղևորվեցի արտասանման, որտեղից Ռուսաստան վերադարձա սույն 1862 թ. մայիսի 25-ին կամ 26-ին: Հիվանդությանս և իմ առողջության թուլության պատճառով մոտ մի ամիս Պետերբուրգում մնալով, հունիսի վերջին Մոսկվայի վրայով (որտեղ մնացի 4 օր ), մեկնեցի Նախիջևան, ուր հասա 1862 թ. հուլիսի 10-ին, և դեռ հնդկական ժառանգությունների վերաբերյալ գործը և հաշվետվությունը հասարակությանը չներկայացրած՝ հուլիսի 14-ին ինձ ձերբակալեցին և տարան Նախիջևանից։

Համալսարանից հետո իմ միակ զբաղմունքը հնդկական գործերն էին. այդ ճանապարհորդությունը կատարել եմ Նախիջևան քաղաքի հայ հասարակության հաշվին, համաձայն այս հարցի առթիվ նրա կազմած համախոսականի, որի հաստատված՝ այսինքն վավերացված պատճենը գտնվում է իմ թղթերի մեջ։ Իսկ ինչ վերաբերում է իմ անձնական ծախսերին, որոնք առնչություն չունեն գործի հետ, ապա դրանց համար, հայ հասարակության համախոսականի համաձայն, ես գործադրել եմ ինձ հասանելիք տոկոսների գումարներից։ Չունեմ ոչ մի անշարժ գույք։ Դոնի Նախիջևանում հայրս մի տուն ունի, որտեղ ապրում է մեր ընտանիքը։

Դատի և քննության տակ երբեք չեմ եղել, ոչ էլ իմ ծնողները, եղբայրները և մեր ամբողջ ընտանիքը։

 

Հ ա ր ց ե ր.

2.

Անվանեցեք Պետերբուրգում, Մոսկվայում և Ռուսաստանի այլ վայրերում, ինչպես և արտասահմանում գտնվող ձեր բոլոր ծանոթներին․ նրանցից յուրաքանչյուրի հետ հատկապես ե՞րբ, ի՞նչ առիթով եք դուք ծանոթացել և ի՞նչ հարաբերությունների մեջ եք գտնվել։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Պետերբուրգի համարյա բոլոր հայերին ճանաչում եմ, բայց ոչ ոքի հետ առանձնապես որևէ հարաբերությունների մեջ չեմ եղել, բացի տոհմական պատվավոր քաղաքացի, 1-ին կարգի վաճառական Կարապետ Մակարի Հայրապետյանի, Պետերբուրգի առևտրական գործերի հավատարմատար Ղազար Եղիայի Խաֆաֆյանից։ Խաֆաֆյանի հետ   ես ծանոթ եմ մանկությունից և, բացի բարեկամական հարաբերություններից, ուրիշ և ոչ մի հարաբերության մեջ չեմ եղել նրա հետ:

Նույնը կասեմ և Մոսկվայի մասին, որտեղ մոտիկ ծանոթ եմ եղել միայն Լազարյան ինստիտուտի պրոֆեսոր պետական խորհրդական Ստեփան Եսայիի Նազարյանցի հետ: Նրա հետ ես ծանոոթացել եմ 1853 թ., այցելություն անելով նրան՝ որպես հայերի մեջ հայտնի գիտնականի։

Ահա իմ ծանոթները Պետերբուրգում և Մոսկվայում, որոնց հետ նամակագրություն եմ ունեցել և, բացի զուտ բարեկամական հարաբերություններից, ուրիշ ոչ մի այլ հարաբերության մեջ չեմ եղել։

Դոնի Նախիջևանում ես ծանոթ եմ համարյա բոլոր բնակիչների հետ, սակայն բացի քաղաքագլուխ պ-ն Հայրապետյանից ոչ ոքի հետ որևէ հարաբերություն չեմ ունեցել:

Իսկ քաղաքագլխի՝ տոհմական պատվավոր քաղաքացի 1-ին կարգի վաճառական Կարապետ Մակարի Հայրապետյանի հետ մոտ ծանոթացել եմ հնդկական գործերի առիթով և բացի որպես քաղաքագլխի՝ նրա հետ այլ հարաբերություններ չեմ ունեցել:

Արտասահմանում, Հնդկաստանում ես ծանոթացա Աբգար և Ընկ. առևտրական տան հետ, որի անդամները շատ օժանդակեցին ինձ ժառանգություններին վերաբերող գործերում։ Այս առիթով քանիցս գրել եմ նրանց դեռ Եվրոպայից և մի անգամ նրանց ուղարկել եմ Հայոց Ծայրագույն Պատրիարքի կոնդակը, որ ժառանգությունների գործի առթիվ ստացել էի Փարիզում։

Նրանց հանձնարարականով ես Լոնդոնում ծանոթացա անգլիական Գիբբ և Ընկ. առևտրական տան հետ, որի միջոցով Հնդկաստանից, Աբգարից, ես ստացա հավատարմաթղթով ինձ հասանելի ժառանգության մնացորդը և հաշիվը։

Եգիպտոսում ես ծանոթ եմ հայազգի Ալփիարի հետ, որի միջոցով Հնդկաստանից իմ նամակներն էի ուղարկում հարազատներիս և ստանում նրանց նամակները։ Ալփիարի հետ ես ծանոթացա Եգիպտոսի հայոց եպիսկոպոսի մոտ, որի մոտ եղա որպես իմ եկեղեցու հովվապետի մոտ։

 

Հ ա ր ց ե ր.

3.

Որքա՞ն ժամանակ և ի՞նչ անհրաժեշտությունից դրդված դուք մնացիք Թիֆլիսում՝ մինչև 1860 թ. օգոստոսի 27-ին արտասահման մեկնելու համար անցագիր ստանալը, - ո՞ւմ հետ և ի՞նչ հարաբերությունների մեջ եղաք Թիֆլիսում։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Մինչև անցագիր ստանալը, ճանապարհին, միայն 3 թե 4 օր մնացի Թիֆլիսում, ինչպես որ հիշատակեցի առաջին կետում։ Հետո, ամսի մոտավորապես քսանին, ետ գալով Թիֆլիս, մնացի մինչև նոյեմբերի 1-ը, մինչև որ Կովկասյան պ-ն Փոխարքայի դիվանագիտական գրասենյակում թարգմանեցին և հաստատեցին Նախիջևանի հայ հասարակության ինձ տված և նորին սրբության Հայոց Ծայրագույն Պատրիարք Մատթեոսի վավերացրած հավատարմաթուղթը։

Այնտեղ ոչ ոքի հետ և ոչ մի հարաբերության մեջ չեմ եղել ես։

 

Հ ա ր ց ե ր.

4․

Ի՞նչ նպատակ ուներ ձեր արտասահմանյան ուղևորությունը, հատկապես ե՞րբ ճանապարհվեցիք արտասահման, ի՞նչ տեղերում եք գտնվել, ե՞րբ և ի՞նչ անհրաժեշտությամբ, այս տեղերից յուրաքանչյուրում ո՞ւմ հետ և ի՞նչ հարաբերություններ եք ունեցել, հատկապես ե՞րբ եք վերադարձել Ռուսաստան և վերադառնալուց հետո ո՞րտեղ եք ապրել մինչև ձեզ ձերբակալելը և ինչո՞վ էիք զբաղվում։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Իմ ճանապարհորդության նպատակը բացատրված է առաջին կետում, որ ես գնում էի Հնդկաստան ժառանգությունների գործով։ 1860 թ. նոյեմբերի 1-ին Թիֆլիսից դուրս գալով, ճանապարհին եղա Փոթիում, Բաթումում ու Տրապիզոնում, հետո հոկտեմբերի վերջին ես ժամանեցի Կոստանդնուպոլիս, որտեղ դրամի էի սպասում Նախիջևանից, Վալիանո առևտրական տան միջոցով ուղևորվեցի Լոնդոն՝ ճանապարհին մտնելով Մեսսինա, Նեապոլ, ճենովա, Թուրին և Փարիզ։ Լոնդոնում առաջին անգամ ես մնացի մոտ երկու շաբաթ, հետո եկա Փարիզ, որտեղ դրամի էի սպասում Ռուսաստանից և որտեղ սպասեցի երկու կամ երեք շաբաթից ավելի, գնացի Լոնդոն, որտեղ ես ապրում էի արդեն հայտնի գործով և մեր դեսպանատնից թղթերն ստանալուց հետո ուղևորվեցի Փարիզ, որտեղ ապրեցի մոտ երեք շաբաթ դրամի սպասելով, և, այն չստանալով, հեռագիր ուղարկեցի Նախիջևան, որպեսզի դրամն ուղարկվի Մարսել, ուր ես մեկնեցի Փարիզից և, ստանալով այնտեղ դրամը, շոգենավ նստեցի և ուղևորվեցի Եգիպտոս ապրիլի վերջին կամ մայիսի սկզբին. Եգիպտոսից, այսինքն Սուեզից (Ալեքսանդրիայում և Կահիրեում ես եղել եմ անցնելիս) շոգենավով ուղևորվեցի Կալկաթա, որտեղ ապրում էի մինչև 1861 թ. հոկտեմբերի սկիզբը։ Հոկտեմբերին դուրս եկա Կալկաթայից և, մի ամիս հետո Սուեզ հասնելով, Կահիրեի վրայով անցա Ալեքսանդրիա։ Նոյեմբերին ես գնացի Երուսաղեմ, որտեղ ապրեցի մոտ մի շաբաթ, և այնտեղից վերադարձա Ալեք֊սանդրիա, նոյեմբերի կեսին ուղևորվեցի Կոստանդնուպոլիս իսկապես իմ անձնական գործով, այն է ռնգեղջյուրի գործով, որին ես Ռուսաստան ուղարկեցի։ Իմ գործը վերջացնելուց հետո և ավարտելով ռուսական պ-ն դեսպանին հայկական հարցի առթիվ ուղղված տեղեկագիրը (պատճենը գտնվում է իմ թղթերում), 1861 թ. դեկտեմբերի վերջին ես դուրս եկա Կոստանդնուպոլսից և եկա Փարիզ այս տարվա սկզբին, այնտեղ մոտ մի շաբաթ թե

տասն օր մնալով, գնացի Լոնդոն, որտեղ սպասում էի Աբգարից գումարի մնացորդին և դրանց վերաբերյալ հաշվետվությանը, բայց մի քանի ժամանակ ոչ մի տեղեկություն չստանալով՝ ես գնացի Փարիզ իտալական 5% տոմսեր գնելու, սակայն, դրանց բարձր գնի պատճառով չգնելով, եկա Լոնդոն և փետրվարի վերջին

Հնդկաստանից ստանալով սպասվող դրամը, այստեղ գնեցի այդ տոմսերը և Փարիզ վերադարձա հիվանդ վիճակում։ Այստեղ ես ապրում էի, բուժվում և ստեռլինգներով ռուսական ոսկի գնեցի ու մայիսի կեսերին դուրս եկա Փարիզից, որտեղ մնացի մոտ մի ամիս և ճանապարհին Բեռլին մտնելով, եկա Ռուսաստան, ինչպես ասված է 1-ին կետում։ Իսկ ինչ վերաբերում է իմ զբաղմունքներին և մինչև ձերբակալվելր որտեղ գտնվելուս, ապա այդ մասին ես ասացի 1-ին կետում։

Ծանոթության վերաբերմամբ ես արդեն ասացի երկրորդ կետում, բայց որովհետև ինձ կրկին անգամ բացատրեցին, թե հատկապես ի՞ն չ ծանոթների անուն պիտի տամ, ապա այստեղ ես ավելացնում եմ այն մարդկանց անունները, որոնց ես առիթ ունեցա տեսնելու Լոնդոնում։ Ահա նրանք. Գերցեն, Օգարյով, Բակունին և երիտասարդ Գերցեն:

Ամենից առաջ ես ծանոթացա երիտասարդ Գերցենի հետ, պատահաբար, կենդանաբանական այգում, որտեղ ճանաչեցի, որ նա ռուս է, հատկապես նրանով, որ նրա հետ կար գյուղացու շորեր հագած մի մարդ, որի ազգանունը ես հետո իմացա, նրան կոչում են Մարտյանով:

Երիտասարդ Գերցենի հետ մենք շրջեցինք այգին և անցնելով այն բաժանմունքը, որտեղ գտնվում էր ռնգեղջյուրը, ես նրան ասացի, որ ռնգեղջյուր եմ գնել և ուղարկել Ռուսաստան, և որ իմ մոտ կա նրա լուսանկարը։ Նա ինձ խնդրեց ցույց տալ այդ նկարը, և ես նրան տվի հաջորդ կամ երրորդ օրը, երբ նա ինձ մոտ եկավ նկարը տեսնելու։ Դրանից հետո նա ինձ հրավիրեց իր մոտ, և ես մի անգամ եղա նրա մոտ, այնտեղ բացի նրանից ոչ ոքի չտեսնելով։ Դրանից հետո նա ինձ հանդիպեց պանդոկում, այնտեղ էին նրա հայրը, Օգարյովը և Բակունինը: Այդտեղ նա ինձ ծանոթացրեց նրանց հետ, որտեղ առանձին ոչ մի բանի մասին չէինք խոսում, բացի նրանից, որ ամեն մեկն իր համար ճաշում էր։ Հյուրանոցից դուրս գալուց հետո, Գերցենը (երիտասարդ Գերցենը) խնդրեց   ինձ անցնել իր մոտ, և ես մի անգամ էլ եղա նրա մոտ, որտեղ էին նաև նրա հայրը, Օգարյովր և Բակունինը ։

Նրանցից ոչ ոքի հետ ընդհանուր ոչինչ չունեմ, բացի այն, որ Բակունինն    ինձ խնդրեց հաղորդել Փարիզում Իվան Սերգեևիչ Տուրգենևին, որ նա միջոցներ ձեռք առնի Բակունինի   կնոջը Սիբիրից Տվերի նահանգ տեղափոխելու համար, նույնը նա խնդրեց հայտնել Պետերբուրգում   իր եղբորը,  որին ես մի անգամ եմ տեսել և անունը չգիտեմ։ Այդ մասին ես հայտնեցի Տուրգենևին Փարիզում, իսկ հետո Պետերբուրգում, Տուրգենևը, նույնպես Պետերբուրգ գալով, ինձ տոմս գրեց և կանչեց իր մոտ (Տուրգենևի հետ առաջին անգամ ես ծանոթացա Փարիզում, նրան հանձնելով Բակունինի այցետոմսը և խնդիրը՝ վերևում բացատրված առարկայի մասին), ես գնացի Տուրգենևի մոտ, և այդտեղ նա ինձ ասաց, որ նա արդեն խոսել է Բակունին եղբոր կնոջ հետ և որ նրանց ընտանիքը համաձայն է նրան (կնոջը) կանչելու Սիբիրից, և խնդրեց ինձ իր հաշվին Բակունինի եղբոր կնոջը տալ երեք հարյուր ռուբլի, որի համար և Տուրգենևը ստացագիր տվեց ինձ։ Այդ ժամանակ ինձ մոտ եկավ մարկիզ դե Տրավերսեն, որին ես տեսել էի Տուրգենևի մոտ և, ասաց, որ արդեն տվել է այդ գործի համար չգիտեմ որքան, և որ ես նույնպես հանձնեմ Բակունինի կնոջը վերոհիշյալ 300 ռուբլին ի հաշիվ Իվ. Սերգեևիչ Տուրգենևի։ Ես տվի դրամը և դրանով վերջացրի, հուսալով ժամանակին ստանալ Տուրգենևից իմ դրամը, որի ժամկետը սեպտեմբերին էր։ Ահա ամբողջ իսկական ճշմարտությունը և բացի դրանից ոչ մի հարա֊բերություն նրանց հետ կամ հանձնարարություն նրանց կողմից չեմ ունեցել, որի համար և ստորագրում եմ։

 

Հ ա ր ց ե ր.

