Խորէն արքեպ. Գալֆայեանը եւ Նալբանդեանի Աղցմիքը

ԱՂՑՄԻՔ

ԳՐՈԻԱԾՔ [ազգանունը քերուած]

 

Գործ հանգուցեալ Միքայէլ Նալբանդեանցի բանտարկութեան մէջ.

 

Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ գրքոյկին Խորէնի Գալֆայեան Թէոդոսիոյ

Ս. Պ. -Բուրգ

 

Je veux montrer à mes semblables un homme dans toute la vérité de la nature.

 

J. J. Rousseau, „Confessions“.

 

Nos prêtres ne sont point ce qu'un

vain peuple pense. Notre crédulité

fait toute leur science.

 

Voltaire

 

ՈՒՂԵՐՁ

„Compte rendu“

 

Որում Խորեն հանապազ

Լարակտուր եւ քնարին

Վարդենեաց ոչինչ նիազ

Գողտրիկ անդրաձայնութիւն:

ԱՌ ԸՆԹԵՐՑԱՆԵԼԻՍ

 

Je ne veux pas passer pour meilleur que je ne suis“.

 

J. J. Rousseau, „La nouv. Héloïse*

 

Non, mes amis, non, je ne veux rien être...

De mon berceau près de bènir la paille,

En me créant Dieu m'a dit: Ne sois rien“.

Béranger

 

Զայս մի եւ եթ կանխեմք աղաչել, զի մի՛ ոք համարեսցի եթէ եւ մեք առ հայկաբանս կամ առ քերթօղս զանձինս գրիցեմք. քաւ լիցի մեզ: Դուզնաքեայ ոք, այր մի տառապեալ խոստովանիմք, այլ՝ սպաս արարեալ ճշմարտութեան՝ ո՛չ երբեք զանձինս ունիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ երբեք:

Ընդե՞ր իսկ բնաւ եւ մաղթանք՝ մի՛ որոց աչս ունիցին տեսանելով ո՞չ զդոյն գուշակիցեն, անդէն իսկ ի վերծանութիւն մատուցեալ: Ծաղու արդար իսկ արժանի. միթէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ, լիցի՛ ի բարբառ գրգարանին, հայկաբա՞ն իցէ, կամ որ չափաւն՝ քերթո՞ղ. «Եւ Սաւո՞ւղ ի մարգարէս», որպէս ասեն Գիրք:

Քա՛ւ, եւ մի՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բնաւ թանգուզանաց, արդիւնաւոր ճշմարտութեամբ եւ ի փորձոյ՝ զպատասխանին ճահեցուցանեմք. ո՞չ բազումք իցեն, քան եթէ սակաւք, զի առ ծանր թեթեւութեան անձամբ զանձինս յանդգնեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛յր ոք, զբազմերախտ եւ զառաքելանման մերոց թարգմանչաց զգահուց բուռն հարկանել: Սակա՞ւք իցեն առ մեզ, օրէն լիցի հարցանել, որ ի չափս ինչ արուեստակեալս զհողմս արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին թեկն ածել, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ թերեւս ի ճահ:

Եթե փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք:

Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, եւ կարի՛ շատ, եթէ զանձինս ի նախադրունս անդ համարձակեցուսցուք գիտութեան լեզուիս, զոր երկնից արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն Արամ: Թո՛ղ զքերթողականին վսեմ ճարտարութիւն, որով սակաւք յոյժ, քան եթէ բազումք, խիլային ի բնութենէ՝ աստուածային գոգցես կայծակամբք ջահաւորեալ, ըստ որոյ՝ եթէ այլոցն միայն քերթողաց հսկայից խելամուտ կարասցուք լինել սիրալի վաստակոց, արդէն երանելի զմեզ համարիմք:

 

Ա. ԱՌԱԻՕՏՈՒՑ

 

Այգուն այգուն,

Ի բուրաստան շուշանաց

Թափեալ զքուն՝

Կոյսն իջանէ մաքրազգեաց ... 

Զերթ թիթեռնիկ

Թռուցեալ ծաղկանց ի ծաղկունս,

Քաղէ փնջիկ

Թացեալ ի ցօղ զմատունս:

Զի՜ գեղեցիկ,

Զի ընդ առաջ յայգորել

Բերի յուշիկ,

Եւ զվարդունս համբուրել

Սիրատոչոր

Եւ սրտացեալ հրեշտակ,

Եւ ի բոսոր

Վառի կուսին պերճ դիտակ:

Համբոյրք խաղան...

Եւ ի վանդակս կրծոց

Սիրտք թրթռան —

Բի՜ւր երանի արդարոց.

Վճիտ ի սէր՝

Զոր ցանգ եւ Գիր պատուիրէ,

Հրեշտակն մեր

Սիրէ զկոյսն ի սրտէ:

Եւ ի ծաղկանց

Համասպրամից՝ թոյր ի թոյր,

Քնքուշ մատանց

Կազմեալ պսակ բազմաբոյր,

Սրտացելոյն

Վառեն զճակատ եւ հնչէ

Եղբօրորդւոյն

Քնար, ՚ւ աղաւնեակն զի՜ մնչէ …

Եւ ի թաւուտս

Սաղարթախիտս պարտիզկան

Ընդ առաւօտս

Կանխեն ամոլք միաբան.

