Խորէն արքեպ. Գալֆայեանը եւ Նալբանդեանի Աղցմիքը

ԳԼՈՒԽ Ե.

Խորէնի գրական զբաղմունքի արդիւնք, Թէոդոսիայում եղաւ չորս երկի հրատարակութիւն, 1861 թուին նա լոյս ընծայեց «Արշակ Բ. » ողբերգութիւնը, 1863-ին «Վարդենիք» կոչուած գրաբառ բանաստեղծութիւնների հաւաքածուն եւ 1862-ին « Ալաֆրանկա», կատակերգութիւնը եւ «Յանգարան»-ը կամ «Բառգիրք հանգաց»:

Արշակ Բ-ի թշուառ թագաւորութեան եւ եղերական վախճանի նիւթը մեզանում շատերն են եթէ ոչ մշակել, գոնէ, ձգտել մշակել ողբերգութեան համար — Բեշիկթաշլեանը, Էմմանուէլ Եսայեանը, Թովմաս Թերզեանը, բայց, մեր կարծիքով, ոչ մէկը դոցանից այնպիսի յաջողութեամբ չի կատարել այդ գործը, ինչպէս Խորէն Գալֆայեանը: Ողբերգութիւնը, ինչպէս յայտնի է, թատերական գրուածների այն ճիւղն է, որի մէջ հեղինակը պատկերացնում է մեզ մի որեւ է անձի հոգեկան տանջանքը մեր գութը շարժելու համար, մեզ ստիպելու ցաւակցելու, համակրելու նորան։ Ամեն մի ողբերգական գործողութիւն առհասարակ մարդու այն չարչարանքը, տանջանքը եւ մահն է, որ մեր սիրտը լցնում է արհաւիրքով, սարսափ է ձգտում մեր վերայ։ Սակայն այդ արհաւիրքը, սարսափը , գութը, համակրութիւնը եւ ցաւակցութիւնը պէտք է որ յարուցուած լինի մեր մէջ դէպի չարչարուողն ոչ արտաքին հանգամանքներից, այլ մի գործողութիւնից կամ շատ գործողութիւնների ամբողջութիւնից: Դոքա, այդ սարսափն ու գութը յարուցուում են մեր մէջ նա մանաւանդ, երբ որ գործողութիւնները կատարուում են յանկարծակի եւ մի գործողութիւնը լինում է միւսի հետեւանքը, արգասիքն անմիջապէս ողբերգական անձի տանջանքն առաջ է գալիս նորա մէջ գլխաւորապէս ներհակ հակումների եւ պարտականութիւնների մաքառումից — սրտի հակումների եւ բարոյական պարտականութեան, կամքի եւ խոտականութեան, կրքերի եւ խոհականութեան մաքառումներից։ Բնական է, որ քանի որ զօրեղ լինի ողբերգական անձի տանջանքի առիթը, որ` քան խոր հանգամանքներից առաջ եկած լինի նա, այնքան էլ հետեւաբար խոր ու զօրեղ կլինի եւ մեր ցաւակցութիւնը դէպի նա։ Եթէ ողբերգական անձի տանջանքի պատճառները նոր սեփհական կրքերից եւ նորա այդ կրքերի դեմ մաքառելու, անկարողութիւնից կամ թուլութիւնից են առաջ գալիս, մենք, ի հարկէ, աւելի քիչ ենք ցաւակցում, համակրում նորան, եթէ ընդհակառակը, նորա տանջանքի պատճառները նորա կեանքի այնպիսի հանգամանքներն են, որոնց դէմ չէր կարող մաքառել նա, չէր կարող կամ լաղթել նոցա, կամ խուսափել նոցանից, թէեւ նա դորա համար ունենար ե՛ւ յօժարութիւն, եւ՝ կամք, եւ մաքառելու կարողութիւն, այդպիսի մարդուն մենք աւելի ենք համակրում, ցաւակցում: Մեր ցաւակցութիւնն այդ դէպքում նամանաւանդ զօրեղանում է, եթէ հերոսն ի զուր տեղն է տանջուում, չարչարուում, եթէ նա բոլորովին անմեղ է եւ միայն տանջուում է նախախնամութեան վճռով, կամքով։ Յամենայն դէպս ողբերգական անձի մեր մէջ յարուցած համակրութեան աստիճանը սերտ կապերով կապուած է տանջանքին, ողբերգական գործողութեան առիթ եղած հանգամանքների հետ. որքան մեծ եւ. բարձր է այն բարոյական օրէնքը, որի համար հերոսը մաքառում է իրան թշնամի եւ հակառակ բարոյական ոյժերի դէմ, այն քան խոր եւ զօրեղ է եւ մեր ցաակցութիւնը դէպի նա:

Սոփոկլեսի «Անտիգոնե»-ն ողբերգական անձն է, որովհետեւ անմահ ողբերգակի ողբերգութեան մէջ նա մեզ ներկայացրած է ինչպէս մի անձն, որ մաքառում է, իւր անձը զոհ է բերում այն բարոյական օրէնքի համար, որ հրամայում էր, սուրբ պարտակարութիւն էր դնում ամեն մէկի վերայ անթաղ չթողնել իւր արենակցի դիակը, թէեւ նա դորանով օրինազանց էր գտնուում իւր հայրենիքի առաջ, որ պատուիրում էր հայրենիքի թշնամիների դիակները թաղման, յուղարկաւորութեան չարժանացնել, թէեւ դորանով նա ներկայանում էր իբրեւ մի մեծ յանցաւոր, որ չէր կատարում Կրէօնի, թեբացւոց թագավորի վերոյիշեալ հայրենապաշտպան օրէնքը հրատարակողի հրամանը: Այստեղ, ինչպէս կարելի է տեսնել, երկու մեծ բարոյական օրէնք պատահում են միմյանց եւ առաջ է գալիս մի սրտաճմլիկ ողբերգական գործողութիւն, որի մէջ ողբերգական անձն Անտիգոնէ՝ ե՛ւ մեղաւոր է ե՛ւ անմեղ։ Նա մեղաւոր էր, որ չէր կատարել իւր հայրենիքի շահերը պաշտպանող օրէնքը. նա թաղել էր իր սպանուած եղբօր դիակը, որ դաւաճանել էր հայրենիքին. նոյն ժամանակ նա եւ մեղավոր չէր, որովհետեւ նա դորանում կատարել էր նոյն հայրենիքի մէջ գոյութիւն ունեցող մի ուրիշ սրբազան օրէնք – անպատճառ հողին յանձնելու արենակիցների դիակները: Երկու հակառակ ոյժերի մէջ գտնուող, երկու ներհակ հակումների մէջ տանջուող, երկու մեծ բարոյական օրէնքների ծանրութեան տակ ճնշուող իւր ողբերգական դրութեամբ Անտիգոնէ զօրեղ կերպով շարժում է մեր գութը, ճմլում է մեր սիրտը եւ առատ արտասուք է քամում մեր աչքերից։

«Կորիոլանը»-ը ողբերգական անձն է, որովհետեւ. գտնուում է, տանջում է երկու հակառակ զգացմունքների, հակառակ հակումների մէջ. մէկը պահանջում էր, որ նա կատարէ իւր վրէժխնդրութիւնը Հռովմից, միւսը ստիպում էր նորան հնազանդել, խոնարհել իւր քաղաքացիական պարտականութիւնների առաջ եւ տեղի տալ իւր ամուսնու եւ մօր աղաչանքին, թախանձանքներին: Այստեղ երկու հակառակ սկզբունք բարոյապէս մաքառում են միմեանց հետ — ընտանեկան եւ քաղաքացիական պարտականութիւնը մաքառում է սեփական անձի արժանաւորութեան դէմ, որ եւ ստեղծում է մի ողբերգական դրութիւն հերոսի համար, որ նոյնպէս զօրեղ կերպով շարժում է մեր գութը դէպի նա, դէպի հոգեպէս տանջուող, չարչարուող Կորիոլանը:

Շեքսպիրի Համլէտը նոյնպէս ողբերգական անձն է, որովհետեւ նորա մէջ դարձեալ մաքառում, մրցում են երկու սկզբունք, երկու զգացմունք – կամքը եւ գիտակցութիւնը: Դրա հանում են զոհ գնացած չոր ձայնը, որ հնչում է նորա ականջին «անդի աշխարհից» եւ դրդում, մղում է նորան վրէժխնդիր լինելու, մի կողմից ստիպում է նորան սպանել դաւաճանին, միւս կողմից ընդհարւում, կանգ է առնում մի մեծ արգելքի դէմ. ահռելի է թւում նորան գործելիք հանցանքը եւ միւս կեանքի հատուցումն, որ սպառնում է նորան ապագայում, միշտ կասեցնում է նորա վճռականութիւնը։ Եթէ մենք այս ողբերգութիւնների օրինակով չափելու լինենք Խորէնի «Արշակ»-ը եւ կամենանք գտնել նորա մէջ մաքուր ողբերգութեան յատուկ բոլոր վերոյիշեալ տարերքը, անկասկած, շատ կողմից պակասաւոր կգտնենք նորան, Ամենագլխաւոր պակասութիւնը հէնց այն է, որ դորա գլխաւոր հերոսի, Արշակ Բ-ի մէջ, որ ողբերգութեան ողբերգական անձն է, չի երեւում սկզբունքների մաքառումն, հակումների, զգացմունքների ներհակութիւն, որ ամեն մի մաքուր ողբերգութեան գլխաւոր յատկանիշն է եւ որից տիրապէս առաջ է գալիս ողբերգական անձի եւ ողբերգական դրութիւնը Խորենի ողբերգութեան երկրորդական անձնաւորութիւնների մէջ այդ յատկութիւնը մինչեւ անգամ ավելի շօշափելի է։ Շապուհը ստիպուած է լինում լուծանել պարսից այն օրէնքը, որ հրամայում էր Անյուշ-բերդում փակուածներին մինչեւ մահ մոռանալ, եւ թոյլ է տալիս Դրաստամատին երթալ տեսնել Արշակին, որ հինգ տարի փակուած էր մահապարտների բերդում, եւ մինչեւ իսկ կարճ միջոցով ազատել նորան կապանքներից եւ հանել բանտից, որովհետեւ չի կարողանում մերժել այն մարդու խնդիրքը, որ ազատել էր իրան մահից եւ որին նա խոստացել էր ամեն բան տալու, ինչ որ միայն նա ցանկանար. Շապուհի այդ գործողութեան մէջ հոգեկան ներհակ զգացմունքների մաքառումն կայ, որովհետեւ մի կողմից նա դժուարանում է քակել Արեաց այն պետական օրէնքը, որ պահանջում էր, որ Անյուշ‐բերդում փակուածներն անպայման կերպով կտրուած լինեն աշխարհից եւ կենդանի-կենդանի թաղուած ահռելի բանտի խաւարչտին խորքերում, միւս կողմից էլ դժուարանում է իւր արքայական խօսքը յետ առնել եւ ազատչի խնդիրքը մերժել ճիշտ է այդ մաքառումը հեղինակը չի մշակել, չի զարգացրել նորա մէջ, որովհետեւ պարսից թագաւորն ողբերգութեան մէջ միայն երկրորդական անձն է եւ միայն դուրս է բերուած ոոբերգութեան ընդհանուր գործողութիւնը լրացնելու, նպատակով, բայց որ նա հոգեպէս բարոյապէս տանջւում, մաքառում էր, այդ հենց երեւում է այն հանգամանքից, որ նա, երբ Դրաստամատն ընկնում է նորա ոտքերը եւ թոյլտուութին է խնդրում Անյուշ երթալու, դժկամակելով, եւ մինչեւ իսկ բարկանալով առաջ մերժում է, յետոյ արդէն համաձայնում է. —

Ել Դրաստամատ. ի՞նչու զքեզ այնչափ մոռնաս՝

Որ զանօրէն Արշակունին զայդ յիշե՞ս.

Թէ չգիտե՞ս որ վատն ու պիղծ իւր անուն՝

Դատապարտա՞ծ են ի յաւէժ մոռացօնս.

Անյուշ բերդին մէջ մահապարտն որ ընկաւ՝

Այս են օրէնք՝ նա յաշխարհէս է կորած,

Մոռցիր ըզնա եւ դու, ո՛վ քաջ, եւ խընդրէ,

Արժանաւոր շնորհ Արեաց արքային։

Դրաստամատ, քեզ ով կուզէ դիմակայել,

Պէտ չէ, ահեղ սիրոյդ ելլել առաջի.