5․

Ձեր թղթերի միջից դուրս է եկել զանազան անձանց մի ցուցակ, որոնց հետ դուք նամակագրություն եք ունեցել ձեր՝ Ռուսաստանում և արտասահմանում գտնված ժամանակ։ Ներկայացնելով ձեր այդ ցուցակր, հանձնաժողովը պահանջում է, որ դուք բացատրեք, թե ցուցակում հիշված անձերից յուրաքանչյուրի հետ ձեր հարաբերություններն ի՞նչ բնույթ են ունեցել։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Ցուցակում հիշված անձանց թվից ես հարաբերություն ունեի Խաֆաֆյանցի հետ, որպես իմ ծանոթի, հաճախ նրա անունով արտասահմանից նամակներ եմ ուղարկել Հայրապետյանի կամ մեր տանեցոց անունով, այսինքն՝ մեր ընտանիքին․ բացի դրանից ուրիշ ոչ մի բանի մասին չենք գրել, ինչպես նա ինձ, այնպես էլ ես նրան։

Նազարյանցհն ես գրել եմ, որպես իմ բարեկամին, հաճախ նրա կողմից Մոսկվայում հրատարակվող հայերեն «Հյուսիսափայլ» ամսագրի գործով և դրանից զատ ուրիշ ոչ մի բան չի մտել իմ՝ նրան գրած նամակների, ինչպես և նրա՝ ինձ գրած նամակների բովանդակության մեջ։

Հայրապետյանին ես գրել եմ, մերթ իբրև քաղաքագլխի փող եմ խնդրել հնդկական գործի համար, մերթ տեղեկացնելով նրան իմ գտնված տեղի կամ ինձ հանձնարարված հնդկական գործի ընթացքի մասին. Հաճախ խնդրել եմ նմանապես հաղորդել «մերոնց», այսինքն՝ մեր ընտանիքին և հարազատներիս, ինձնից ստացված տեղեկությունները - ահա իմ՝ նրա հետ ունեցած նամակագրության բովանդակությունը։

Բացի այղ անձերից, ուրիշների հետ ևս ես առիթ եմ ունեցել նամակագրություն ունենալու ընտանեկան կամ դրամական գործերով, որոնց բովանդակությունր վերաբերվել է անձնապես ինձ   կամ նրանց, որոնց նրանք հասցեագրված են եղել, և որ հիմա ես չեմ հիշում բոլորը:

Նորից եմ կրկնում այստեղ, որ «մերոնց» նշանակում է մեր ընտանիքին, և, որքան ես հիշում եմ, այդ ցուցակի բնագրում ամենուրեք կամ մեծ մասամբ հայերեն գրված է «մեր տունը» այսինքն՝ в наш дом, թեև ռուսերեն այդպես արտահայտվել չի կարելի։

Ինձ բերանացի դիտողություն արին, թե ո՞ւմ եմ ես անվանում «законник»․ ոչ թե «законник», ա յլ «законовед», Կալկաթայի օրենսգետը, այնտեղի դատարանում

դատական գործերի միջնորդ, որի հետ ես հարաբերություններ և գրագրություն եմ ունեցել ինձ հանձնարարված հնդկական գործի առթիվ։

Ինձ նկատեցին, թե ովքե՞ր են Ուստինովիչն ու Կովալսկին. Դրանք նախկին ուսանողներ են, հիմա բժիշկներ, որոնց հետ ես ծանոթ էի Մոսկվայում, և որոնց ես առիթներ եմ ունեցել գրելու դրամական գործերի առթիվ և ուրիշ ոչինչ։

Ինձ նկատեցին, թե ո՞վ է Ստանիսլավը: Հիմա ես մտաբերում եմ, նա ինտերպրետ էր Լոնդոնում, «Պրովանս Օթել» այն հյուրանոցում, որտեղ իջևանել էի առաջին անգամ, այնտեղ ես նրան հանդիպել էի որպես միջնորդ, այնտեղ նրան կոչում էին Mr. Stanislos, և ես մի քանի անգամ գրել եմ նրան, հաղորդել իմ հասցեն, որպեսզի նա ինձ ուղարկի հյուրանոցում ստացված իմ նամակները, ուր խնդրել էի հասցեագրել։ Բացի դրանից նրա հետ ես ուրիշ ոչ մի հարաբերության մեջ չեմ եղել և չգիտեմ՝ ով է նա, քանի որ այդպիսի ինտերպրետներ շատ և շատ կան Լոնդոնում։

 

Հ ա ր ց ե ր.

6․

Ովքե՞ր են ձեզ մոտ գտնված և ձեզ ներկայացված ինը լուսանկարների և 14 այցետոմսերի վրա նշված անձինք․ որտե՞ղ են գտնվում այդ անձինք, ի՞նչ առիթով եք դուք ծանոթ նրանցից յուրաքանչյուրի հետ, ի՞նչ է նշանակում նկարներից մեկի վրա հայերեն արված մակագրությունը։

 

Պ ա տ ա ս ]ս ա ն ն ե ր.

Այդ նկարներից 5-ն իմ անձնական նկարներն են, մեկը բժիշկ Սուլթանշահինն է, մեկը՝ Երուսաղեմի Եսայի անունով (հայ) վարդապետինը. մեկը՝ հայազգի Սիմեոնյանցինը, քահանայի որդի, և վերջին իններորդը, հայ սպա Միքայել Միանսարովինը:

Բժիշկ Uուլթանշահին ես ճանաչում եմ մանկությունից, վարդապետին տեսել եմ Երուսաղեմում, նա ինքը լուսանկարիչ է, և երբ ես պ-ն Նորովի խնդիրքով, որն այն ժամանակ Երուսաղեմում էր, մի քանի նկարներ գնեցի վարդապետից, այն ժամանակ վարդապետը հիշատակի համար նվիրեց ինձ իր նկարը։ Սիմեոնյանցի և Միանսարովի նկարները ես ստացել եմ Թիֆլսում, որտեղ նրանք մշտական բնակություն ունեն, որոնց հետ ես ծանոթացել եմ պատահաբար:

14 այցետոմսերից երկուսը պատկանում են Տուրգենևին. իմ՝ նրա հետ ծանոթանալու դեպքը ես նկարագրեցի նախընթաց կետում, 3-րդը իմ սեփականն է։ 4-րդը Փարիզի մի հայ բժշկի, - Հ. Քյաթիպինը, որի հետ ծանոթացա հիվանդությանս առթիվ։ 5-րդը Մոսկվայի վաճառական Կոլլիինն է, որի հետ ես տեսնվել եմ Փարիզում 1861 թվին։ 6-րդը Սավիչինն է, նա Լոնդոնում է, նրա միջոցով ես գնեցի իտալական 5% տոմսերը, որի մոտ ինձ ուղարկել էր Գիբբը, նա, որի մասին ես խոսեցի 2-րդ կետում։ 7-րդը և 8-րդը Derussy նույնպես և Bouvard ֆրանսիացիներ են, որոնք Կալկաթայում ինձ հետ միևնույն հյուրանոցում էին ապրում: 9-րդր և 10-րդը մի իտալացու են, որը նույնպես նույն հյուրանոցում էր իջևանել, այն է Angello Rozetto, մնացածները՝ 11, 12, 13 և 14 - երորդը Կալկաթայում ապրող հայերի այցետոմսեր են, նրանց անուններն են Ավետում, Մելիտոս, Դավիթ և Աբգար, որի քարտի վրա գրված է հայերեն. «Երբ ինձ նամակ գրես, ապա հասցեն գրի այսպես»։

Կալկաթայի հայերի հետ ես ծանոթացել եմ իմ այնտեղ գտնվելու առիթով և բացի բարեկամությունից ոչ մի հարաբերություն եմ ունեցել։

 

Հ ա ր ց ե ր.

7․

Ի՞նչ հարաբերությունների մեջ եք գտնվել ստորև հիշված անձանց հետ, որոնց ազգանունները, իսկ ոմանց և հասցեները նշանակված են ձեր թղթերում. Ալեքսանդր Կառլովիչ Մեյսներ, Մարիա Սերգեևնա Օլխինա, Նիկոլայ Յակովլևիչ Ռոստովցով, Միխայիլ Միանսարով և Պետր Սիմեոնյան Թիֆլիսում. Նավրոցկի. Պիպին, Մարիա Նիկոլաևնա Դոնոսսկայա, Իվան Սավիչ, Վաս․ Պետրովիչ Պոլիվանով. Բերոև. Կարլ Ստեպան. Օբերտ, Ալեքս․ Գրիգոր․ Գլուխով, Իվան Ստեպ. Շվարով և Ն. Տյուտչև:

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Մեյսներին, Օլխինային, Ռոստովցովին ես բնավ չեմ ճանաչում և նրանց անձամբ չեմ տեսել և նրանց հասցեն իմ գրքույկում գրված է նրանց բարեկամի՝ այստեղի բորսայում սոսնձի խոտանիչ Վասիլի Իվանովիչ Կուսովի ձեռքով, որպեսզի այն դեպքում, եթե հանդիպեմ նրանց - բարևեմ նրա կողմից։ Բայց այնպես պատահեց, որ չտեսա և չորոնեցի (նրանցից) և ոչ մեկին։ Կուսովի հետ ես տեսնվել եմ Խաֆաֆյանի մոտ, որը Հայրապետովի հավատարմաթղթով այստեղ սոսնձի առևտուր է անում։ Միանսարովի, Սիմեոնյանի մասին ես խոսեցի նախընթաց կետում։ Նավրոցկին ու Պիպինն այստեղի համալսարանի պրոֆեսորներ են. աոաջինը դասախոսում է արևելյան ֆակուլտետում, իսկ երկրորդը հարցաքննող էր (экзаменатор), նրանց հետ ես ոչ մի հարաբերություն չեմ ունեցել, բացի այն, որ կարելի է, դասախոսությունների կամ քննությունների գործերով եղած լինեմ նրանց մոտ։

Մարիա Նիկոլաևնա Պանովան (և ոչ թե Դոնոսսկայա) Մոսկվայում դերասանուհի է, որին ճանաչում եմ 1857 թվականից։ Նրա հետ ես պատահաբար եմ ծանոթացել և բացի բարեկամությունից ոչ մի հարաբերություն չեմ ունեցել նրա հետ:

Սավիչի մասին խոսեցի նախընթաց կետում։

Վասիլի Պետրովիչ Պոլիվանովին բնավ չեմ ճանաչում, բայց նրան հանդիպեցի շոգենավի վրա, երբ Երուսաղեմ էի գնում, նա էլ էր գնում իր քեռու պ-ն Նորովի հետ։ Վերջինը Պոլիվանովին աոաջարկեց նամակ գրել Ռուսաստան և ինձ խնդրեց նամակը Կոստանդնուպոլիս տանել և փոստ ձգել։

Միաժամանակ նրանք գրեցին այդ հասցեն և խնդրեցին ինձ՝ Ռուսաստան գնալիս այցելել նրանց, սակայն ես ոչ մի անգամ չեղա նրանց մոտ։

            Բերոևը հայոց լեզվի պրոֆեսոր էր այստեղի համալսարանում և բացի այդ նա կարդում էր ցենզուրային կոմիտե ներկայացված հայերեն ձեռագրերը, այդ առիթներով ես երբեմն, սակայն շատ հազվադեպ, գնում էի նրա մոտ և բացի ղրանից նրա հետ ոչ մի գործ կամ հարաբերություն չեմ ունեցել։ Կարլ Ստեպանովիչ Օբերտը այստեղի գրաքննչական կոմիտեում գրաքննիչ է, որի մոտ եղել եմ մի անգամ գրաքննչական կոմիտեից տանելով նրան Բերոևի հավանությունը գտած մի ձեոագիր և այլևս ոչ մի անգամ չեմ եղել նրա մոտ։ Ալեքս. Գրիգոր Գլուխովին բնավ չեմ ճանաչում և նրա հետ չեմ ունեցել ոչ մի հարաբերություն, բացի այն, որ ես տեսա նրան և ողջունեցի դոկտոր Նեֆտալի կողմից, որին ես տեսել էի Լոնդոնում իմ հիվանդության առիթով։ Իվ. Ստեպ. Շվարովին բոլորովին չեմ ճանաչում. նրա անունը ես գրեցի տեղագրական դեպոյի գրախանութում մի անգամ նրա մոտ գնացել եմ իր պաշտոնատեղը. նա գեոդեզիստ է և ծառայում է տեղագրական դեպոյում, հին Հայաստանի պատմական աշխարհագրական քարտեզը կազմելու և գծագրելու գործով։ Բացի այդ անգամվանից այլևս չեմ եղել նրա մոտ և նրա մասին ոչինչ չգիտեմ, բացի այն, որ նա ինժեներ է և փոխգնդապետ։ Ն. Տյուտչևին ես բոլորովին չեմ ճանաչում, բայց այդ հասցեն ինձ Տուրգենևն է տվել, որպեսզի Պետերբուրգ գալիս նրանից իմանամ հասցեն։

Ահա բոլորը, ինչ գիտեմ և գրում եմ մաքուր խղճով։

 

Հ ա ր ց ե ր.