«Ո՞ պատմեսցէ

Զորոց սիրոյն հանեն ձօն» …

— Մի՛ մեղիցէ

Նոցա՝ անսէրն անկրօն:

 

 

Բ. ԱՆՑՔ

 

Ընդ լերինս Ալպեան սահեալ

Անցանեմ ի Գաղղիա.

Ցրտահար եւ տուայտեալ

Անփառագեղ՝ գամ, գոնեայ,

Եւ ծխին յոտն լերին

Մեքենայք որ եւ սուլեն,

Ուղեւորք խուժին, խռնին

Ի կառս կառս, եւ ճեպեն:

Ի Փարի՜զ, ո՛հ, ի Փարի՜զ,

Յազատութեանն յորորան,

Ի սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝

Ուր պա՜ր յաւէրժ եւ խրախճան,

Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս իմ՝

Մազապուր խզեալ զկապանս,

Հանգուցանել յաղքատին

Ի մերայոց օթեւան։

Tiens! կացեալ առ դուրս տան

Ձայնէ առ իս նուիրակ,

Եւ ես, յանգէտս ի մթան,

Կտրեմ զուղին խոտորնակ...

„Par ici, monsieur, par ici !! ... "

(Cinquante six, rue Richelieu)

- Hein! qu'est ce qu'il y a donc ?...

Merci !!!

A la choix !!! ... s'il vous plait !. ...

Այլ ես ի զէն յասպազէն

Վառեալ սիրոյ երկնային՝

Թափուր զհաղբս առդնեմ,

Լարեալս ինձ եւ թռչիմ

Ի մենացեալն Գրընել՝

Ուր եղբայր ցանգ ինձ մնայր,

Ուր սուրբ էին մուտ եւ ել՝

Եւ սէր իսկ ոչ հնանայր:

 

Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ ԱՂՕԹԻՑ

Որ բնաւ ի տաճարս

Ոչ բնակիս ձեռագործ,

Որոյ են երկինք աթոռ

Եւ երկիր կայ ընդ աթուր,

 

Հաճեցար զանուն Քո

Կոչել ի վերայ մատրան,

Ի վերայ մեր այս տան՝

Յոր բնակին որդիք Քո:

 

Սրբութեան կանգնեցաւ

Սեղան Տեառնդ ընդ հարաւ,

Որդւոյդ առ յիշատակի

Հաց եւ գինի Քեզ մատչի:

 

Ո՞չ գաս ի հարաւոյ

Ո՛չ սուրբդ ի Փառան լեռնէ.

Մարգարէն զայս ասէ,

Շարժեալ ի Քումմէ Հոգւոյ:

 

Կարկեցան եւ ժանտից

Բերանք, լեզուք թունալից

Մինչ ընդ սրբոյն Ներսիսի

Տօնեցաք զԳրիգորի։

 

Եւ դաշնակն [1] հրաշաձայն

Ցաներեւոյթս սրովբէից

Օրհներգուաց երգակից

Գտաւ Քեզ յերեքսրբեանն:

 

Հայեա՛ց, Տէ՛ր, ի ծառայս,

Եւ մի՛ յիշեր զանուղղայս,

Աջ Քո լիցի ի նոսա,

Այլ ի չարէն զիս փրկեա՛ ,

 

Զորդի Քո աղախնոյ,

Ում սիրտ ետուր սիրալիր

Եւ զսուրբ խաչ ի կիր

Զնշան Որդւոյ մարդոյ:

Դ. ՏԵՂԻ ՏԱՆ ՏԽՐՈՒԹԻՒՆՔ

 

Ընդ վարսագեղ ծառով նստեալ հառաչէր,

Այն ինչ տակաւ տիւն զգիշեր հալածէր,

Եւ թռչնակաց հոյլք համակեալ ի գեղգեղս՝

Բիւր դայլայլիկս յօրինէին քաջհամեղu.

«Եւ զի՞ է քեզ, ասեմ ցկոյսն, համակիլ

Ցանգ ի թախիծ, եւ ուստի՞ քեզ վարակիլ

Յախտ անծանօթ, յորմէ կայիր ցարդ անփորձ,

Մի՛ թշնամի՞ Աստուած ի քեզ զայդ ելոյց»:

Զայս առ կոյսն, եւ զնորա իրանաւ

Պարապատեալ թաւալիմք առ վարդենեաւ

Ի դալարիս, յոր երկինք դեռ ցօղէին.

Եւ ձեռք քաղուսք սրտի կուսին պատահին:

Այլ խուն ի վեր ամբարձեալ անդի զաջ ի խանդ՝

Զնախանձոտ լուծանեմ կուռ զճարմանդ,

Եւ անդրանիկ ցոլք նշուլից արեւուն

Ի ստեանց կուսին արտափայլին գոյն ի գոյն:

«Քանի՞ վսեմ, զի՞ վայելուչ, մե՛ծ ես, Տէր,

Սիրոյդ ի շունչ. որ զտիեզերս առլցեր.