Եւ ով կուզէ մոգիչ շրթանց քոց յաղթել,

Պէտ չէ լըսել զառաքինի քո բարբառ։

Պատերազմին մէջ յաղթեցիք թըշնամւոյս,

Եւ արդ ահա՛ եւ տեառն Արեաց դու յաղթես։

Առ եւ մատանոյս հետ եւ ըզշնորհ զոր խընդրես

Սա քեզ բանայ Անյուշ բերդին փակ դըռներ.

Թող Սասանեանց անլուծելի այս օրէնք՝

Ի պատիւ քաջութեան քո այսօր լուծուի:

 

Սրտի հակումների եւ բարոյական պարտականութեան մաքառումն կայ եւ Պարսկաստան գերի վարուած ու պարսից զորքի մէջ գտնուած հայ նախարարների- ՎաՀանի, Դրաստամատի եւ միւսների մեջ, որոնք կռուում են Պարսից արիւնարբու թշնամի Քուշանաց Արշակունի թագաւորի դէմ, մի կողմից նոցա անհատական սրտի Հակումն մղում է նոցա կատաղաբար կռուելու Պարսից թշնամիների դէմ եւ քաջութեան հրաշքներ գործելու, որովհետեւ Շապուհը խոստացել էր ազատել նոցա գե(ութ իւնից եւ վերադարձնել հայրենիք, եթէ յաղթեն, միւս կողմից նոցա բարոյական պարասկանու թիւնը դէպի իւրեանց հայրենիքի օգուտները ետ է մղում նոցա այդ ձեռնարկութիւնից, որովհետեւ նո քա շատ պարզ կերպով զգում են, որ դորանով զօրացնում են հայերի կատաղի թշնամուն Շապուհին եւ, ընդհակառակը, ինքեանք իւրեանց ձեռքով խորտակում են վերջին Արշակունիներին, Հայաստանի վերջին բարեկամներին ու զօրավիգներին — Քուշանների։ն Այդ հակառակ հակումների բարոյական պարտքի եւ անձնական երջանկութեան զգացմունքի փոխադարձ մաքառումը շատ գեղեցիկ արտայայտում է վիրաւորուած Վահանի խօսքերի մէջ, որ ի պատասխան Բաբգէնին, որ մխիթարում էր նորան, թէ նա իւր քաջութեան համար Շապուհից կվարձատրուի, արտասանում է, —

 

Եւ ահա, արդ յաղթեցինք իւր թշնամեաց.

Գիտե՞ս նա ինչ շահեց այս յաղթութեամբ -,

Հայաստանի զիսպառ ըսպուռ գերութիւն,

Այսօր Շապուհ Քուշաներին կազատի,

Ու անարգել պիտի վաղուտն որ վազէ

Որ ոտքին տակ առնու բոլոր Հայաստան,

Ու հայրենեացս ազատութեան նշոյլներ

Հասնի մարէ, ու զբաղդ Հայոց խաւարէ։

‐ Ո՛վ Տէր, եւ մենք, հայքս ինքնին եմք այսօր

Որ պարսկին յաղթող ըրինք ի մեր կորուստ:

 