8․

Ե՞րբ, որտե՞ղ և ի՞նչ առիթով եք ծանոթացել և ի՞ն չ հարաբերությունների մեջ եք եղել Իվան Տուրգենևի հետ, որը տեղեկացնելով ձեզ իր մեկնելու մասին, հայտնում էր, թե որտեղ է իջևանելու Բեռլինում և Պետերբուրգում, իսկ այս վերջին քաղաքը ժամանելուց հետո ուղարկել է ձեզ իր հասցեն, իր մոտ հրավիրելով, և որին դուք, 1862 թ. հունիսի 1-ին, Ս. Պետերբուրգում փոխարինաբար 300 ռուբլի եք տվել։ Նրա միջոցով ի՞նչ հրահանգ է ձեզ ուղարկվել Լոնդոնից 1862 թ. մայիսի 16-ի նամակի հետ կարդալու համար և ի՞նչ պիտի լինեին ձեր գործողություններն ըստ այդ հրահանգի:

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Թե երբ և ինչ առիթով եմ ես ծանոթացել Տուրգենևի հետ, այդ մասին խոսել եմ նախընթաց կետերում։

Իվ. Տուրգենևին իմ տված 300 ռուբլու մասին նույնպես ասել եմ, որ այդ դրամը տրվել է Բակունինի եղբոր կնոջը։

Այն հրահանգը, որ հիշվում է այստեղ, նույն բովանդակությունն ուներ, ինչ որ Բակունինի ինձ ուղղած նամակը, այսինքն այն մասին, թե ինչպես խոսեմ նրա եղբոր հետ, ինչպես դրամն ուղարկեմ նրա կնոջը և ինչպես նրան նամակով կանչեմ Տվերի նահանգում գտնվող նրանց գյուղը, - ահա նրա՝ Բակունինի ամբողջ հանձնարարության ամբողջ բովանդակությունը և այն նպատակը, որին պետք է ձգտեինք։ Բակունինի եղբոր կնոջը ես տվի հիշյալ 30 0 ռուբլին, Տուրգենևի կողմից, որ կարող է ապացուցել հանձնաժողովում գտնվող նրա ստացականը, և այլևս ուրիշ ոչ մի բանի չեմ խառնվել։

P. Տ. Հանձնաժողովի պա հանջով բացատրում եմ, որ իմ անելիքն այն պիտի լիներ, որ խոսեիի 1) Տուրգենևի հետ, 2 ) Բակունինի եղբոր հետ՝ Բակունինի կնոջը նամակով Սիբիրից կանչելու մասին։ Ինձ ասված էր, որ դրամը հանձնեմ Բակունինի եղբոր կնոջը. Բակունինի եղբորը ես պետք է ասեի, որ նա համոզեր իր տնեցիներին՝ համաձայնելու իրենց տուն ընդունելու Բակունինի կնոջը։ Իսկ թե նրանք ինչպես պիտի նրան կանչեին և ինչպես գործեին - ես ոչինչ չգիտեմ, իմ գործն էր խնդիրը հաղորդել Տուրգենևին և եղբորը, ես այն հաղորդեցի. Տուրգենևն ինձ հանձնարարեց Բակունինի եղբոր կնոջը հանձնել 300 ռուբլի, ես տվի, և դրանով վերջացրի։

 

Հ ա ր ց ե ր.

9․

Ո՞ւմ ձեռքով և ինչի՞ համար են գրված ձեր թղթերի մեջ գտնված - Նատալիա Սեմյոնովնա Բակունինայի և մարկիզ Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ դե Տրավերսեի հասցեները։ Արդյոք ծանոթ եք այդ անձանց հետ և ի՞նչ առիթով։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այղ հասցեները գրված են Իվ. Սերգեևիչ Տուրգենևի ձեռքով, Բակունինի կնոջը վերաբերող գործի առթիվ։

Ես մի անգամ եղա Նատալիա Սեմյոնովնա Բակունինայի մոտ և Տուրգենևի անունից տվի նրան 300 ռ., որի մասին ես ասացի արդեն։ Մարկիզ դե Տրավերսեի մասին խոսել եմ նախընթաց կետերում։

 

Հ ա ր ց ե ր.

10․

Ո՞վ է և որտե՞ղ է գտնվում Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Կուրդյումովը, որի՝ ձեր թղթերում գտնված երկտողի մեջ բացատրված է. «Երբ ինձ գրելու լինեք Պետերբուրգից, ապա գրեցեք այն հասցեն, որ ես տվել եմ մարկիզ դե Տրավերսեին, իսկ երբ ինձ հանձնելու համար նրան ուղարկելու լինեք ձեր նամակները, ապա հասցեագրեցեք այսպես. «Ս. Պետերբուրգ, մարկիզուհի Մարիա Նիկոլաևնա դե Տրավերսեին, Գոնչարնայա փողոց, տուն Պրոկոպովիչի, Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Կուրդյումովին հանձնելու համար։ Այդպես հասցեագրված նրանք առանց բանալու ապահով կերպով կհասնեն ինձ»։ Ի՞նչ նամակագրություն եք ունեցել այդ Կուրդյումովի հետ մարկիզ դե Տրավերսեի միջոցով, և ի՞նչ առիթով էր այս վերջինը միջնորդի դեր կատարում այդ նամակագրության մեջ։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ երկտողը գրված է Բակունինի ձեռքով, և նա, հավանորեն, իրեն նկատի ունի Կուրդյումով ազգանվան տակ։ Ես այդ գրությանն ստացա, որքան հիշում եմ, Փարիզում, և նա այդ մասին ինձ առաջուց ոչինչ չէր ասել։

Իսկ ինչ վերաբերում է Տրավերսեին, ապա Բակունինն ինձ բնավ չի ասել, թե ինչու է նրան ընտրում միջնորդ և ի՞ն չ հարաբերություն ունի նրա հետ։ Նրա մասին նա միայն ասել է, որ նա ևս պիտի աշխատի համոգելու Բակունինի հարազատներին նրա կնոջը բերել տալու։ Կուրդյումովի հետ ոչ մի գրագրություն չեմ ունեցել մարկիզի միջոցով, և եթե գրելու լինեի Բակունինին, ապա նամակիս բովանդակությունը կարող էր միայն վերաբերվել նրա կնոջը։

 

Հ ա ր ց ե ր.

11․

Ձեր թղթերի մեջ գտնված է Բակունինի այցետոմսը, նրա վրա արված հետևյալ մակագրությամբ. «Բարեկամ Նալբանդովին Գերցենից, Օգարյովից և ինձնից ընդհանուր և սրտագին ողջույն։ Մենք խնդրում ենք Ձեզ ընդունել սույնը հանձնող Ա․ Ի․ Նիչիպորենկոյին, որպես մեր բարեկամի, որին դուք նույնպես կարող եք անպայմանորեն վստահել, ինչպես և մեզ։ Hotel du Louvre, 128»։ Որովհետև սրանից երևում է, որ դուք հարաբերությունների մեջ եք եղել Բակունինի, Գերցենի և Օգարյովի ու նրանց գործակալ Նիչիպորենկոյի հետ, ուստի հանձնաժողովն առաջարկում է ձեզ բացատրել ամենայն անկեղծությամբ՝ հատկապես ե՞րբ և ի՞նչ առիթով եք ծանոթացել այդ անձանց հետ և ի՞նչ հարաբերությունների մեջ եք եղել նրանց հետ, Նիչիպորենկոն ե՞րբ և որտե՞ղ է ձեզ տվել հիշյալ այցետոմսը և ինչի՞ մասին են եղել ձեր բացատրությունները նրա հետ։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Բակունինի հետ ես այլ հարաբերություններ չեմ ունեցել, բացի այն, որ քանիցս բացատրեցի արդեն, այդ տոմսն ինձ տվել է Տուրգենևի մոտ Փարիզում ինձ բոլորովին անծանոթ մի մարդ ․ թե ինչո՞ւ էր Բակունինը նրան ինձ մոտ ուղարկում, ինչ նպատակով - բնավ հայտնի չէ ինձ, և ես բացի այդ մեկ անգամից չեմ տեսել նրան, իսկ ինչ վերաբերում է Գերցենի, Օգարյովի և Բակունինի հետ ունեցած նրա հարաբերություններին, ապա մաքուր խղճով ասում եմ, որ չգիտեմ բնավ։

Գերցենի, Օգարյովի և Բակունինի հետ իմ ծանոթության մասին արդեն բացատրեցի նախորդ կետերում։ Ես ոչ մի դեպքում տեղյակ չեմ նրանց ոչ դիտավորություններին և ոչ էլ գործելակերպին, ո՞վ է այդ Նիչիպորենկոն, ի՞նչ մարդ է, և ի՞նչ դիտավորությունով էր եկել Տուրգենևի մոտ, որտեղ նա տվեց ինձ այդ այցետոմսը, ես չգիտեմ, և թե ինչո՞ւ է Բակունինը հիշում այդտեղ Գերցենին և Օգարյովին, երբ նրանք ինքները կարող էին տալ իրենց այցետոմսերը, նույնպես չգիտեմ։

Նորից եմ կրկնում, որ ինձ, բացի Բակունինի կնոջը բերել տալու գործից, ուրիշ հանձնարարություններ չեն արված ոչ իր՝ Բակունինի, ոչ էլ Գերցենի կամ Օգարյովի կողմից, - ահա զուտ ճշմարտությունը, որի համար ես պատրաստ եմ երդում ընդունելու։

Նիչիպորենկոն այդ այցետոմսն ինձ հանձնեց Տուրգենևի մոտ և ոչինչ չասաց, որովհետև ես անմիջապես մի տեղ պետք է գնայի, - ուստի և թողի նրան Տուրգենևի մոտ և հետո չեմ տեսել նրան ոչ արտասահմանում, ոչ էլ Ռուսաստանում։ Ահա բոլորը, ինչ գիտեմ այդ հարցի մասին։

P. Տ․ Այստեղ ավելացնում եմ, ըստ հանձնաժողովի դիտողության, որ ոչ Գերցենը, ոչ Օգարյովը, ոչ էլ Բակունինը երբեք ինձ չեն ասել ոչ իրենց պլանների, ոչ իրենց գործողությունների մասին, և ես ոչ մի բանում գործակից չեմ եղել նրանց հետ։

 

Հ ա ր ց ե ր.

12․

Ե՞րբ, ումի՞ց և ինչի՞ համար եք դուք ստացել ձեր թղթերի մեջ գտնված և ձեզ ներկայացված՝ Բակունինի 1862 թ. փետրվարի 27 -ի նամակը Լոնդոնից, հասցեագրված ք. Սումի, Խարկովի նահանգ, Պիմեն Պետրովիչ Լյալինի՝ Բակունինի լուսանկարով և նրա հոդվածի մի տպագիր օրինակով՝ «Ռուս, լեհ և սլավոնական բոլոր բարեկամներին» վերնագրով։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ կնքված նամակը Բակունինի հոդվածի օրինակի հետ ինձ տվեց մարկիզ դե Տրավերսեն, Խարկով՝ Լյալինի անունով, և բացի դրանից նա ինձ տվեց նրան գրած իր, այսինքն իր կողմից գրած, նամակը: Քանի որ Բակունինի նամակը և նրա հոդվածը կնքված էին ծրարում, որ պատահմամբ պատռվեց, և քանի որ այնտեղ ես տեսա «Колокол»-ի №-ը, ուստի ոչ մեկը և ոչ էլ մյուս նամակը չտվի Լյալինին և չթողի Խարկովի կայարանում, որտեղ ես պետք է հանձնեի վերակացվին։ Բակունինի և մարկիզ դե Տրավերսեի նամակի բովանդակությունն ինձ բնավ հայտնի չէր։ Ես դրանք ոչ ոքի ցույց չտվի և տուն գալով, ուզում էի ոչնչացնել, բայց ժամանակ չունեցա, որովհետև շուտով ձերբակալվեցի։

 

Հ ա ր ց ե ր.

13․

Ո՞վ է Nicolas-ը, որի՝ ձեր թղթերում գտնված նամակը պետք է տրվեր Լյալինին. ի՞նչ հարաբերությունների մեջ եք գտնվում այդ նամակը գրողի և նրա բարեկամների հետ, քանի որ նամակում նա ձեզ «մեր անկեղծ բարեկամ» է անվանում, ովքե՞ր են այդ բարեկամները, նամակի հետ Լյալինին ի՞նչ ծանրոց էր ուղարկվում և որտե՞ղ է գտնվում այդ ծանրոցը։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Հավանորեն մարկիզ դե Տրավերսեն է, որովհետև նա ինձ տվեց Լյալինին ուղղված այդ նամակները։ Ծանրոցը, որի մասին խոսվում է, պետք է լինի Բակունինի նամակը նրա հոդվածի օրինակի հետ, որոնք ինչպես ասացի, կնքված էին հատուկ ծրարում և յանձնված ինձ,  որը ես Լյալինին չտվի և չուղարկեցի փոստով, ոչ էլ թողի կայարանում՝ նախորդ կետերում նշված պատճառով։ Ուստի այդ ծանրոցը հիմա գտնվում է հանձնաժողովում։

Մարկիզի հետ իմ ունեցած ծանոթության մասին արդեն առիթ ունեցա խոսելու նախորդ <կետերում>։

Նրա հետ ես ծանոթացա Բակունինի կնոջ գործով և դրանից բացի մեր միջև ոչ մի հարաբերություն չի եղել։

Р. Տ. Թե նա (մարկիզ դե Տրավերսեն) ինչո՞ւ է ինձ մեր բարեկամը անվանում, և ովքե՞ր են նրա բարեկամները, բացարձակապես ոչինչ չգիտեմ այդ մասին, ինչպես և չգիտեմ և անձամբ չեմ տեսել Լյալինին, որին հասցեագրված էին նամակները։

 

Հ ա ր ց ե ր.