Եւ ժպրհեսցի՞ ստգիւտ դնել ի գործ քոյ

Որդնն չնչին. բանիւ անդուռն բերանոյ»:

Յորդան կարմիր ի շրթանց լարս կուսանին

Ժպիտ փայլի, յայտս գոհար վարդք վառին,

Հաւատարիմ մնայ սակայն լռութեան …

Ես ի՞մ անդէն, — եթե ոչ սուրբ բնութեան։

 

Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ՛ՅՐ

Սիրտ քո օտա՛ր լիցի, ո՛վ կոյս,

Ընդ վայրայօն պչրանաց,

Որոց բախեն՝ բա՛ց զքո դուրս,

Մի մերժեսցի ոք ի բաց։

Եւ ընդ յարկաւ քո խորանին

Ասպնջական թէ գտցիս

Սիրատենչակ լքեալ հիգին,

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

 

Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի,

Եւ դու նմա զքո բարձս...

Թէ կորացեալ գլուխ գգուի...

Ձգեալ ի քէն զնոր կեանս,

Տաղաւարիդ Աբրահամեան

Ի Մամբրէի կաղնւոյն ցից

Օժտեսցէ միշտ Ամանորայն՝

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

 

Թէ սիրակեզ հէգ ծարաւոյ

Ընդ ծագ պտղան ջուր խնդրել

Նահապետին ի Յակոբու

Ջրհորոյդ դու տաս ըմպել,

Կրկնավտակ աղբերակիդ

Յանոյշ վիճակս հրճուեսցիս

Եւ մի՛ կացցէ ակնդ վճիտ՝

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

 

Մատաղերամ հէգ այգորդաց

Եթե զայգիդ տաս ի գործ,

Եւ վաստակոցն արդեօք քրտանց

Բերես առնուլ զքաջ փորձ …,

Սիրողապէս թէ ուղղեսցես

Յամբոյր տիգեալ խաւարծիս՝

Բուն քեզ բուսցի միշտ քաջապէս,

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

 

Եկեալ ումեք վարդիցդ ի հայց,

Դու՝ որպէս մայր գթութեան,

Տաս եւ զոյգս փթթեալ նրանց,

Եւ մուծեալ լեռնակողման

Առաջնորդես այգւոյդ գինւոյն

Ի կենսաբաշխ խառնելիս՝

Չա՜փ քեզ ի գոգ տացի շարժուն,

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

 

 

Զ. ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ ՅԱԶԷ

 

„Celestial Dian, goddess argentine will obey thee“.

 

Shakespeare, „ Pericles, prince of Tyre “, Act V, Sc. I.

 

«Որոց սիրեն զիս,

Անուն ի յերկինս

Ի վեր քան զարեւ

Գրեսցի ինեւ.

Նա՛, կոյս սիրասուն,

Որ զհէգն անտուն

Ձօնեալ յիւր ի սէր

Պաշտէր, յանձանձէր,

Աւանիկ ահա

Ընդ երկինս սիգայ,

Յաստեղացն ի պար

Ջահեալ բոցավառ» …

— Զի՞նչ անուն նորա, —

Հարցանէ ցնա

Զոհն թակարդեալ

— Կամ զի՞նչ նորա փայլ:

«Առնաչափ ահա՝

Ի վեր բարձրանայ

Եզերտից [?] սահեալ

Ընդ մէգ ընդ մռայլ,

Աստղիկ վեհափառ՝

Արուսեակդ փարփառ

Կոչեր առ նախնեօք,

Եւ պաշտէր բագնօք:

Իսկ զքեզ, ո՛վ կոյս,

Շուշան դեռաբոյս,

Ի լուսին կարգեմ,

Սխրացուցանեմ.

Ընդ Ոսկիամօր

Տիկնոջն երկնաւոր

Պաշտեալ առ նախնիս

Յողջոյն աշխարհիս.

Խնկեմ զանուն քո,

Երգեմ զսէր քո

Բամբռան ի լար

Կնտնտոցահար.

Որմիզդ իսկ յերկինս

Կացցէ ի յակճիռս …

Միայն թէ յազես,

Յոր ցանգ ըղձամ ես …

……………………………………

Եւ շոշափեցա՜ն

Ստինք կուսական,

Ծիրանէծաղիկք

Լուծան կուսութիւնք։

Մոգպաշտէն վաղիւ

Գայ զմատենիւ,

Ցոր գրէ զկուսին

Անուն ի լուսի՜ն:

 

Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻՑ ԱՐՏԱՔՍ

Ի բուրաստան ծաղկոցիս իջեալ,

Ինձ հանդէպ գայ տիկին զուարթերես,

Բայց թխաթոյր զանձամբ ինչ արկեալ

Լօդիկ ազնիւ, տխուր յոյժ ի տես:

«Ողջո՜ւյն քեզ, քո՛յր, տիրաւա՛նդ ողջույն» …

Այլ նա առ այս. — Եւ, ո՞ իցես դու:

«Յոյր ի դրախտին երգի վարդենւոյն՝

Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու» …

Նա դարձեալ, թէ — Ո՛չ գիտեմ զքեզ:

«Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ վսեմ»:

— Չիմանամ իսկ, այր դու, զոր ասես:

«Եւ ո՛չ ժմտիս — այո՛, տեսանեմ» …

Յական քթթել նմա վակժոյժ լեալ՝

Բուռն հարկանեմ զխրոխտ բրգանց …

Եւ ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ.