Միւս մեծ պակասութիւնը Խորէնի «Արշակ»-ի մէջ այն է, որ մենք չենք կարողանում այնպէս համակրել ու ցաւակցել նորա ողբերգական անձին, ինչպէս որ պէտք էր, որովհետեւ զգում ենք, որ նորա, Արշակի այդ ողբերգական դրութիւնն առաջ է եկել նորա սեպհական կրքերից եւ նորա այդ կրքերի դէմ մաքառելու անկարողութիւնից ու թուլութիւնից. մենք՝ զգում ենք, որ Արշակը գլխաւորապէս ինքն է մեղաւոր, ոը ընկել է այդ դրութեան մէջ, որ նա այդ բոլորը պատրաստել է իւր ձեռքերով, իւր սեփական գործողութիւններով: Եւ, ճշմարիտ, ինչն է իսկապէս ողբերգականն Արշակի դրութեան մէջ, — որ նա զրկուել է թագից, գահից, ընտանիքից եւ բերուել շղթայակապ բանտարկուել է Անյուշ բերդում, որտեղից ազատում չկալ, որտեղ նա ապրում է միւս մահապարտների պէս միայն անասուններին վայել որջում, ուտում է նոցա կերակուրը, հագնում է նոցա շորերը, պառկում է չոր գետնի վերայ, որտեղ ամեն րոպէ անպատւում են նորա մեծութիւնը, վիրաւորում են նորա զգացմունքը, որտեղ մինչեւ անգամ Ալանոզանի պէս մարդիկ համարձակում են խրոխտալ նորա վերայ եւ որտեղ, վերջապես, նորան բարոյապէս սպանելու համար, դնում են ի տես նորա սիրելի տիկնոջ Փառանձեմի խրտուիլակը, որին բռնել, սպանել է իր պարսիկները։ Բայց ո՞վ է արել այդ բոլորը — Շապուհը — ո՛չ. նա միայն օգտուել է ձեռնտու հանգամանքներից. Ինքն Արշակը, Արշակն է արել այդ բոլորը, նա էր, որ իւր մեղմեխ քաղաքականութեամբ կորցրել էր իւր հաւատարմութիւնը թէ պարսից թագաւորի եւ թէ Բիւզանդիոնի կայսեր առաջ։

Ասենք թէ Հայաստանի դրութիւնն Արշակի ժամանակները շատ էլ նպաստաւոր եղած չէ, նորա կացութիւնն երկու մեծ տէրութեան մէջ շատ էլ անվտանգ չէ եղել նորա թագաւորի համար, բայց եւ այնպէս Արշակի տեղ ամեն հեռատես, տակտով մարդ կարող էր պատուով դուրս գալ սպառնացող վտանգից, առնուազն չընկնել այն դրութեան մէջ, որ մեզ պատկերացնում է Խորէնի ողբերգութիւնը։ Նա էր, որ Արշակաւանը շինեց, նա էր, որ խեղդամահ արեց իւր հօրը. նա էր որ Կամսարականների համարեա ամբողջ ցեղը ջնջեց, նա էր, որ սպանել տուեց իւր արենակից Գնէլին, նա էր, որ, հակառակ եկեղեցական օրէնքներին, կնութեան առաւ Գնելի կնոջը Փառանձեմին, որ թագուհի դառնալու համար, յայտնի բան է ոչ առանց գիտութեան եւ մասնակցութեան Արշակի, Տեր-Մրջիւնիկի ձեռքով թունաւորեց Ողիմպիադէ թագուհուն: Արշակն էլ, ի հարկէ. ողբերգական անձն է. նա էլ տանջւում, չարչարւում է հոգեպէս եւ ֆիզիքապէս եւ իւր ողբերգական գլութեամբ շարժում մեր գումը, յարուցանում է մեր մէջ ցաւակցութիւն եւ համակրութիւն, բայց նոր այդ տանջանքը Անտիգոնէի, Կորիոլանի եւ Համլէտի տանջանքը չէ, մեր ցաւակցութիւնն ու գութն էլ դէպի չարչարուող, տանջուող Արշակն Անտիգոնէ ի, Կորիոլանի եւ Համլէտի ողբերգական դրութեամբ շարժած, յարուցած համակրութեան, ցաւակցութեան եւ գութի զօրութիւնը չունի։