14․

Ներկայացնելով ձեր թղթերի մեջ գտնված, Բակունինի ձեռքով գրած գրությունը, հրահանգ վերնագրով, որից երևում է, որ դուք գործակալ եք եղել Լոնդոնում գտնվող ռուս վտարանդիների, որոնք չարամտորեն գործում են  մեր կառավարության դեմ, հանձնաժողովը պահանջում է, որ դուք ամբողջ մանրամասնությամբ բացատրեք ձեր բոլոր գործողություններն ըստ այդ հրահանգի և անվանեք այն անձանց, որոնց հետ այս առթիվ հարաբերությունների մեջ եք եղել. նմանապես ի՞նչ նպատակի համար է Բակունինը այդ նույն հրահանգի մեջ ձեզ հաղորդել զանազան անձանց և տեղերի անուններ, հնարովի մականուններով։ Ովքե՞ր են այս գրության մեջ հիշվող Լիդովը, Կետչերը, Պանը և Չեռնեցկին և ի՞նչ հարաբերություններ պիտի ունենայիք դուք նրանց հետ։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ հրահանգի գլխավոր բովանդակությունը, ինչպես կա֊րող է տեսնել ինքը՝ հանձնաժողովը, վերաբերում էր նրա կնոջը բերել տալու գործին: Ռուս վտարանդիների գործակալ ես չեմ եղել երբեք, նրանցից ոչ մի նշանակում և ոչ մի հանձնարարություն չեմ ունեցել և ոչ մի բանում, բացի Բակունինի կնոջ գործից, նրանց խոսք կամ խոստում չեմ տվել: Բակունինը, գրելով կնոջ գործի վերաբերյալ հրահանգը, այնտեղ կցել է ինձ հայտարարված անձանց ցուցակը, որոնց ես չեմ ճանաչում և որոնց հետ ոչ մի հարաբերության մեջ չեմ եղել, երբեք նրանցից ոչ ոքի չեմ փնտրել, նրանց ոչինչ չեմ հաղորդել և նրանցից ոչինչ չեմ ստա֊ցել։

Լիդովին, Կետչերին, Պանին բնավ չեմ ճանաչում և երբևէ անձամբ չեմ տեսել։ Չեռնեցկու մասին լսել եմ, որ ռուսական տպարան ունի Լոնդոնում, ես նրան միայն ազգանունով եմ ճանաչում և կյանքումս նրա հետ ոչ մի հարաբերություն չեմ ունեցել։

Իսկ ինչ վերաբերում է Բակունինի կողմից վերոհիշյալ ցուցակը կազմելու նպատակին, ապա հավանորեն նպատակն այն է եղել, որ ես նրան տեղեկություններ հաղորդեի Ռուսաստանից, բայց ես ոչինչ չեմ հաղորդել նրան այդ ցուցակով և, ինչպես արդեն ասացի, այնտեղ հիշատակված անձերից ոչ ոքի չեմ ճանաչում։

P. Տ. Ինչ վերաբերում է գեներալ նահանգապետ Կորսակովին ուղղած նամակին, որի մասին խոսում է Բակունինը, ապա ես այդ նամակը չեմ ստացել և նա ինձ չի տվել այն։

Բացատրություն։ «Բացի Բակունինի կնոջ գործից նրանց խոսք կամ խոստում չեմ տվել» ֆրազը բացատրում եմ, որ բացի Բակունինի կնոջ գործից ուրիշ որևիցե գործի համար ես խոսք կամ խոստում չեմ տվել ոչ Բակունինին, ոչ Գերցենին և ոչ էլ Օգարյովին, և նրանց հանձնարարությամբ (որ չեմ էլ ունեցել) ոչինչ չեմ ձեռնարկել։

 

Հ ա ր ց ե ր.

15․

Բակունինի 1862 թ. ապրիլի 24-ին ձեզ գրած, ներկայացվող նամակի բովանդակության առթիվ բացատրեցեք. ո՞րտեղ և ո՞ւմ միջոցով եք ստացել այդ նամակը, ի՞նչ խոստում կատարելու համար է Բակունինը շնորհակալություն հայտնում ձեզ, իր կնոջ Իրկուտսկից Լոնդոն տեղափոխվելը գլուխ բերելու համար ինչ հանձնարարություն էր տվել նա ձեզ, և դուք ի՞նչ եք արել այդ ուղղությամբ, մնացած ինչի՞ մասին էր նա մտադիր նամակագրություն ունենալու ձեզ հետ, ի՞նչ լեքսիկոնի մասին է խոսվում այդ նամակում, ի՞նչ է հայտնի Ձեզ Գերցենի և նրա ընկերների հետ նամակի մեջ հիշված Մարցիանովի և Ալբերտինիի ունեցած հարաբերությունների մասին, և ինչպե՞ս են եղել ձեր սեփական հարաբերություններն այդ երկու անձանց և Տուրգենևի հետ, որի մասին նամակում ասված է, թե դուք նրան դուր եք եկել, ո՞վ է Սինգլը, որի մասին Բակունինը հաղորդում է Ձեզ, թե վաղուց է, ինչ չի տեսել նրան, և ի՞նչ հարաբերություն եք ունեցել դուք այն անձնավորության հետ, որը նամակում Պան է կոչվում, որը, ինչպես Բակունինն է գրում, ձանձրանում է առանց ձեզ, նմանապես ի՞նչու դուք նախորդ պատասխանում ցույց տվիք, թե Պանին բոլորովին չեք ճանաչում և մինչև իսկ նրա երեսը չեք տեսել։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ նամակը ստացել եմ փոստով, Փարիզում։ Բակունինը շնորհակալություն է հայտնում ինձ  այն բանի համար, որ ես հայտնեցի Տուրգենևին նրա խնդիրը իր կնոջ վերաբերմամբ, որի մասին քանիցս առիթ ունեցա խոսելու։ Կնոջ տեղափոխությունը Իրկուտսկից Լոնդոն կամ Տվերի նահանգ գլուխ բերելու մասին նա ինձ ավելի ոչինչ չի ասել և չի գրել, քան այն, որ բանակցեմ Տուրգենևի հետ, որը նրան՝ այսինքն Բակունինին խոստացել էր տալ մոտ 2 հազար ռուբլի արծաթ դրամ (որի մասին Բակունինն ասել էր ինձ դեռևս Լոնդոնում) և բացի դրանից, որպեսզի ես խոսեմ նրա եղբոր հետ այդ նույն հարցի առթիվ։

Ես, ինչպես արդեն քանիցս ասել եմ, նախ, Տուրգենևին հայտնեցի Բակունինի խնդիրքը, երկրորդ, Տուրգենևին փոխարինաբար տվի 300 ռուբ. արծաթ դրամ, որպիսի գումար նա ինձ խնդրեց հանձնել Բակունինի եղբոր կնոջը, և բացի սրանից այդ գործի վերաբերյալ ես ոչինչ չեմ արել, ավելին չէի էլ կարող և իմ կողմից անելու բան էլ չկար։

Մնացած բաների մասին, որոնց շուրջը նա ցանկություն է հայտնում նամակագրություն ունենալու, եu հաստատապես չգիտեմ, սակայն այնպես եմ հասկանում, որ նա գուցե խոսում է նրա (այսինքն՝ իր կնոջ) հետագա, այսինքն՝ Լոնդոն ճանապարհելու մասին, որի մասին նա Լոնդոնում ինձ չասաց և առաջին անգամ այդ մասին գրում էր այն նամակում, որը նախորդ կետերում առաջադրվեց ինձ և որի մասին պատասխան գրեցի արդեն։

Բացի դրանից՝ մնացած ոչ մի գործի մասին ինձ հետ չի խոսել և հավանորեն այն դիտավորությամբ, որ ես չհրաժարվեմ նրանց կատարումից, ուստի և նա սկզբում սկսեց կնոջից, հետո ավելացրեց զանազան մարդկանց և տեղերի այն ցուցակը, առանց իմ ամենափոքր մասնակցության կամ համաձայնությաև, հետո արդեն Նիչիպորենկոյի այցետոմսի հետ ուղարկեց ինձ, սակայն այս բոլորի մեջ ես մեղք չունեմ, որովհետև ոչինչ չձեռնարկեցի և ցուցակի մեջ հիշված անձերից ոչ ոքի հետ հարաբերությունների մեջ չեմ եղել, որի մասին, հանձնաժողովը կարող է հարցնել այղ մարղկանց։

Բառարան ասելով նա նկատի ունի այնտեղ թված անձանց արդեն ինձ հայտնված ցուցակը։

Մարտյանովի և Ալբերտինիի ՝ Գերցենի և ռուս այլ վտարանդիների հետ ունեցած՝ հարաբերությունների մասին ինձ ոչինչ հայտնի չէ, բացի այն, որ նրանք լինում են սրանց մոտ, իսկ թե նրանք Լոնդոնում ինչո՞վ են պարապում և ի՞նչ մարդիկ են վճռականապես չգիտեմ։ Ինքս սակայն այդ մարդկանց հետ ոչ մի հարաբերություն չեմ ունեցել և նրանց հետ ոչ մի բանի մասին չեմ խոսել։ Տուրգենևի հետ իմ ունեցած հարարերության մասին ես շատ անգամ եմ արդեն խոսել, նորից եմ կրկնում, որ բացի այն, որ նրա հետ խոսել եմ Բակունինի կնոջ մասին, և բացի այն, որ նրան 300 ռուբլի եմ տվել, նրա հետ ուրիշ ոչ մի հարաբերություն չեմ ունեցել և Փարիզում նրա հետ առաջին անգամ ծանոթանալուց առաջ, բոլորովին չէի ճանաչում նրան:

Սինգլին ես չեմ մտաբերում բոլորովին, մի գուցե Լոնդոնում որևէ մեկին կատակով անվանել են այդ անունով, սակայն ես նրան չեմ հիշում:

Պան ազգանունը, ինչպես ասացի նախորդ կետում, ես չգիտեմ, բայց քանի որ Լոնդոնում լեհերին ընդհանրապես պան են կոչում, ապա Բակունինը երևի այդ բառի տակ հասկանում է Ստանիսլավին, որի մասին ես ասացի արդեն և որը որպես թարգման հաճախ էր լինում ինձ հետ, որովհետև ես անգլերեն լեզուն չգիտեմ, կամ թե նկատի ունի Տխորժևսկուն, որի հետ ես թեպետ տեսնվել եմ, սակայն նրա մասին ոչինչ չգիտեմ բացի այն, որ նա գրավաճառ է և հաճախ լինում է ոուս տարագիրների մոտ: Ահա ինչու ես ասացի, թե Պանին չեմ ճանաչում և անձամբ չեմ տեսել, քանի որ այդպիսի ազգանուն ես չգիտեմ և ծանոթ չեմ այդպիսի ազգանունով մարդու հետ:

P. Տ․ Ինձ ներկայացված նամակում Բակունինը Պրեյվատ, ջենտլմեն բառերի տակ հասկանում է Գերցենին, Յունյոր նրա որդուն է կոչում, իսկ պոետ՝ Օգարյովին։

 

Հ ա ր ց ե ր.

16․

Ո՞վ է Փարիզի ձեր բարեկամը, որի միջոցով դուք ստացել եք Բակունինի 1862 թ. մայիսի 6-ի նամակը և ո՞վ է Փարիզի ձեր հայրենակիցը, որի հասցեն ձեզնից պահանջում է Բակունինը։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Բակունինի մայիսի 6-ի նամակը որևէ մեկի միջոցով չեմ ստացել, այլ փոստով։ Թեև Բակունինը (ինքը) գրում է, որ այդ նամակը ուղարկում է Փարիզի իր հայրենակցի միջոցով, հենց այդ նույն նամակում ինքն է ասում, թե չգիտե նրա հասցեն, հետևապես, այդ նամակը ես այլ կերպ չէի կարող ստանալ, քան եթե փոստով։

Իսկ ինչ վերաբերում է Փարիզի հայերին, ապա թեև Բակունինը գիտե, որ այնտեղ հայեր են ապրում, բայց նրանցից ոչ ոքի չի ճանաչում և ես ոչ ոքի չեմ հանձնարարել նրան, այդ հաստատվում է նրա հետևյալ նամակով, որտեղ նա ասում է, թե ես չեմ ուղարկել նրան իմ հայրենակցի հասցեն։

Փարիզում հայեր շատ կան, և ես, որպես եկվոր, որպես հայ ծանոթացա նրանցից մի քանիսի հետ, այն է՝ մեր վարդապետների՝ Սարգսի, Ամբրոսիոսի և Կարապետի հետ, ինչպես և Քյաթիպ, Ռաֆայելյան, Փաշտիմալջյան և Նուրիջան դոկտորների հետ, որոնց հետ ես, բացի բարեկամական կամ դրամական հարաբերություններից, ուրիշ հարաբերություններ չեմ ունեցել։

 

Հ ա ր ց ե ր.

17․

Լոնդոնից գրած այդ նամակում Բակունինն ասում է. «Այստեղ շատ ռուսներ կան: Նրանց մեջ անպետքներ շատ կան, բայց կան նաև լավ մարդիկ նրանց մեջ. ես առանձնապես [ մտերմացա ] միանգամայն լավ և օգտակար մի մարդու՝ Նիկոլայ Իլյիչ Վորոնովի հետ: Նա կլինի Պիտերում հունիսին և ինձնից ձեզ մի նամակ կբերի։ Ընդունեցեք նրան որպես լավ մարդու, որը արժանի է լիակատար վստահության։ Նա գիմնազիայի ուսուցիչ է եղել Ստավրոպոլում, հետո՝ Եկատերինոդարում։ Հիմա արտասահմանից վերադառնալուց հետո անհապաղ գնում է Թիֆլիս։ Նախ և առաջ նրան սովորեցրեք ինչպես նամակագրություն ունենա ինձ հետ և ՛ Պետերբուրգի, և՛ Մոսկվայի վրայով, ինչպես նաև Օդեսայի և՛ Թիֆլիսի վրայով, այսինքն՝ Կոստանդնուպոլսի վրայով, ուր նրան պետք է հասցե տրվի։ Նա օգտակար կլինի եվրոպական և ասիական տեսակետից: Այդ նպատակով վատ չէր լինի նրան հանձնարարել Թիֆլիսի բարի մարդկանց, որ ծանոթ լինեին Կոստանդնուպոլսի բարի մարդկանց հետ»։ Իսկ մի այլ նամակում, 1862 թ․ մայիսի 10-ի, Բակունինը, ձեզ տեղեկացնելով, որ նրանք (այսինքն Գերցենր, Օգարյովը և Բակունինը) այսուհետև Վորոնովին Ալեքսանդր Պետրովիչ Վանդերման պետք է անվանեն և ձեզ խնդրելով նրան ընդունել որպես բարեկամի, բոլոր երեքի կողմից ձեզ հանձնարարվածի, այսպես է արտահայտվում. «նա մի հաստատակամ ու խելացի խախոլ է, Նովորոսիյսկի շրջանում երկար ապրած և Կովկասը լավ ճանաչող։ Հունիսին կլինի Պիտերում, իսկ սեպտեմբերին Թիֆլիսում։ Նա կխոսի ձեզ հետ մեր ապրանքները նոր եղանակով Կովկասյան երկիրը հասցնելու մասին: Սույնը ստանալուն պես գրեցեք Կ. Պոլիս ձերոնցից գործունյա ե առետրական մի մարդու, որի ազնվության և գործունեության համար դուք կարող եք պատասխանատու լինել մեր առաջ, և համոզեցեք նրան այս գործի վերաբերյալ հարաբերություններ հաստատելու Տրապիզոնի կոնտրաբանդիստների հետ։ Աշխատեցեք, սիրելի բարեկամ, գլուխ բերել այս գործը, միայն ես չէ, այլ ինքը Privat-ն է խնդրում ձեզ այդ մասին: Իսկ երբ կտեսնվեք պ. Վանդերմանի (Վորոնովի) հետ, սովորեցրեք նրան թե ում պիտի դիմի Թիֆլիսում, որպեսզի հարաբերությունների մեջ մտնի Կոստանդունուպոլս|ւ կոնտրաբանդայի ղեկավարի հետ։ Համարձակ կերպով նրան հանձնարարեցեք Թիֆլիսի և այլ վայրերի ձեր աոևտրական բարեկամներին: Մեր պարտքն է պատասխանատու լինել ձեզ նրա համար, և նա պատրաստ է ծառայելու ձեր շահերին ճիշտ այնպես, ինչպես մեր շահերին է ծառայում»։ Քանի որ այս նամակներից պարզ երևում է ձեր մասնակցությունը Լոնդոնի վտարանդիների չարամիտ մտադրություններին, ուստի հանձնաժողովը պահանջում է, որ անկեղծ կեպով բացատրեք ձեր գործողություններն այս առթիվ, ովքե՞ր են   ձեր գործակիցները Պետերբուրգում, Մոսկվայում, Օդեսայում, Թիֆլիսում, Կոստանդնուպոլսում և հիշյալ նամակների հետևանքով ի՞նչ հարաբերություններ եք ունեցել Վորոնովի հետ։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Հիշյալ Վորոնովին ես չեմ ճանաչում և երբեք չեմ տեսել ոչ արտասահմանում, ոչ էլ Ռուսաստանում և այդ մարդու մասին Լոնդոնում  Բակունինն ինձ ոչինչ չի ասել, որը նա ինքն է վկայում, հայտնելով, որ նրան գտել է Լոնդոնում այն ժամանակ այնտեղ եղած ռուսների մեջ, հետևաբար ինձնից հետո: Սովորեցնեք նրան (Վորոնովին), թե ինչպես պիտի գրի Բակունինին Պետերբուրգի, Մոսկվայի, Օդեսայի և Թիֆլիսի վրայով, այսինքն Կոստանդնուպոլսի վրայով, ես չէի կարող, քանի որ Բակունինը հակասում է ինքն իրեն, խնդրելով ինձ գրել իրեն (Բակունինին) Տրավերսեի միջոցով, հետևապես ես չունեի և ոչ մի կապ, որի միջոցով կարողանայի նրան գրել Տրավերսեից անկախ, դրանից հետո այլևս ես ինչպե՛ս կարող էի սովորեցնել Վորոնովին. Մոսկվայից նույնպես չէի կարող, որտեղ ես սոսկ մոտիկ ծանոթ էի Նազարյանցի հետ, որի մասին արդեն ասացի և որը արտասահմանյան ո չ մի թղթակցություն չի պահպանում բացի այն, որ միայն մի անգամ է ինձ գրել իմ՝ Ռուսաստանից արտասահման մեկնելու ամբողջ ընթացքում և մինչև Ռուսաստան գալս։ Ճիշտ նույնպես էլ Թիֆլիսում, որտեղ ես ոչ մի հարաբերություն չունեմ բացի այն, որ ասացի նախորդ կետերում։ Դրանով պարզ արտահայտվում է Բակունինի անհետևողականությունը։ Ես չէի կարող նրան Կոստանդնոլպոլսում հասցե տալ, որովհետև ես ինքս չունեմ մշտական հարաբերություն Կոստանդնոլպոլսի հետ, և՛ որտեղ իմ ծանոթներն ու նամակագրությունը սոսկ դրամական կամ ընտանեկան հարցերի մասին են եղել։