Այլ նա խուսել ճգնի յիմ ձեռաց,

Եւ ընդվզեալ ամբառնայ զձայն,

Եւ ի դարպաս ձգտեալ պարտիզիս՝

Բայց տուժեցա՛ւ … զի իմ առժամայն

Ցից ընդ ներքին վարեալ ծամելիս …

Զարթուցեալ ի քնոյ

Հրեշտակն զգայ զպատրանս

Ի տակաւ հոսելոյ,

Որոյ բնաւից տայ զկեանս:

 

Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ

 

Եւ յԱրուսեկին

Զոր թաւուտք գգուեն

Յախտարծարծ լերին

Ի թաւալոցէն,

Հրեշտակին մատունք

Սահին դիւրաշուրջք,

Ընդ կմբայն կայտառ

Շրթանցն ի ծրար:

Ի շրթանց փոքունց

Ի յաւէրժհարսանց

Պարզեալ դիւրալոյծ

Սնդուն գեղապանծ

Ունի զտաճարին

Զմուտ խորանին

Քարո՜զ պարծանաց

Կուսից ամոթլեաց :

«Հիմէ՜ն, ո՛վ դու կո՛յս,

Եւ պահեա՜լ անխախտ,

Լե՛ր ինձ կենախուզ

Կամ զկնքեալ դրախտ

Թողացո՛ բանալ,

Բարձր ի գլուխ սիգալ,

Յանմատոյցն յայլոց

Մտեալ հաւալոց:

Յի՛ս, կո՛յս, յի՛ս ցօղեա՛

Կուսութիւնս առատ

Նորոյդ Սանիրայ

Զուղխս անարատ,

Լիցի՜ ի թերափ,

Իսկ խարամանւոյն՝

Բաժա՜կ մահաթոյն» …:

……………………………………

Եւ հնձանահար

Թաթաւեալ զձորձս

Ի բոսոր պայծառ

Տաճարին ի մուտս,

Գայ որպէս փեսայ,

Նազի եւ ցնծայ.

Իսկ խարամանի՞ն.

— Ողբա՜յ ցաւագին:

 

Թ. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԻՄ

 

Որպէ՞ս գգուէ բնութիւն զարեւ

Յետ անձրեւաց, յետ բքոյն.

Որպէ՞ս զարթնու թօշնեալ տերեւ

Ի ցօղ զուարթ յետ տապոյն.

Որպէ՞ս լերինք, հովիտք, ծործորք

Մերկացեալ զձոյլ սառին,

Ընդ շունչ գարնան՝ որպէ՞ս եւ ձորք

Գեղեցկանան, դալարին:

Որպէ՞ս ըղձայ այր շինական

Բիւրաբեղուն լի հնձոց.

Կամ այգւոյն տէր՝ սիրտ ի բերան,

Որպէ՞ս խաղողոյն կթոց:

Որպե՞ս նաւորդ հողմակոծեալ

Անձկայ հողոյն հաստատուն.

Որպէ՞ս նմա շող փայլակեալ

Զոր հատանէ լուսատունն. [2]

Որպէ՞ս ստրուկ թոպեալ ի գանս

Որպէ՞ս պասքի փրկութեան,

Կամ բռնութեանն զոհ ի կապանս՝

Կապարանին խորտակման:

Պատի՜ր սոքա են ուրուականք

Առ անձկութեամբ հրեշտակին.

Չի՛ք ի բնաւս, չի՛ք օրինակ,

Որպէս գրկաց նա կուսին:

Զմուռս բուրեն ստեանց պտկունք,

Յայն հոտոտի մեր քերուբ.

Ի շաղ կրծոց նորա պասուք՝

Ո՜հ, բժշկի ի մի ումպ:

Անդ եւ թակոյկք ճախարակեայ

Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ,

Անդ եւ սոսորդ ոչ ի բացեայ,

Երկի՜նք, տրոփէ սիրտն ի թինդ …

Ի սարաւոյթ փրփրածնին

Կրկնամահկին ընդ ակօս,

Զդրանդեօք յաւէրժհարսին

Քերի հրեշտակին փաղղոս…:

Կալեալ զառու կրկին աղբեր՝

Ռահ ցօղահար, տայ մղօ՛ն,

Եւ սողոսկեալ կռուի ի վեր՝

Մինչ ի Հայոց Կոկիսոն …

Յահեղ ծարաւն զջուր խնդրեալ,

Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜գնն.

Եւ ոռոգի այն ինչ հերկեալ

Անդաստան ընդ երթեւեկն …

Քամեալ զբաժակ սիրահոսան

Իբրեւ զերկաթ ի մագնիտ՝

Ընդարմացեալ մածնու հրեշտակն,

«Այս է, գոչէ, իմ հանգիստ»:

 

Ժ. ՔԵՐՈՂՆ - ՔԵՐԹՈՂ

Ցորեան՝ ատոք ի հասկին

Մեզ ընձեռէ բնութիւն,

Այլ ո՞ ի կալ ո՛չ կասու,

Ո՞ զթեփ ո՛չ ընկենու:

Մնան միշտ բնութեան

Տուրք մշակութեան:         

Ուղւոյ եղեալ այլ ոք այր

Ընդ բոխասեր առապար,

Ո՞չ զսատանն օ՜ն ի բաց,

Եւ ռահ հորդեալ դիւրագնաց:

Սոսկ ի մարդոյն մուրճ

Յարդարի կամուրջ:

Ո՞չ հրեշտակն ցցասաց

Պատկա՛ռ այդմ օրինաց,

Զամենայն փակեալ բանայ,

Զի որ զկնին նորա գայ՝

Ելցէ եւ մտցէ՝

Եւ ճարակ գտցէ:

Եւ ահա կոյս հրաշաւոր,

Ճոխ հեշտալեօք բիւրաւոր,

Այլ զի գոհար մեծագնոյ

Ոչ շողայ թարց քերելոյ,

Է Ածէ՛ք առ քերօղն

Անուանեալ քերթող:

               …………………………………

Քերի ակնն եւ թռչին

Բեկորք մանունք ի գետին,

Ճարտարին բաբախէ սիրտ,

Բեկորք փայլին ի յակինթ …

Երգի ի քնար

Ի վաղիւ գոհար:

 

ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ

Լուսաբերին յառաւօտել

Ընդ արշալուրշսն, ո՜ դու կոյս,

Ընդ արեւուն արտափայլել

Ընդ խրոխտ լերանց գագաթունս,

Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս այգոյն,

Թէ սիրելեաւ փարիցիս,

Յողջակէզ անդ հանել սիրոյն …

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս:

Ի զով, խաղաղ երեկոյին

Թէ ընդ ծառով պարզիցիս,

Եւ զմայլեալ ի բոյր վարդին

Յանոյշ ի գիրկ աղխիցիս,

Հնչեսցին քո հէգ պանդխտին

Մրմունջք ի կոյս լսելիս,

Յանդրանիկ հունձս այտից վարդին՝

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս:

Եթէ ի ստուեր ուրեք յանկեան

Ձեռք հեշտախոյզք գգուեսցեն

Զուլուցդ երկուորիս այծեման,

Եւ ուլուց եղջիւրք ցցուեն

Ի կուսական քո գիրգ ագուռ,

Թէ փոխարէն ունիցիս

Տէգ սիրամուխ, դարբնեալ ագուռ՝

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս:

Եթէ սիրոյն հողմ ուռուցիկ

Զքեզ արկցէ ի տապաստ

Եւ նաւուղիղ քաջաբաստիկ

Ձեռն ի սամիս կայ պատրաստ,

՚նդ կայմին յոխորտ շռինդ ահագին

Եթէ որցեալ ցնցեսցիս,

Զաչկունս ի վեր ուղղեալ յերկին՝

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս:

Եթէ ի բոց սիրոյ կիզեալ

Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր

Վառիս, երթաս զոտս ամբարձեալ

Եւ խոյզ քո ոչ առաւիր,

Զկենսատուն քաջ ընդգրկեալ

Շրթամբք ցնցուղ թէ յագչիս,

Յարտավազկին ի վէտ խաղալ՝

Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, յիշեա՜ զիս:

 

ԺԲ. ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜

«Կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ»,

Մարին կուտ կուտայ …

— Ծի՜փ, ծի՜փ, ծի՜փ, ծի՜փ, ծի՜փ,

Ծիփծիփեմ նմա …

               Մարին գայ եւ գգուի

               Սէր եռանդն յիս բորբոքի։

«Գողացա՛ն զձուս,

Ո՞ տայր ինձ որդիս,

Մինչ ես գամ ի թուխս՝

Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս».

               Ասէ եւ կուտ կուտայ

               Եւ անդէն իսկ դառնայ:

Maчу, գէթ զերկուս

Ունիմ ես զձուս,

Իցե՞ն քեզ հերիք

Իմ այս երկուորիք:

„O, yes, please, very good“! …

Ես ճեղն լեալ սորամուտ:

«Կո՛ւտ կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՜ւղղղ»,

Մարին կուտ կուտայ …

— Յուռթի լիցի ուղխ …

Արբեալ ես ցնա:

Եւ ի ձայն բարձր ազդոյ

Հնչեմ զիմ կիկօռիկօ:

 

ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱՀՕՐՆ

Ա

„Yes, love indeed is light from heaven;

A spark of that immortal fire

With angels shared, by Alla given

To lift from earth our low desire“.

Byron, The Giaour

 

Եւ ընդ ծառովն կենաց

Ի սերովբէից ամրափակ

Նստէր Ադամ, եւ դիմաց

Տեսիլ էր տխրադիտակ.

«Ես հի՞մ, ասէ, ստեղծայ,

Առ ի՞նչ այս դրախտ փափկութեան,

Առ ի՞նչ հանուրց կացուցայ

Էից ի բնաւս տէր, իշխան:

Եւ զի՞ պիտին ինձ պսակք

Լուսանորոգք եթերին,

Քերովբէից ի՞նչ բանակք,

Յի՞նչ զորութիւնք երկնային …

Այն ինչ նաւակ մի փոքրիկ,

Որ ի կրծիս մակուկէ,

Առ չունելոյ զանոյշ սիւք

Առագաստել չզօրէ»:

Ասաց, եւ աչք ցօղեցին

Յականողեաց մարգարիտ.

Արտասուք էին նախկին՝

Մարդոյն տխուր յայս հովիտ:

Եւ սերովբէն որ հուպ կայր

Նմա՝ ի թեւ իւր սրբեալ

Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր,

Եւ զնովաւ սաւառնեալ,

Եւ ի բարբառ Եդեմայ

Ընդ նախահօրն խօսակցէր.

Այնմ երկինք են վկայ՝

Սերովբէն ինչ ո՛չ ստէր:

«Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր Ադամ,

Թէ սրտի քում ոչ տուաւ՝

Զոր սիւք ասես շարժական.

Զի Տէր զայն քեզ զլացաւ,

Զի թէ ի սիրտ քո փչէր

Զայն շունչ, այո՛, բոց հրոյ,

Ապա կորուսեալ իսկ էր՝

Քո զանդորրութիւն հոգւոյ:

Եւ յո՞ նորա թափէիր

Զկիզելւոյ կայծակունս

Եւ կամ բնաւ ժուժայի՞ր

Յանձին տանել զցոլմունս.

Եւ ո՞ւմ հոգալ, խնամել

Զքեզ, ընդունակ ո՞ր էակն

Զկայծականցդ ժողովել

Զամպրոպ, զշանթ եւ փայլակն»:

— Եւ զի՞ յումպէտս բաղբաղայս,

Յօդես, ասէ նախահայրն

Առ սերովբէն, յանզգա՞յս

Բնաւ ունիս դու զմարդն:

Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց

Էին հաստեալ, յոր եդայ,

Կան առաջի իմ աչաց.

Ո՞չ ինքնին իսկ Եհովայ

Զօր հանապազ ի դրախտին:

Այգուն այգուն զգնայ,

Յողջոյն եկեալ չուառիս,

Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք նա:

Զարմանք ունին զիս ընդ քո

Անհանճար բանս, սերովբէ.

Ըստ քեզ միթէ սիրտ մարդոյ

Առ վսեմն դօ՞ս իցէ։

Ո՞ կարիցեմ ես ի սէր

ԶԱստուած սիրել վերհամբարձ,

Կամ զարարածս՝ զանվեհեր,

Գործս նորա զմատանց՝

Զարեւ, լուսին եւ զաստեղս,

Զերեկոյ, զվաղորդայն,

Զով եւ խաղաղ զգիշերս,

Զպայծառ լոյս տըւընջեան,

Զծառ, զբոյս եւ զտունկ,

Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի,

Զվարդ յեռեալ ճոխ ի թուփ,

Շուշան յիւր ոճ գարնայնի:

Ո՛չ զկենդանեաց խայտ երամ,

Ո՛չ սոխակին զերգ անոյշ,

Յօր համօրէն խրախանան

Բնութիւնք խոշոր եւ քնքոյշ:

Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի

Լցո՛ իմ զամայութիւն,

Տեսցես ուրեմն, սայթաքի՞

Բնաւ մարդոյս բնութիւն:

Ո՛չ վայրաքարշ ինչ կրից

Զսիրտ եդից ի թիրախ,

Իսկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս,

Ուխտեմ ես ո՛չ՝ յուխտ խարդախ:

«Փարգա՜ստ, տէ՛ր իմ, քա՛ւ, Ադամ»,

Կրկնէր անդրէն սերովբէն.

«Մի՛ լիցի քեզ յաւիտեան

Շնչել զայն օդ բոցեղէն,

Մի՛ լիցի քեզ տուայտիլ՝

Կամաւ եղեալ անձնամատն

Ի բոց հրոյ, եւ բերիլ՝

Յոր ոչ բնաւ ուժ է մարդն»:

Ընդ հենգն ելանէ Ադամ

Եւ առ սերովբէն բարբառի,

Ժպիտ ի դէմս առ վայրկեան

Փայլեալ շողայ դժպհի.

— Որ ոչ մարդ է հողեղէն,

Զմարդոյն զիա՞րդ բնութիւն

Գիտէ այդպէս սերովբէն,

Եւ ուստի՞ այս գիտութիւն:

Խոստովանիմ, ոչ սակաւ

Զարմանք ունին զիս ընդ բանս

Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ,

Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս:

Տանէր սերովբէն թերութեան

Առնն արւոյ կամակար,

Զի Արարչին էր պատգամ

Կամաց նորա կալ պատկառ.

Ուստի ոչինչ դժդմնեալ

Ընդ դժպհիլ Ադամայ,

Թեւապարէ սաւառնեալ:

Դարձեալ ժպտի եւ գրգայ:

Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ

Վշտանայր ինչ զսիրոյ,

Ուստի սերովբէն քուն խաղաղ

Արկ զնովաւ ի վերջոյ:

Եւ ի սղոխ զեփիւռին

Թմրի Ադամ եւ ննջէ,

Դրախտ զնովաւ սոխակին

Ի դայլայլիկս գէթ հնչէ,

Թեւապարեալ սերովբէն

՚նդ աստեղց կաճառս սլանայր

Եւ ընդ կամարն հրեղէն

Անցեալ ճեպէր, համբառնայր,

Մինչ յԱթոռոցն ի սահման

Ի քերուբից պարառեալ՝

Արարչին կալ յանդիման,

Եւ Տէր՝ յԱթոռսն վերօրհնեալ:

Վեցթեւեանն անդ երկոքումբք

Քօղեալ զդէմսն պակուցեալ,

Զոտսն՝ ներքին այլ թեւովք,

Իսկ միջնովքն թռուցեալ,

Ծխէ զմարդոյն արտասուս

Տեառն ի հոտ անուշից,

Հնչեն երկինք յալելուս

Համակ ղօրութեանց երկնից:

Եւ հոտոտի Տէր ի խունկ,

Զոր արկան էր սերովբէն,

Բանին ականջք զգայունք

՚նդ երկնից մաղթանս համօրէն,

Եւ աջն՝ հաւակ էութեանց,

Ի վայր յերկիր կարկառի,

Եւ բարեխօսք ի շրթանց

Զայս գէթ լսեն, թէ «տացի՛»:

Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ Էն,

Լի՛ են երկինք փառօք քովք,

Նուագս յօրինէ սերովբէն,

Եւ մատուցեալ ունելեօք

Առնու զկայծակն բոցավառ

Ի սեղանոյն ծխելոյ,

Եւ ի յերկիր ի խոնարհ

Անգրէն լինի փոյթ ուղւոյ:

Ոչինչ գիտէ մերս Ադամ,

Զի ի քուն կայ տակաւին,

Թող զի թօթափել ական՝

Յառաջագրեալքս կատարին:

Տակաւ զնովաւ կենաց ծառ՝

Արկեալ ի զով զիւր ստուեր,

Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ՝

Եւ սերովբէն հասանէր:

Եւ առ Ադամ մատուցեալ

Նստի յահեկէ կուսէ

Եւ զարտաշեկն փայակեալ

Ի նա մերձեցուցանէ …

Ծխի մարմնոյն փափուկ մորթ

Եւ ճենճերի սիրտ անփորձ,

Ծառանայ ծուխ ընդ ուղղորդ

Յերկինս ի վեր խառն ընդ բոց:

Որ զԱդամաւն կենդանեաց

Ընդ սոսկ տեսիլ կայծականն

Շրտուցեալ երամակաց

Առնուն, ասես, սիրոյ զմասն

Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ

Ամոլք խուսեն խայտացեալ

Ի մենաւոր վայրս անքոյթ,

Առ ի՞նչ, — այդ չէ ասացեալ:

Յամբովկ հասեալ սերովբէն

Գործոյն զոր գայր կատարել.

«Հապա՛, փութա՛ հմտօրէն

Ի նաւալիւղն լինել,

Զի զսրտիդ առագաստ

Սիրոյն ելից մրրիկ,

Հուր, բոց տիեզերասաստ,

Ապրեսցի՞ քո մակուկիկ»։

Զայս սերովբէն ննջելոյն

Կշռէր այժմիկ Ադամայ,

Այլ նա տակաւ խոր ի քուն

Եւ ո՛չ լսէ, ո՛չ զգայ:

 

Բ

 

• • • • • • • the elements

So mix'd in him that Nature might stand up

And say to all the world , This was a man!"

Shakespeare, Julius Caesar, Act V, Sc. 5.

 

Զի մի՛ լիցի յերկարել

Մեզ աստ ի բան չափածոյ,

Եւ զի՞ ընդ վայր դանդաչել,

Օ՜, ասասցուք ի կարճոյ:

Մարդն, յետ որոյ զգաց սէր,

Գոչեաց եթէ մեռանիմ,

Զի ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր,

Եւ Տէր արար նմա կին,

Իսկ թէ որպէ՞ս կամ զիա՞րդ,

Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գիր.

Թէ չիցէ քո լուեալ ցարդ՝

Հապա, կա՛լ եւ ընթերցի՛ր:

Այլ զի ի սէր գէթ վերին

Ադամ զնա սիրեսցէ,

Եւ վայրակնեալ մեղկ ախտին

Ի կուտ զսիրտ մի՛ տացէ.

«Ընդէ՞ր բնաւ ինձ պատուէր

Կրկնի, ասէ նախահայր,

Չէ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի սէր

Վերին, ամենակատար

Սիրել զԱստուած եւ զոր ինչ

Ի նորա կալաւ ձեռաց

Սկիզբն գոլոյ, եւ ո՛չ ինչ

Գտցի ուխտիս դիմակաց»:

Այլ սերովբէն, որ գիտէր

Մարդոյն սրտի զկազմած,

Եւ ոչ բնաւ վրիպէր

Բան ի նորա սուր աչաց,

Ահաբեկեալ ընդ երդումնն,

Զդողանի հարկանէր,

Եւ առ Ադամ՝ զներումն

Խնդրել երդմանցն ակնարկէր.

«Ե՛րթ յետս իմ, սերովբէ՛

Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս.

Բան քո ըստ չափ ելանէ,

Ոչինչ զզամ, համարի՞ս:

Մխի՞մ յիրս ձեր դասուն,

Լուա՞ւ յինէն ոք բան մի,

Ընդ բարս ձեր անկայուն

Ասել ինչ ո՞չ ունէի»:

Այսպէս վերսաստէ Ադամ՝

Խոժոռեալ ընդ զուարթունն,

Եւ յայս անհամբոյր պատգամ

Դառնայ սերովբէն ընդ կրունկն,

Արտօսր արկեալ եւ անդէն

Թռչի ի բաց հեռանայ,

Իսկ հարսնացուն լուսեղէն

Ածէ առ Ադամ զԵւայ:

Այն ինչ յառեալ Ադամայ

Ի ճակն ըստ իւրոյ ազգի

Ծղիս ի վեր ամբառնայ

Սիրախառնիլ եւ թռչի.