Բակունինն ասում է, «վատ չէր լինի» Վորոնովին ծանոթացնել Թիֆլիսի բարի մարդկանց, «որ ծանոթ լինեին Կոստանդնուպոլսի բարի մարդկանց հետ»։ Այստեղ ակներև է, որ ոչ Թիֆլիսում, ոչ Կոստանդնուպոլսում չէի ճանաչում այնպիսի մարդկանց, որոնց Բակունինը լավ մարդիկ է անվանում։ Եթե ես այդպիսի մարդիկ ունենայի և եթե ճանաչեի նրանց և բացի ղրանից եթե ես Բակունինի համախոհը լինեի, ապա նա նրանց բոլորին անուն առ անուն կճանաչեր և այլևս «կլիներ» չէր ասի, այլ ուղղակի կասեր՝ ահա՛ այսինչ և այնինչ մարդու հետ: Բակունինը չէր ճանաչում իմ փարիզեցի ծանոթներին, որի մասին նա ինքն է վկայում, որոնք ավելի մոտ են Լոնդոնին, քան թե Թիֆլիսը կամ Կոստանդնուպոլիսը։

Բակունինի իդեաների և դիտավորությունների մասին ես ոչինչ չեմ իմացել Լոնդոնում, քանի որ նա ինձ նման ոչ մի բան չի ասել, ինչպես աոաջարկում էր հետո՝ իր Փարիզ ուղարկած նամակներում։

Չեմ ժխտում, որ նա, ինչպես երևում է նրա նամակներից, կուզենար ինձ իր գործակալը դարձնել, սակայն այդ նրա ցանկությունն է, և ես, բացի նրա կնոջ գործից, բացարձակապես ոչինչ չեմ ձեռնարկել կամ կատարել նրա նամակների կամ ցանկությունների համաձայն։ Մանավանդ որ հիշյալ Վորոնովին չեմ տեսել և նրանից ոչ մի նամակ չեմ ստացել, նրան ոչինչ չեմ գրել, քանի որ բնավ չեմ ճանաչում նրան և նրա կարիքը չունեմ, իմ ծանոթներից ոչ ոքի հետ նրան չեմ ծանոթացրել, նրան ոչ մի հասցե և ոչ մի նամակ չեմ տվել։

Իսկ ինչ վերաբերում է կոնտրաբանդային, այդ մասին ես ոչինչ չգիտեմ, բացի այն, ինչ գրված է Բակունինի նամակում, և որն առաջին անգամ կարդացել եմ Փարիզում։ Այդ գործին ես ոչ հոգով և ոչ էլ մարմնով չեմ մասնակցել, քանի որ չունեմ և չեմ ունեցել ոչ ցանկություն, ոչ էլ դիտավորություն նրան, կամ ուրիշին, երրորդին, որպես գործակալ ծառայելու։ Ես չունեմ և չեմ ունեցել ծանոթ կոնտրաբանդիստներ և երբեք չեմ հանդիպել նրանց հետ, ուրեմն ոչ մի կերպ չէի կարող այստեղ օգտակար լինել նրանց։ Այս ինքնին ցույց է տալիս նույնպես, որ Բակունինն ինձ չի ճանաչում, բայց նա այդ գրում է ինձ որպես մի ծանոթ հայի, հուսալով, թե արդյոք չե՞մ կարող անել այս կամ այն բանը։ Ես նրան խոսք տվի, որ իր խնդիրը կհաղորդեմ Տուրգենևի, և հաղորդեցի, վերջինը փող էր խնդրում փոխարինաբար, ես տվեցի,  այլևս ես ոչինչ չպիտի անեի։

Հետևաբար ես ոչ մի մասնակցություն չեմ ունեցել լոնդոնցի տարագիրների չարամիտ դիտավորություններին։ Դրա համար հանձնաժողովի պահանջով, ասում եմ անկեղծորեն և մաքուր խղճով, որ այդ առարկայի վերաբերմամբ ոչինչ չեմ ձեռնարկել, ոչինչ չեմ արել, չունեմ գործակիցներ ոչ Պետերբուրգում, ոչ Մոսկվայում, Օդեսայում, Թիֆլիսում կամ Կոստանդնուպոլսում։ Իսկ Վորոնովի հետ ես չեմ ունեցել ոչ մի հարաբերություն ոչ անձամբ, ոչ գրավոր ձևով, կյանքումս չեմ տեսել նրան, երբեք նրան չեմ գրել և նրանից երբեք ոչինչ չեմ ստացել։ Ահա զուտ ճշմարտությունը։

Р. Տ. Հանձնաժողովի դիտողությամբ այստեղ ավելացնում եմ, որ Լոնդոնում լսել եմ, որ Բակունինը կապ ունի սլավոնների և լեհերի հետ, սակայն, հատկապես ինչպիսի՛ կապ է ես չգիտեմ, չգիտեմ նույնպես, թե ով ասաց ինձ այդ մասին, քանի որ Լոնդոնում գտնվոդ բոլոր ռուսները գիտեն այդ։ «Բոլոր ռուսները»։

 

Հ ա ր ց ե ր.

18․

Ո՞վ է և որտե՞ղ է գտնվում Պոլ Կորիզեն, որի մասին Բակունինը 1862 թ. մայիսի 10-ի նամակում հարցնում է ձեզ. կարո՞ղ է արդյոք նա գործով դիմել նրան և արդյոք պատասխան կստանա՞ նրանից, ասելով. «գործերը նոր միայն սկսում են ծավալվել»։ Այդ ի՞նչ գործեր են։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Պոլ Կորիզեն Կոստանդնուպոլսում էր։ Նա իտալացի է և ծառայում է ինչ-որ առևտրական տան։ Նրա հետ ծանոթացա Կոստանդնուպոլսում, բորսայում, որից ես ստեռլինգներով ռուսական ոսկի գնեցի։

Մի անգամ Բակունինն ինձ հարցրեց այդ ազգանունը, որը նրան ծանոթ էր, հավանորեն իտալացիների միջոցով։ Ես նրան ասացի, որ նրան ճանաչում եմ որպես առևտրական տան ծառայողի։

Հիմա, ինչպես երևում է, նա ուզեցել է հարաբերություններ ունենալ Կոստանդնուպոլսի հետ և դրա համար էլ հարցնում է ինձնից, կարո՞ղ է արդյոք դիմել նրան և կստանա՞ արդյոք պատասխաններ, որ ես չէի կարող պատասխանել և ոչ մի կերպ, որովհետև չգիտեմ, թե հատկապես ինչ գործերի մասին է նա ուզեցել խոսել նրա հետ, որոնք ինչպես նա արտահայտվել է, նոր միայն սկսում են ծավալվել։

Գուցե նա ուզեցել է նրա հետ հարաբերության մեջ մտնել կոնտրաբանդի գործով՝ հույս չունենալով իմ միջոցով այլ ծանոթություն հաստատելու։ Չգիտեմ, և որքան կարող եմ դատել - Պոլ Կորիզեն այնպիսի մարդ չէ, որ կարողանա կոնտրաբանդով պարապել։

 

Հ ա ր ց ե ր.

Ե՞րբ, որտեղ և ո՞ւմ միջոցով եք ստացել Բակունինի 1862 թ. հունիսի 6-ի ձեզ գրած նամակը, որ ներկայացվում է ձեզ։ Ւ՞նչ գրքույկ և ձեր ո՞ր բարեկամի համար եք խնդրել Բակունինին ուղարկել ձեզ Լոնդոնից, ո՞րտեղից և ի՞նչ ճանապարհով եք Լոնդոն ուղարկել Բակունինին, Գերցենին, Օգարյովին և Տխորժևսկուն ձեր լուսանկարները։ Ինչպես նաև, ե՞րբ և ո՞ւմ եք նամակներ գրել Բակունինի ձեզ տված բառարանով, որոնք այս վերջինն անվանում է ֆրանսերեն և որոնց համար նա ձեզ հաղորդել է մի ուրիշ շատ ավելի ընդարձակ բառարան։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Ինձ ներկայացված նամակն ստացել եմ մարկիզ Տրավերսեի [ջնջված է՝ կամ Տուրգենևի] միջոցով։ Ես խնդրել էի Բակունինին ուղարկել ինձ ոմն Չիխաչևի գրքույկն Իտալիայի մասին, բայց նա այղ ինձ չուղարկեց։ Իմ նկարները (լուսանկարները) ես ուղարկեցի Բակունինին Փարիզից:

Ընդարձակ բառարանը, որի մասին խոսում է Բակունինը, ըստ նրա նամակի իմաստի, երևում է, որ տրված է եղել Տուրգենևին,  որից ես չեմ արտագրել այդ բառարանը և մինչև իսկ չեմ խնդրել։ Ինձ մոտ կար նախորդ կետերում ներկայացված լեքսիկոնը և բացի դրանից՝ ուրիշ րնդարձակ բառարան նրանից չեմ ստացել և չգիտեմ, թե ինչու է նա ֆրանսերեն անվանում։ Ինչ վերաբերում է այն բանին, թե արդյոք նամակ գրե՞լ եմ որևէ մեկին այդ բառարանով, - ապա, պատասխանում եմ, որ, որքան հիշում եմ, բացի Բակունինից չեմ գրել, ասենք չեմ վիճում, գուցե և գրել եմ տոմսակ կամ նման մի բան մարկիզ Տրավերսեին, կամ՝ գուցե թե Տուրգենևին, որովհետև հաստատ չեմ հիշում, և այդ պատճառով չեմ պնդում ։

Ինչ վերաբերում է գրքույկների, որոնց մասին հայտնեցին ինձ հանձնաժողովում, թե ես ստացել եմ Բակունինից 4 օրինակ, չեմ կարոդ ավելին ասել, քան արդեն ասել եմ, այսինքն, որ չեմ հիշում, քանի որ նա մի անգամ գրել էր նաև մարկիզ Տրավերսեին, թե գրքույկներ է ուղարկում, բայց մարկիզ Տրավերսեն ինձ ասում էր, որ նա դրանք չի ստացել, ահա բոլորը, ինչ հիշում եմ հիմա դրանց մասին։

P. Տ․ Բակունինն ասում է, թե գրքույկը ես խնդրել էի իմ բարեկամի համար, բայց այդ ճիշտ չէ, իսկ նա գրում է ճիշտ այնպես, ինչպես իր բառարանն է ֆրանսերեն անվանում։

 

Հ ա վ ե լ ու մ.

Ւնձ ներկայացված նամակը ես ստացել եմ Պետերբուրգում, հունիսի սկզբին, իմ լուսանկարները Բակունինին ուղարկել եմ Փարիզից, փոստով, Տուրգենևի անունը ես ջնջել եմ, որովհետև թույլ հիշողության պատճառով տարակուսում էի, թե ով է ինձ տվել այդ նամակը՝ մարկիզ Տրավերսե՞ն, թե՞ Տուրգենևը։ Սակայն հետո, կարդալով նամակը և տեսնելով, որ այնտեղ Տուրգենևի մասին է խոսվում, ես ուղղեցի իմ սխալը։

 

Դ ի տ ո ղ ու թ յ ու ն.

Մարկիզին, Տուրգենևին կամ Բակունինին գրած նամակի կամ տոմսակի բովանդակությունը չեմ հիշում, բայց ենթադրում եմ, որ այդ Բակունինի կնոջը բերել տալուն պիտի վերաբերեր։

 

Ծ ա ն ո թ ու թ յ ու ն.

Բակունինի՝ Տուրգենևին տված ընդարձակ բառարանը, որի մասին ասացի, թե չեմ արտագրել և չեմ խնդրել Տուրգենևից, այստեղ ավելացնում եմ, որ այդ բառարանը չեմ էլ տեսել։

 

Հ ա ր ց ե ր.

20․

Պետերբուրգում ապրող Խաֆաֆովի անունով Բակունինն ուղարկել է դրանից առաջ ձեգ ուղարկած 4 օրինակից զատ ևս 10 օրինակ հայերեն տպված մի գիրք, որ նա Խոհարարական գիրք է անվանում։ Բայց այդ գիրքը, որ հրատարակված է 1862 թ. Փարիզում, «Երկրագործություն» վերնագրով, պարունակում է դատողություններ ոչ թե խոհարարական արվեստի մասին, այլ գոյություն ունեցող կառավարությունների և ի միջի այլոց Ռուսաստանի մասին վրդովեցուցիչ ոգով։ Բացատրեցե՛ք․ ի՞նչ նպատակով եք կամեցել ունենալ այդ գիրքը, ե՞րբ և ո՞ւմ միջոցով են ձեզ ուղարկել նրա 4 օրինակը և ի՞նչ բանի համար եք գործածել դրանք. նմանապես ինչո՞ւ է Բակունինն այդ գրքերը և նամակը հասցեագրել Խաֆաֆովին ձեզ տալու համար։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ գիրքը Բակունինից ես չեմ խնդրել։ Ինչ վերաբերում է այդ գրքի 4 օրինակներին, ինչպես արդեն ասացի, չեմ հիշում, քանի որ այն ժամանակ ես հիվանդ էի և աճապարում էի ճանապարհվելու, հետևաբար և դրանք ոչ մի կերպ չէի կարող կիրառել, եթե նույնիսկ ուզենայի․ բայց, որքան հիշում եմ, մարկիզ Տրավերսեն մի անգամ ինձ մի նամակ տվեց, որի մեջ խոսում էր ինչ՝ որ գրքույկի մասին, չգիտեմ անուն կար թե չէ, բայց նա ինձ չի տվել, քանի որ ինքը ևս, ինչպես ասում էր, չէր ստացել։

Իմ հասցեն Խաֆաֆովի անունով ես տվի Լոնդոնում, արդեն հիշածս Իվան Սավիչին, որը այնտեղ առևտրով է պարապում, և որն ինձ խնդրեց իրեն ծանոթացնել Խաֆաֆովի հետ՝ սոսնձի առևտրի գործով։

Այստեղ ես ասացի Խաֆաֆովին և նա, չգիտեմ ինչ առևտրական տան միջոցով, նրան ուղարկեց սոսնձի նմուշը։ Գուցե Բակունինր նրանից է վերցրել այդ հասցեն, քանի որ Բակունինր գիտեր, որ ես դրամական հարաբերություններ ունեմ Սավիչի հետ։

Ինձ ներկայացված նամակում Բակունինն ինձ հանձնարարում էր ոմն Պավել Վետոշնիկովի, որի հետ «ես կարող եմ առևտրական թղթակցություն ունենալ»։ Այդ մարդուն չեմ ճանաչում և երբեք չեմ տեսել. եթե նրան որևէ հանձնարարություն էր տրված Բակունինի կողմից, ես չգիտեմ, ես միայն հասկանում եմ, որ առևտրական թղթակցություն բառի տակ նա հասկանում էր նամակագրություն նրա՝ այսինքն Բակունինի հետ։ Իսկ ինչ վերաբերում է ապրանքների գներին, ապա այդ ինձ անհասկանալի է, քանի որ ես անգիր չեմ հիշում նրա բառարանը, որ նա տվել էր ինձ և որն ինձ ներկայացվեց հանձնաժողովում։

 

Պ ա ր զ ա բ ա ն ու թ յ ու ն ․

Այս հարցում ես ասացի, որ «գրքի մասին չեմ հիշում», պարզաբանում եմ, որ չեմ հիշում՝ ստացել եմ այն արդյոք, թե ոչ։

 

Հ ա ր ց ե ր.

21․

Ի՞նչ նպատակով են կազմված Ձեզ մոտ գտնված և Ձեզ ներ֊կայացված բառարանն ու ծածկագիրը։ Բացատրեցե՛ք բառարանի յուրաքանչյուր ֆրազը, այլև՝ բացի ձեզնից ո՞վ ուներ նման բառարան ու ծածկագիր և դրանցով ո՞ւմ հետ եք նամակագրություն ունեցել։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Հայերեն բառարանը, որ հանձնաժողովը ներկայացրեց ինձ, ես չեմ կազմել, բայց, ինչպես արդեն հանձնաժողովում իսկականի վրա մակագրել եմ, այն ես արտագրել եմ Փարիզում ապրող հայ Միսաքյանի մոտ, որն իր հերթին արտագրել է ոմն Պետրոս-պեյից, որն իրեն Հայաստանի իշխան ցույց տվող և իր համախոհների հետ Միլանում ապրող մի շառլատանի ագենտն ու կուսակիցն է։

Հիշյալ շառլատանը, որին զանազան պետությունների մեջ ապրող հայերից չի ճանաչում ոչ ոք, Միլանում երկու անգամ տպագրել է մի ողորմելի գրքույկ ֆրանսերեն լեզվով, «Մեմուարներ» վերնագրով, որի մեջ զետեղելով մի ամբողջ շարք անհեթեթ նամակներ՝ ուղղված Ռուսաստանի պետական զանազան բարձրադիր անձանց, և սրանց մի քանի նամակները, ասում է, թե ռուս կառավարությունն իրեն նեղացրել է, զրկել իր հողերից և վերջապես անամոթաբար բամբասում է, որ իբր թե կառավարությունը խլել է իր նախնիներին պատկանող թագի թանկարժեք քարերը։ Այդ մարդուն, որքան փարիզաբնակ հայերը կարողացան իմանալ նրա գործակալ հիշյալ Պետրոս-պեյից, անգլիական կառավարությանն է պահում․ ճիշտ է այդ թե ոչ, դրա համար երաշխավորել չեմ կարող, քանի որ ոչ մի վստահություն չեմ տածում ոչ այդ շառլատանին և ոչ էլ նրա գործակալին, որին ես անձամբ չեմ էլ տեսել, բայց ինչ որ լսել եմ, այն էլ գրում եմ մանրամասն և ճիշտ։

Այդ շառլատանը, իրեն անվանելով Լևոն Լուսինյանների դինաստիայից, այս տարի մի տպագիր շրջաբերական հրապարակեց ֆրանսերեն լեզվով հետևյալ խորագրով - Շրջաբերական, հասցեագրված Եվրոպայի բոլոր պետություններին, Հայաստանի դիկտատոր և պրոտեկտոր Լևոնից։ Որքան հիշում եմ, շրջաբերականը հրատարակված է սույն՝ 1862 թ. մարտի սկզբին և տպված է Միլանում, ամենակոպիտ թղթի վրա, թեև նա այնտեղ գրում է, որ իր բնակավայրը Զեյթունում է, որը Տավրոսի լեռներում է գտնվում, որտեղ նա իր օրումը ոտք էլ չի դրել։ Շրջաբերականը արտատպվեց, եթե չեմ սխալվում, այս տարվա մայիսի սկզբին իտալական մի թերթում, որ «Իտալիա» անունով լույս է տեսնում Միլանում կամ Թուրինում, բայց ավելի ճիշտ՝ Միլանում․ ասենք, այդ շրջաբերականի մի օրինակը, ամենայն հավանականությամբ, պետք է գտնվի և մեր Արտաքին գործոց Մինիստրության մեջ, քանի որ, ինչպես արդեն ասացի, այն հասցեագրված էր եվրոպական բոլոր պետություններին։

Հիշյալ շրջաբերականի մեջ, գրված ողորմելի ֆրանսերենով, ինչպես ինձ ասացին ֆրանսագետները, նա դիմում է եվրոպական պետություններին և խնդրում, որ Կիլիկիայի մի քանի քաղաքներ, Միջերկրական ծովի արևելյան ափին, հայտարարվեն ագատ քաղաքներ։ Որ իբր թե Անգլիան առաջարկել է թուրքական սուլթանին ազատել մի ինչ-որ քաղաք կամ տեղ (լավ չեմ հիշում, որովհետև մի անգամ թեթևակի կարդացել եմ նրա շրջաբերականը, որ փարիզաբնակ հայերի ձեռքին էր) և որ սուլթանը քիչ էր մնացել խոստանար կատարել Անգլիայի պահանջը, բայց հետո իր խոսքր չի կատարել։ Հետո ասում է, որ նա (ինքնակոչը) իր մի բուռը լեռնցիներով (պետք է ենթադրել Տավրոսի լեռներում բնակվող հայերին) կռիվներ է մղել թշնամիների դեմ և հաղթել նրան։ Էլի շատ նման անհեթեթություններ, որ հիմա չեմ հիշում։ Կարճ ասած, նրա ամբողջ շրջաբերականից սուտ էր փչում, քանի որ նա երբեք չի եղել Տավրոսի լեռներում, ոչ ոքի դեմ չի կռվել և բնավ չի եղել Զեյթունում, որտեղ իբր թե հրատարակված է հիշյալ շրջաբերականը։

Տեսնելով այդ ավանտյուրիստի հանդգնությունն ու անամոթությունը, ես միտք ունեի գրել նրա դեմ մի ուժեղ բողոք և այն տպագրել բոլոր լեզուներով։ Այդ նպատակով ես գրեցի սկզբում հայերեն և, վերջացնելով այն, սկսեցի թարգմանել կամ նույնպիսի մի բողոք գրել ռուսերեն, մտադրվելով տպագրել այն մեր կառավարության նախնական թույլտվությամբ, ուստի հրատարակումն էլ թողի մինչև իմ Ռուսաստան գալը։ Հիշյալ բողոքը  գտնվում է իմ թղթերում, հայերենը ավարտված, ռուսերենն անավարտ կամ դեոևս վերջնականապես չմշակված, հանձնաժողովը կարող է հավաստիանալ իմ խոսքերի ճշմարտության մեջ, եթե բարեհաճի նայել այն։

Մինչդեռ, շառլատանը, չբավականանալով սոսկ գրքույկների և շրջաբերականի հրատարակությամբ, քանի որ դրանք ոչ մի նյութական օգուտ չբերին նրան, մի բան, որին, ինչպես երևում է, հետամուտ է նա. գրագրություն սկսեց թուրքահայերի (իր մի քանի կուսակիցների) հետ, որպեսգի հայերը փող ուղարկեն նրան Կիլիկիայի ազատագրման նախապատրաստության համար։ Միաժամանակ նա կազմեց այս բառարանը և նույնպես ուղարկեց իր թղթակիցներին, կամենալով ցույց տալ նրանց, թե կապ ունի իր բառարանի մեջ հիշատակված անձանց հետ։ Որքան կարողացան իմանալ փարիզաբնակ հայերը Իտալիայում գտնված հայերից, նա հարաբերություններ ունի գարիբալդիականներից ոմանց հետ. սակայն ունի՞ արդյոք նա <կապ> իր իսկ Գարիբալդու կամ այլոց հետ, ստուգապես ոչ ոք չգիտե այդ, և ես ես այդ մասին չեմ լսել:

Կամենալով հայերին նախազգուշացնել այդ ավանտյուրիստից, որպեսգի նա իսկապես փող չկորզի նրանցից, ես և մի քանի փարիզաբնակ հայեր նամակ գրեցինք Կոստանդնուպոլիս մեր ծանոթներին, որոնք գտնվում էին այնտեղի Պատրիարքարանում և նրանց ուղարկելով ավանտյուրիստի գործակալից վերցրած լեքսիկոնը, խնդրեցինք չհավատալ նրան և այդ մասին պատմել բո֊լորին, որպեսգի ոչ ոք փող չուղարկի նրան։ Այդ նամակը և լեքսիկոնը Կոստանդնուպոլիս տարավ բժիշկ Քյաթիպյանը, որն այղ ժամանակ ուզում էր Կոստանդնոլպոլսի վրայով Ադրիանապոլիս գնալ։

Ահա թե ինչ հանգամանքներում է այդ լեքսիկոնը, իմ պատրաստած բողոքների հետ միասին, մնացել իմ թղթերում։

Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես այդ լեքսիկոնով երբեք ոչ ոքի չեմ գրել և այդ շառլատանի հետ ոչ մի առնչություն չունեմ։

Հանձնաժողովում ինձ նկատեցին, թե արդյոք այղ այն ընդարձակ բառարանը չէ, որի մասին ասում է Բակունինն իր ինձ գրած նամակում։ Այս առթիվ էլի մի անգամ կրկնում եմ, որ այն բառարանն ինձ չէր ուղարկված, այլ Տուրգենևին, ինչպես ինքը Բակունինն է ասում իր նամակում, և ես այն չեմ տեսել, չեմ խնդրել Տուրգենևից և չեմ արտագրել, որ կարող է հաստատել ինքը Տուրգենևը: Ավելի լավ, եթե հանձնաժողովում գտնվում է այն բառարանը, որ Բակունինն ուղարկել էր Տուրգենևին, ապա հոգուց ավել էին նրանք, որին հանձնաժողովը կարող է հավաստիանալ իմ ցուցմունքների իսկության մեջ։  

Այն հարցին, թե բացի ինձնից ով ունի այդ բառարանի օրինակը, ես պատասխանել չեմ կարող, որովհետև, ինչպես վերևում գրեցի, այդ բառարանը վերցված է շառլատանի գործակալից, որն ուղարկում էր իրենց համախոհներին,   բայց թե հատկապես ում, այդ ինձ հայտնի չէ, որովհետև, բացի արհամարհանքից, այլ զգացմունք չեմ տածում հիշյալ շառլատանի նկատմամբ, երբեք չեմ եղել ոչ նրա, ոչ էլ նրա գործակալների հետ (որոնք ինձ հայտնի չեն, այս բանը գրում եմ ըստ լուրերի) որևէ հարաբերության մեջ։

Այն հարցին, թե ինչ է նշանակում յուրաքանչյուր ֆրազ հիշյալ լեքսիկոնում։ Ուրիշ նշանակություն և այլ բացատրություն տալ չեմ կարող բացի այն, որ յուրաքանչյուր բառի կամ ֆրազի դիմաց գրել է ինքը շառլատանը։ Իսկ ինչ վերաբերում է ընդհանրապես այդ բառարանի իսկական նշանակությանը, ապա ես, հիմնվելով Փարիզում տարածված ընդհանուր լուրի վրա, ենթադրում եմ,   որ շառլատանն այդ բառարանը բաց է թողել, որպեսզի ցույց տա, թե ինքն աշխատում է Կիլիկիայի ազատության համար, և այդ ճանապարհով փող կորզի հայերից։ Այդ լուրը կամ կարծիքն ամենահավանականն է և այն պատճառով, որ նա ոչ զորք ունի, ոչ թնդանոթներ, ոչ հրացաններ և ինքը թափառական է Եվրոպայում, մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ. մինչդեռ բառարանում զետեղել է թե՛ զորք, թե՛թնդանոթ, թե՛ հրացաններ, իսկ ի՞նչ է այդ – եթե ոչ կատարյալ շառլատանություն։  