Իսկ ի տեսիլ հեշտալեացն

Բանդագուշեալ գլխովին՝

«Ոչինչ գտայց ուխտազանց,

Ասէ, առ ի՞նչ տուաւ կին:

Իմ ուխտեալ է չմեղկիլ

Եւ յայս մնամ անդղորդ,

Այլ ի սիրոյ վերջոտնիլ

Իսպառ, եւ կալ անհաղո՞րդ,

Յի՞նչ ուրեմն ինձ տուան

Սէր, կին, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց,

Յի՞նչ ակնարկէ նորա բան,

ԹԷ՝ աճեցէ՛ք»... եւ լռեաց:

Աստ զճակատ յօրինեն

Բնութիւն եւ հրաման անբուն.

Ո՞ ելցէ յաղթ ի մարտէն

Եւ ո՞ւմ տեղի ճակատուն.

Էր երբեմն այս խնդիր,

Բե՛ր, ասել նաեւ կնճիռն,

Այլ գիտութիւն լուսակիր

Բարձ վաղ ուրեմն զկրճիմն:

Եւ որոց ոչն հաւատան

Իսկութեան անշուք բանիս,

Նօթճեմք, զի չեմք դրուժան,

Աւասիկ զհաւսստիս:

Է՛ր, է՛ր Ադամ ուխտաւոր,

Մի զառածիլ մեղկութեամբ,

Ուստի ըմպահկեալ յահուր

Ձիախրոխտ ընթադրութեամբ

Զարկուցանէ զանշաղախն

Յորսայս անդէն առ ետեղբ,

Եւ ընդ գճեալ շեշտ ընդ ակնն

Նկրտի կոփել եղջերբ:

Քաջաբար վերելակեալ

Յընթադրեալն դրախտաճուն

Յագչի ոչ թերաքամեալ

Եւ ընձուին դէմք քաջարւոյն:

Մեղկութի՞ւն ինչ իցէ այս,

Կամ վայրահար կի՞րք պղտոր

Վայելել զՏեառն ընծայս

Յարի սէր սանձակոտոր:

Զբնութեան ճմլիցէ՞

Ոք զկզակ ի պախուց,

Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ

Նորա դիմակ զիւր թոյլ կուրծ:

Եւ յի՞նչ շարժի բնութիւն,

Զի՞նչ օրէնք, ո՞վ հեղինակ,

Չիցէ՞ ձոյլ յիմարութիւն

Յառնել նմա հակառակ:

Որ յաւակնին զբնութեան

Բռնազբօսել պաշտամունս՝

Հրեշտակն ասէ բարձր ի ձայն

Զայնպիսին խելակորոյս:

Այլ ո՜, մեզ բան ի բերան

Յամբովկ փութացեալ վիպիս

Ոճով ասել զամենայն,

Զոր ինչ դիպեալ ամոլից:

Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր

Եւ սրսկապան խորանին

՚Ի պատառուածս, բեկանին

Յանկարկատելի ցելոյր

Բոսորակիր եւ անօթք

Մանունք, անտեսք, մազանման.

Չէ՞ ապաժոյժ այս արդեօք

Նախկին հեղեալ, սրբազան,

Թեւ ի թեւ հէգ կուսութիւնք

Սուրան գլին տագնապաւ,

Եւ լուր լինի դատակնիք՝

«Անմեղութիւն, ե՜րթ բարեաւ»:

— Իսկ զի՞նչ հարսն, իսկ զի՞նչ քոյր.

«Ո՜հ, ցնցէին մկանունք,

Եւ խլրտէր եւ գելոյր

Եւ շողային վառ աչկունք.

Մերթ ի գիրկս կուսական

Ճնշէր, պրկէր, մերթ թողոյր

Մերթ շօշափէր նա զԱդամ,

Մերթ հինինայր, մերթ ուռնոյր,

Եւ թռչէին ի սրտէն

Թառանչք հեշտինք, եւ հոսէր

Քիրտն ընդ կուրծս գետօրէն» …

— Իսկ Ադա՞մ. — «Ինչ ո՛չ կասէր.

Էր երբեմն զի համբոյր

Կնքէր կուսին ի շրթունս,

Մերթ հատկլէր, զի ծփիւր,

Ճնշեալ զվարդագեղ պտկունս՝

Ուռուցելոց ըստ նռանց

Ստեանց, ի փայլ ի գոյն ձեան,

Կրծովք իւրով լուսազգեաց:

Եւ բաբէ՜ երանութեանն,

Զի տարուբեր անդ, մարմաջ

Հեշտին՝ անօթն ընտրութեան

Զգայ … ՚ւ ի մեղմ յոյժ աւաչ

Վարդի արհին բալասան …

Ամէ՛ն. եղեւ պատարագս

Բնութեան ի հոտ անուշից,

Եւ ամոլք գտան արտաքս

Ըստ գրգարանն հեշտալից,

Յաշխարհ փշոց, ուր Եւայ

Ցարդ իսկ ցաւօք ծնանի,

Թէեւ եկեալ Մեսիայ:

— Իսկ Ադա՞մ. — «Տակաւ քրտնի»։