Վերևում մոռացա հիշել, որ շառլատանի հրատարակած մեմուարում տպված են նրան շրջապատող կամ նրան հարգոդ անձանց անունները, որոնց հիմա ես չեմ հիշում, բայց մոտ տաս հոգուց ավել էին նրանք, որին հանձնաժողովը կարող է հավաստիանալ, եթե այդ մեմուարի մի օրինակը գտնվում է կաոավարության մոտ։ Մոռացա նույնպես հիշել այն մասին, որ նա գրել էր Փարիզ իր գործակալ Պետրոս-պեյին, երբ այս վերջինն այնտեղ էր գտնվում, որ միջոցներ ձեռք առնի դրամ հավաքելու առնվազն կես միլիոն ֆրանկ գումարի չափ և որ նա (ինքնակոչը) այղ դեպքում Իտալիայից դուրս կգա սպառազինված, ինչպես Միներվան Յուպիտերի գլխից։ Այս բոլորի մասին ծիծաղելով ասում էին ինձ փարիզաբնակ հայերը։

Իսկ ինչ վերաբերում է ինձ ներկայացված ծածկագրերին, ապա բացատրում եմ, որ այդ ծածկագրերը ոչ մի առնչություն չունեն բառարանի՝ բազմիցս հիշված շառլատանի գործի հետ. դրանք ինձ հայտնել էր Աբգարը Հնդկաստանից, հնդկաստանցի Մալխաս անունով մի հայի միջոցով, այն նպատակով, որ նրանցով Ռուսաստանից Հնդկաստան գրեմ նրանց՝ Հնդկաստանից ստացվող զանազան ապրանքների գների մասին։ Նրանք, դեռ իմ Կալկաթայում գտնված ժամանակ, խնդրեցին իրենց ծանոթացնել Պետերբուրգի և Մոսկվայի առավել նշանավոր առևտրական տների հետ։ Այդ մասին ինձ խնդրեցին այնտեղի և ուրիշ նեգոցիանտներ [1], այն է. իտալացի Ռոզետտոն և ֆրանսիացի Արնոն. վերջինս ինձ մի նամակ տվեց այստեղի ֆրանսիական ժուռնալի խմբագրի անունով, որը ես չկարողացա հանձնել հասցեատիրոջը առողջությամբ շատ թույլ լինելու պատճառով։

Այդ ծածկագրերով և բառարանով, որոնց մասին վերևում հիշվեց, ես ոչ ոքի ոչ մի բառ չեմ գրել և ոչ ոքից չեմ էլ ստացել, և դրանք այնպես էլ առանց գործածության մնացին իմ թղթերում։ Դրանց մի օրինակը պետք է գտնվի Աբգարի մոտ Կալկաթայում, իսկ թե ուրիշ հնդկահայերի մոտ էլ կա նույնը, չգիտեմ, թեև շատ անգամ եմ լսել, որ ապրանքների գների մասին նրանք ծածկագրերով են գրում միմյանց, բայց այղ, թե ուրիշ ծածկագրերով, չգիտեմ։

Ահա բոլորը ինչ ես գիտեմ այս կետի վերաբերմամբ։

 

Հ ա ր ց ե ր.

22․

Ներկայացնելով ձեր թղթերի մեջ գտնված Կոստանդնոլպոլսից ձեզ ուղարկած 1862 թ. մայիսի 14-26 -ի նամակը, հանձնա-

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ նամակն ինձ գրել է թուրքահայ Սերովբե Թագվորյաևը, որի հետ ծանոթացա Կոստանդնապոլսում, որպես լավ մարդու հետ և բացի անձնական բարեկամական հարաբերություններից ուրիշ հարաբերության մեջ չեմ եղել նրա հետ։ Ինչ վերաբերում է ինձ ներկայացված նրա նամակի բովանդակությանը, պատիվ ունեմ բացատրելու, որ երբ անցյալ տարվա վերջին դուրս էի գալիս Կոստանդնուպոլսից, մի քանի հայեր, որոնց թվում նաև նամակի հեղինակը, խնդրեցին ինձ հաղորդել փարիզաբնակ հայերին, թե արդյոք չի՞ կարելի ծանոթների միջոցով հնարավորություն ունենալ անցնելու Ֆրանսիայի կամ Իտալիայի հպատակության, որպեսզի այդ ճանապարհով ապահովեն իրենց Կոստանդնուպոլսում ։ Փարիզ գալով, նրանց խնդիրը հաղորդեցի այնտեղի հայերին, որոնք ասում էին, որ  այդ ճանապարհով ոչ մի կերպ չի կարելի Ֆրանսիայի հպատակության անցնել, որովհետև այդ դեպքում անհրաժեշտ է, որ ինքը՝ հպատակություն ընդունողը,   չգիտեմ քանի տարի, անձամբ ապրի Ֆրանսիայում, և որ կարելի է դեռ մի բան անել Իտալիայում։ Այս նպատակով նրանք ճարեցին մի իտալահպատակ հայ՝ Խաչատուրյան, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Փարիզում։ Այդ Խաչատուրյանին մենք հայտնեցինք հիշյալ անձանց խնդիրքը և խնդրեցինք, որ եթե նա կարող է որևէ բան անել, թող անի։ Նա ասաց մեզ, որ ճանաչում է շատ իտալացիների, որոնց թվում և Մաձձինին, որ նա կաշխատի մի կերպ այդ անել, երբ Լոնդոն գնա։

Այդ ժամանակ դուրս եկավ Դռան հրամանը, թե այլ պետությունների հպատակությունն ընդունած քրիստոնյաները պետք է մեկնեն իրենց պետությունների հողը կամ թողնեն նրանց հպատակությունը։ Այս կանոնից կարող է բացաառություն լինել միայն այն դեպքում, եթե եվրոպական պետությունների դեսպանությունները մի քանի անձանց ընդունեն իրենց մասնավոր հովանավորության տակ, որպես թե նրանք իրենց պետք են Կոստանդնուպոլսում, իբրև ծառայողներ։ Այդ հրամանից հետո, արդեն պետք էր, բացի հպատակությունից կամ անցագրերից, ձեռք բերել նաև Կոստանդնուպոլսի իտալական դեսպանատան հատուկ հովանա֊վորությունը։

Երբ այդ մասին ասացինք Խաչատուրյանին, ապա նա ասաց, որ հիմա ինքը չգիտե, թե վերստին ինչպես խնդրի այդ մասին Մաձձինիին, որն իր հերթին Խաչատուրյանի առաջին դիմումի ժամանակ խնդրել էր, որքան հնարավոր է, փող հավաքել Կոստանդնուպոլսում իտալական գործի օգտին։ Մենք մտածեցինք, մտածեցինք այդ մասին և, կամենալով դուրս բերել Խաչատուրյանին դժվարին կացությունից, ասացինք, որ երկրորդ խնդրի ժամանակ հայտնի Մաձձինիին, որ այդ մասին արդեն առաջարկություն է արված Կոստանդնուպոլսի ծանոթներին և որ նրանք կաշխատեն հնարավոր չափով փող հավաքել։

Խաչատուրյանը, արդեն երկրորդ անգամ Լոնդոնի և Մանչեստրի վրայով անցնելով Փարիզից, եղել էր Մաձձինիի մոտ և, նրանից նամակ վերցնելով նրա Կոստանդնուպոլսի ծանոթի անունով, ուղարկել էր Փարիզ՝ հասցնելու Կոստանդնուպոլիս, Սերովբե Թագվորյանին, որպեսզի նա ներկայանա այն անձին, որին հասցեագրված էր նամակը, խնդրի, որ միջնորդեն իտալական հյուպատոսարանում նրանց Ւտալիայի հպատակության և հովանավորության տակ առնելու համար, միաժամանակ հայտնելով նրան, որ նրանք հպատակություն խնդրողներից կազմել են երեք անձից բաղկացած մի կոմիտե՝ փող հավաքելու համար։ Մաձ֊ձինիի վերոհիշյալ նամակը, ինչպես և Թագվորյանին ուղղված նամակն իմ միջոցով չուղարկվեցին, այլ հայազգի Նուրիջանի միջոցով, որովհետև այն ժամանակ վատառողջ էի և դուրս չէի գալիս սենյակից։

Ւսկ երբ, ինչպես ասացի նախորդ կետում, մենք (այսինքն՝ ես ու փարիզաբնակ մյուս հայերը) մայիսի 9-ին Քյաթիպյանի հետ նամակ գրեցինք Կոստանդնուպոլիս շառլատանի մասին և ուղարկեցինք նրա լեքսիկոնը և խնդրեցինք նախազգուշացնել բոլորին՝ չհավատալ և փող չուղարկել նրան, ես այդ նամակում մի փոքրիկ նամակ զետեդեցի Թագվորյանի անունով այն մասին, թե ինչ էր արված նրանց միջնորդության վերաբերմամբ, հպատակության և հովանավորության համար, և այն մասին, թե ինչ էր ասվել Մաձձինիին՝ հնարավոր քանակությամբ փող հավաքելու վերաբերմամբ։

Դրա հետևանքով նրանից ստացա ինձ ներկայացված՝ 1862 թվի 14-26-ի մայիսի նամակը, որի մեջ նա ասում է, որ ստացել է իմ մայիսի 9-ի նամակը, բայց Մարտիրոսի, այսինքն Մաձձինիի նամակը դեռ չի հասցված այնտեղ, ուր պետք է, որովհետև նրանք դեռևս ձեռնամուխ չեն եղել ոչ կոմիտե կազմելուն, ոչ էլ փող հավաքելուն։ Նա ասում է, որ չի կարող ասել նրան, ում հասցեագրված է եղել նամակը, թե կոմիտե կա և թե փող են հավաքում, երբ իրոք ոչինչ չկա։ Իսկ երբ նրանք կարողանան մի բան անել, այն ժամանակ նշանակում է կարելի է նամակը տալ։ Նա այդ նամակում գանգատվում է, որ իր ընկերները (անցագրի մասին միջնորդելու գործում) չեն աջակցում իրեն և որ մենակ դժվար է իր գործը։ Այս արտահայտություններից հետո նա նորից միևնույն բանի մասին է խոսում, որ չի կարող ասել, թե Կոստանդնուպոլսում կոմիտե ունեն, որը նրանք չունեն, որ այդ կրիտիկական դրության մեջ կդնի նրան, և իր ընկերներն էլ չեն թույլ տա այդ տեսակ բան հաղորդել այն մարդուն, որը, ինչպես   ամբողջ հասարակությունն (հայերը) է կարծում, կարող է վնաս հասցնել իրենց։ Թեպետ, ասում է նա, - նորից մտածեցեք, այսինքն եթե չկա ուրիշ միջոց, ապա գրեցեք ինձ, թե պե՞տք է արդյոք հանձնել նրան․ այսինքն՝ ում հասցեագրված է եղել Մաձձինիի նամակը։

Դրան ավելացնում է, որ ինքը (նամակի հեղինակը) միանգամայն հանգիստ է իմ այն կարգադրությունների նկատմամբ, որոնք վերաբերում էին իրեն, այսինքն՝ հպատակության մասին, որի մասին ես խնդրել էի Խաչատուրյանին և Փարիզի ուրիշ հայերի, որովհետև ես այս առթիվ նրանց միջոցով առաջին ան֊գամ ծանոթացա նրա հետ և բացի այս գործից ուրիշ հարաբերություն չեմ ունեցել։

Այդ բոլորից հետո Թագվորյանը հաղորդում է ինձ այնտեղի նորությունները, այն, որ աշխատել է ունենալ Կոստանդնուպոլսում եղբայրության ժողովարան և այն բանալու թույլտվություն ստանալ, որ այդ ընկերությունը պետք է կոչվի «Հայկ» կամ «Օրիոն» (Օրիոնի համաստեղությունը հայերեն կոչվում է Հայկ) և որ նա գտնվելու է Անգլիայի հովանավորության տակ, որից նույնպես թույլտվություն է ստացել, որ ընկերությունը մասոնական ժողովարանի պես իրավունք կունենա գաղտնի ժողովներ գումարելու, մասոնականից ավելի պարզ սիստեմով։ Ապա շարադրում է այդ ընկերության նպատակը - հոգ տանել չունևոր և հիվանդ եղբայրների մասին և փող հայթայթել նրանց, և որ գլխավորն է՝ Լոնդոնում գոյություն ունեցող այդպիսի ժողովարանն օգնություն է հասցնելու նրանց։

Այդ բոլորի մասին ես աոաջին անգամ էի կարդում մեջ բերված նամակում և վճռականապես ավելի ոչինչ չգիտեմ, քանի որ երբ այդ նամակն ստացա, արդեն Փարիզից ճանապարհվելու վրա էի, ի պատասխան ոչ մի խոսք չեմ գրել նրան այդ առարկաների շուրջը և այլևս նամակ չեմ ստացել նրանից: Արդյոք նրանք բաց արին այդ ընկերությունը թե ոչ - հաստատապես ոչինչ չգիտեմ։

Հետո նա ինձ տեղևկացնում է Բարեգործական ընկերության և ոչ թե բարեգործական ընկերություն հիմնելու մասին, քանի որ արդեն երեք տարի է, ինչ գոյություն ունի այն: Այդ ընկերությունը, որը ոչ գաղտնի ժոդովներ ունի, ոչ խորհրդակցություններ, հիմնված է այն նպատակով, որ դպրոցներ և չքավոր աշակերտներ պահի առավելապես որբերից։ Նա ասում է, թե բավականաչափ փող են հավաքել։ Այդ հօգուտ հիշյալ ընկերության։ Ասում է. «Արտաքին գործակալներին դեռևս նամակներ չեն ուղարկված»։ Բացատրում եմ. երբ դուրս եկա Կոստանդնուպոլսից դեպի Հնդկաստան (Լոնդոնի վրայով, որի մասին ասված է իր տեղում), այդ ընկերության անդամներից ոմանք խնդրեցին ինձ հայտնել Եգիպտոսի և Հնդկաստանի հայերին ընկերության գոյության մասին և խնդրել նրանց օգնությունը։ Այդ մասին խոսեցի ես Եգիպտոսում և Հնդկաստանում, որտեղ շատերը հաճությամբ կամեցան մասնակցել և ինձ աոաջարկեցին, նրանցից փող վերցնել, որ նրանք ուզում էին նվիրել, բայց որովհետև ես այդ բանի համար լիազորված չէի ընկերության կողմից, ուստի չվերցրի և ոչ մի կոպեկ և ասացի, որ նրանց ցանկությունները կհայտնեմ Կոստանդնուպոլսում, թող նրանք իրենք նշանակեն այդ տեղերում իրենց գործակալներին։ Իսկ երբ եկա Կոստանդնուպոլիս, ապա իրոք, հայտնեցի ընկերությանը, այսինքն, նրա՝ ինձ ծանոթ անդամներից ոմանց, Եգիպտոսի և Հնդկաստանի քաղաքներում ապրող և Բարեգործական ընկերությանը ծառայելու պարտականություն ստանձնել ցանկացող հայերի հասցեները։ Ընդսմին ես ասացի ընկերության անդամներին, որ այդ նպատակով հրավիրական նամակներ գրեն այն մարդկանց, որոնց հասցեն ես տվի նրանց։

Ահա հենց այդ մարդկանց է նամակի հեղինակը «արտաքին գործակալներ» անվանում։ Ապա նա խոսում է Քյաթիպյանի մասին, որի հետ նա հաճախ է տեսնվում,   Քյաթիպյանի մասին արդեն մի քանի անգամ խոսել եմ այս և նախորդ կետերում, նա բժիշկ է և, Փարիզում ավարտելով ուսումը և ընդունելով Ֆրանսիայի հպատակություն, Կոստանդնուպոլսի վրայով մեկնեց իր ծննդավայրն Ադրիանապոլիս։

Հետո նամակի հեղինակը խոսում է Տավրոսի կողմերից, այսինքն Կիլիկիայից բերված մի ինչ-որ ապրանքի մասին, որն ինձ հայտնի չէ և որի մասին ուրիշ ոչինչ չեմ լսել։

Ահա ուժերս ներած բացատրությունն այս կետի վերաբերմամբ, ավելի ոչինչ չգիտեմ։

Հիմա, որպեսզի ավելի պարզ ցույց տամ, որ նամակը Մաձձինիինը չէր, այլ Մաձձինիից, ուստի ավելացնում եմ, որ այդ նամակի իսկականում ասված է. պ-ն Մարտիրոսի, այսինքն Մաձձինիի նամակը, հետո ասում է՝ տեղ չի հասցված։ Բացի դրանից, ինչու պետք էր նամակն ուղարկել Մաձձինիի անունով Կոստանդնուպոլիս, երբ նա ամենևին էլ այնտեղ չի լինում, այլ մշտապես ապրում է Լոնդոնում։ Եվ դարձյալ ինչպես կարող էի ես նամակ գրել նրան, երբ ես չեմ ճանաչում նրան և ոչ մի հարաբերության մեջ չեմ եղել նրա հետ։

Ւնչ վերաբերում է այն բանին, թե ինչու է նամակի հեղինակը երկու տեղ բառեր գործածել շառլատանի լեքսիկոնից, հենց Մաձձինիի և կոմիտեի մասին հիշելիս, ապա այդ բացատրվում է նրանով որ նա, վախենալով թուրքական կառավարությունից, որպեսզի նրա նամակը չվնասի իրեն, գործ է ածել այդ բառերը լեքսիկոնից, որը նրանք ստացել էին, ինչպես ես արդեն ասացի այդ մասին նախորդ կետում։

Բացի դրանից ուրիշ ոչ մի այլ բովանդակություն կամ միտք չէր կարող ունենալ նրա նամակը։

Նա ինքն է ասում, որ իրենք չունեն նույնիսկ այդ կոմիտեն և որ այդ պատճառով էլ նա չի կարող նամակը հանձնել հասցեատիրոջը։

Նմանապես ձեզ ներկայացնելով Նախիջևանից Հայրապետյանի 1861 թ. դեկտեմբերի 12-ի նամակը, Հանձնաժողովն առաջարկում է ձեզ պարզաբանել այդ նամակի բովանդակությունը և ձեր՝ Հայրապետյանի հետ ունեցած հարաբերությունները։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Նախիջևանում, աստիճանավոր Խալիբովի մոտ գտնվող եկեղեցապատկան կապիտալների վերաբերյալ մի մեծ գործ կար, որ սկսված էր ներքին զործոց <պարոն> մինիստրի կարգադրությամբ։ Այդ գործն ինքնակամ կերպով կարճել էր Այվազովսկի վարդապետը, որը թեմակալ առաջնորդի պաշտոն էր վարում։ Սրա հետևանքով որոշ մարդիկ, Խալիբովի համախոհներից, նրանց հետ և Այվազովսկին հալածանքներ հարուցեցին Հայրապետյանի դեմ։ Այվազովսկին քանիցս գանգատվեց պ. մինիստրին, և Եկատերինոսլավի պ<արոն> նահանգապետ կոմս Սիվերսը բռնելով Այվազովսկու կողմը, ճնշում էր Հայրապետյանին և վերջապես անձամբ գալով Նախիջևան, ստիպեց Հայրապետյանին հաշտվել Խալիբովի հետ։ Այդ հալածանքների մասին ես լսել էի Կոստանդնուպոլսում, գրեցի նրան ու խնդրեցի տեղեկություն, ահա ինձ ներկայացված նամակով նա հայտնում է, որ ես իր մասին հանգիստ լինեմ, որ գործերը լավ են գնում, այսինքն' այլևս հալածանքներ չկան։ Հետո ասում է, որ Թիֆլիսից եկել է ուսուցիչ Նավասարդյանը, որ իմ գալուց հետո այնտեղ դպրոց ենք բանալու (Հնդկաստանում թողած ժառանգությունները մեծ մասամբ այդ նպատակի համար էին)։ Շարունակության մեջ ասում է․ «կաշխատենք Նախիջևանում տպարան ունենալ, որպեսզի Նախիջևանն ուրիշ քաղաքների կարիքը չունենա»։ Դրանով նա հասկանում էր բացահայտ, իշխանության թույլտվությամբ տպարան։

Հետո ասում է, որ իր վրա և ինձ վրա նայում են, այսինքն՝ Այվազովսկին, Խալիբովը և նրանց կուսակիցները, քանի որ մի քանիսը, դրանց մեջ և Այվազովսկին, չեն ուզեցել, որ ես Հնդկաստան գնամ ժառանգությունների համար։ Դրա հետևանքով նա ինձ զգուշացնում է, որ գործն այնպես վարեմ, որ հետո չլինի թե ինքը և ես ու ամբողջ հասարակությունը կարմրենք։

Այնուհետև հայտնում է, որ մեր բոլոր բարեկամները լավ են և անփոփոխ նույն հաստատ դրության մեջ։ Այդ բոլորը վերաբերում է Խալիբովի հակառակ կուսակցությանը։

Հետո ասում է, որ արտաքուստ պետք է փոքր-ինչ բարեպաշտություն (благочестие), (հայերեն բնագրում՝ «պարկեշտություն» - համեստություն), խոնարհություն և լռություն։ Այդ նրա համար, որ, ինչպես արդեն ասացի, կոմս Սիվերսը նրան ստիպեց հաշտվել Խալիբովի հետ, առանց Խալիբովի կողմից որևէ բավարարության հօգուտ եկեղեցու։

Կարճ ասած, այս նամակի մեջ բոլոր ակնարկները վերաբերում են տեղական՝ Նախիջևանի գործին և ուրիշ ոչ մի միտք չունեն։

Հայրապետյանի հետ ունեցած իմ հարաբերությունների մասին խոսել եմ նախորդ կետերում։

 

Հ ա ր ց ե ր.

24․

Հայերեն լեզվով ո՞վ է կազմել և ի՞նչի համար էր ձեզ մոտ գտնվում այն նյութերի նկարագրությունը, որոնցից Ռուսաստանում, Անգլիայում, Ֆրանսիայում և Ավստրիայում վառոդ է պատրաստվում, ինչպե՞ս և ի՞նչ է նշանակում այդ նկարագրության վրա արված դիտողությունը. «Կոստանդնուպոլսից միայն մի մարդուց է ստացվել տեղեկություն այն գործի մասին, իսկ մնացած բոլոր նամակները բնավ չեն հիշատակում»։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Այդ հոդվածն ամբողջ տեխնիկական քիմիայի մի մասն է, որ Փարիզում թարգմանել և գրի է առել իր ձեռքով հայազգի Նուրիջանը։ Նա հաճախ ինձ մոտ էր բերում այդ երկի նաև մյուս մասերը և այդ անգամ - երբ ինձ մոտ էր անցել, ինձ տանը չգտնելով, հոդվածը թողել էր և վրան մակագրել. «որ Կոստանդնոլպոլսից միայն մի մարդուց է ստացվել տեղեկություն», այսինքն անցագրերի գործի մասին, որոնց մասին (վերևում) նախորդ կետերում ես խոսեցի, որովհետև Մաձձինիի նամակն իր ծանոթին ինքր՝ Նուրիջանն էր ուղարկել Կոստանդնուպոլիս։ Նա ասում է. «մի մարդուց», նկատի ունենալով Թագվորյանին, և որ մյուս բոլոր նամակների մասին, այսինքն ուրիշ հայերից, որոնք նույնպես Ւտալիայի հպատակությունն ու հովանավորությունն էին խնդրում, տեղեկություններ չկան։

Այդ հոդվածը պատահմամբ է մնացել ինձ մոտ և շտապելու պատճառով մոռացել եմ վերադարձնել նրան։

 

II

1862 թ. դեկտեմբերի 13-ին Ս. Պետերբուրգում Բարձրագույնս հաստատված

Քննիչ Հանձնաժողովում Ս․ Պետերբուրգի համալսարանի թեկնածու Միքայել

Նալբանդյանը քահանայական հորդորանքից հետո, իրեն աոաջարկվսւծ հարցերին հետևյալ ցուցմունքները տվեց.

 

Հ ա ր ց ե ր.

1 ․

Պնդո՞ւմ եք արդյոք դուք հանձնաժողովին տված բացատրությունները

և չունե՞ք որևէ բան ավելացնելու։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Ւնչ ցույց եմ տվել առաջ, նույնը հիմա էլ պնդում եմ և էական ոչինչ չունեմ ավելացնելու, բացի նրանից, որ պետք է ավելացնել հայերեն նամակի որոշ մանրամասնություններ, որի մասին ես բացատրություն գրեցի հանձնաժողովում արված թարգմանության վերաբերմամբ, թեև էությունր նույնն է մնում։

 

Հ ա ր ց ե ր.

2․

Ձեր նախկին պատասխանների մեջ դուք ցույց եք տվել, որ Լոնդոնում գտնվող ռուս վտարանդիների հետ ոչ մի հանցավոր հարաբերության և նամակագրության մեջ չեք եղել և ոչնչով չեք աջակցել նրանց պրոպագանդի տարածմանը, բացի այն, որ համաձայնություն եք հայտնել Բակունինին նրա կնոջ վիճակը բարվոքելու համար։ Ընդհակառակը, գործի հանգամանքները հերքում ծառայելով ձեր այդպիսի պատասխանների համար, ցույց են տալիս, որ դուք հանցավոր հարաբերություններ եք ունեցել Լոնդոնի պրոպագանդիստների հետ, գրագրություն եք ունեցել նրանց հետ, որի համար Բակունինը հայտնել է ձեզ զանազան անձանց մտացածին ազգանուններ և որ գլխավորն է, Բակունինը ձեզ մոտ մարդիկ է ուղարկել, որոնք համաձայնություն են հայտնել աջակցելու նրա պլաններին, ինչպես օր. Նիչիպորենկոյին և Վորոնովին, այն պայմանով, որ դուք ղեկավարեք նրանց։ - Ուստի հանձնաժողովը վերստին պահանջում է ձեզանից անկեղծ բացատրություն Լոնդոնի պրոպագանդիստների հետ ձեր ունեցած հարաբերությունների և այն մասին, թե դուք ի՞նչ մասնակցություն եք ունեցել նրանց գործունեության մեջ։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Ինչ որ առաջ ցույց եմ տվել Լոնդոնի ռուս վտարանդիների հետ իմ ունեցած հարաբերությունների բնույթի մասին, այդ նույնը պնդում եմ այժմ, որ ես նրանց գործակալը չեմ եղել, որ ես չեմ ծառայել նրանց պրոպագանդան տարածելու համար։ Թե ի՛նչ նպատակով էր Բակունինն ինձ մոտ ուղարկել Վորոնովին և Նիչիպորենկոյին՝ բացարձակապես չգիտեմ, որովհետև կյանքումս բոլորովին չեմ տեսել Վորոնովին, իսկ Նիչիպորենկոյին տեսել եմ մի անգամ Տուրգենևի մոտ, որի

մասին քանիցս արդեն ասացի նախկինում ինձ առաջարկված տարբեր կետերում։

Որովհետև Բակունինն ինձ խնդրում էր իր կնոջ համար, ուստի և այդ կապակցությամբ հենց իմ մեկնելուց առաջ նա տվեց ինձ մի նամակ, որը ներկայացված է ինձ, որի մեջ նա մանրամասն խոսելով իր կնոջ մասին, ի միջի այլոց ավելացնում է զանազան անձանց անունների և ազգանունների բառարանը ։    Բայց գլխավորը և էականը – այդ նրա կնոջ գործն է, որի մասին է նա խոսում ինձ գրած բոլոր նամակներում, որպես գլխավոր հարցի մասին, որին հանձնաժողովը կարող է հավաստիանալ, եթե բարեհաճի ուշադրություն դարձնել նրանց վրա։

Աոաջ ես արդեն ասել եմ, որ մի գուցե Բակունինը կկամենար ինձ գործակալ դարձնել, սակայն ես երբեք այդպիսին չեմ եղել և ոչ մի աշխատանք չեմ կատարել գործունեության մեջ:

 

Հ ա ր ց ե ր.

3․

Բացի դրանից հանձնաժողովը տեղեկություն ունի, որ դուք թուրքական անցագիր եք ձեռք բերել Լոնդոնի պրոպագանդիստների ագենտ ու գործակից Վասիլի Կելսիևի համար, որն այս տարվա գարնանը Ռուսաստան էր եկել թուրքահպատակ Վասիլի Յանիի անվան տակ։ Բացատրեցե՛ք, Կելսիևի համար անցագիրն ումնի՞ց եք ձեռք բերել և ինչո՞ւ դուք վստահեցաք թուրքական անցագիր տալ նրան, իմանալով, որ նա ռուսահպատակ է. ինչպես նաև լիակատար անկեղծությամբ ցույց տվեք այն դիտավորությունների մասին, որոնց իրականացման համար Կելսիևր Ռուսաստան էր գալիս և որոնք պետք է ձեզ հայտնի լինեն Լոնդոնի պրոպագանդիստների հետ ունեցած ձեր մոտիկ հարաբերության պատճառով, ինչպես նաև ցույց տվեք հիշյալ գործում Կելսիևի՝ Ռուսաստանում ունեցած համախոհների մասին։

 

Պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր.

Ոչ մի անցագիր ես ձեռք չեմ բերել հարցի մեջ հիշված Վասիլի Կելսիևի համար, և ինձ բոլորովին հայտնի չէ, թե նա Ռուսաստան եկե՞լ է արդյոք և ի՞նչ նպատակով։ Հետևաբար, ուրիշ ոչինչ չգիտեմ այդ գործի մասին, որովհետև այդ գործը բնավ ինձ հայտնի չէ և չգիտեմ, նա ինչու է եկել (եթե եկել է) և ովքեր են նրա համախոհները Ռուսաստանում, որի մասին ինձ հարց է տրված։