Մեզ կարող են հակաճառել, թէ Արշակի գործածները, արածներն ողբերգութեան մէջ չկան, թէ մենք պէտք է դատողութիւն անենք, քննադատենք միայն այն նիւթը, որ կայ ողբերգութեան մէջ։ Այո, այդ այդպէս է, բայց միայն ողբերգութեան այն հերոսների վերաբերմամբ, որոնց պատմութեան հեղինակն է միայն ինքն ողբերգակը եւ մենք ամեն բանում միայն նորան պետք է հաւատանք. իսկ ինչ որ վերաբերում է պատմական անձերին, — մենք չենք կարող նոցա կեանքի ու գործունէութեան մասին դատել միայն այն նիւթի հիման վերայ, որ մենք գտնում ենք մէկի գրուածքի մէջ, որովհետեւ այդ անձինք պատմութիւն ունին, որ անտես անել ոչ մի հեղինակ կարող չէ, իրաւունք չունի: Եւ յետոյ չի կարելի ասել, թէ Խորէնի ողբերգութեան մէջ Արշակի Հայաստանում կատարած գործերի մասին ամենեւին տեղեկութիւն չկայ ճիշդ է, մեր յիշած եղերական գործերը մէկ-մէկ մէջ չեն բերուած, բայց ընդհանուր, շատ ընդհանուր կերպով ակնարկութիւն կայ նոցա մասին: Չորրորդ արարածում, երբ Դրաստամատը համոզում է Արշակին փախչելու եւ իրան թողնելու, իւր տեղը բանտում եւ այդ բանի կարեւորութիւնը մեկնում է նորանով, որ Արշակն աւելի հարկավոր է Հայաստանին, քան թէ ինքը, Արշակը յուսահատ պատասխանում է. «բայց հայրենիք զիս մոռցան»: Ուշադիր ընթերցողը, յայտնի բան է, ինքն իրան կմտածէ թագաւորի այդ խօսքերի վերայ եւ կհարցնէ, թէ ի՞նչու հայրենիքը մոռացաւ Արշակին, եւ հետեւապէս նորա մտքում կզարթնեն յիշողութիւններ Արշակի կեանքի ու գործունէութեան մասին Հայաստանում, ուրեմն, եւ նորա գործած այն եղերական գործերի մասին, որ մենք վերն յիշեցինք։

Խորէնի «Արշակ»-ը, բացի մեր յիշած այդ գլխաւոր կէտերի պակասութիւնից, որոնք աւելի վերաբերում են ողբերգութեան ներքին բովանդակում է, հոգեբանական մասին, պակասաւոր է եւ իբրեւ պատմական ողբերգութիւն։ Ողբերգակ հեղինակները, իհարկէ, մինչեւ անգամ եւ պատմական նիւթի մշակութեան գործում մի լայտնի աստիճան ազատութիւն են վայելում, բայց այդ ազատութիւնը պէտք է լինի միայն նիւթի մշակութեան մանրամասնութիւններում եւ ոչ թէ գլխաւոր մասերում կամ կէտերում։ Պատմութեան գլխաւոր դէպքերը, պատմական անձանց բնաւորութիւնը, ժամանկակից կեանքի սարք ու կարգը պետք է ընդհանրապէս ճիշտ լինեն, պէտք է համաձայն լինեն պատմութեան։ Հօ չի կարելի պատմական գայլերին գառնուկներ ձեւացնել եւ ընդհակառակը, չի կարելի անցեալի պատմական կեանքը ներկայի վերայ չափել, ներկային յարմարեցնել չի կարելի նոյնպէս անցեալը ներկայացնել այնպէս, ինչպէս որ մենք կցանկայինք, որ լինէր, եւ ոչ թէ այնպէս, որ իսկապես եղել է: Մենք ոչինչ չունինք ասելու, երբ Խորէնը Արշակի եւ առ հասարակ ժամանակակից կեանքի մի քանի մանրամասնութիւններն այնպես չի ներկայացնում, ինչպէս որ պատրաստել կամ եղել է պատմութեան մէջ. ոչինչ չունինք, օրինակի համար, ասելու, երբ նա Դրաստամատին ուղարկում է Անյուշ-բերդը ոչ միայն Արշակին տեսնելու եւ մի օր միայն ուրախացնելու նորան, ինչպէս եղել է իսկապէս, այլ եւ ազատելու նորան եւ. ինքը նորա տեղ բանտում մնալու, ոչինչ չունինք նոյնպէս, երբ Ալանոզանը դնում է բանտում Վասակի յարդալից խրտուիլակի տեղ Փառանձեմինը, բայց չենք կարող մատնացոյց չանել եւ, սխալ չհամարել այն ընդհանուր տիրասիրութեան յատկութիւնը, որ Խորէնը վերագրում է հայ իշխաններին։ Խորէնն իւր ողբերգութեան մէջ բոլոր հայ նախարարներին ներկայացնում է ինչպէս վերին աստիճանի տիրասէր մարդիկ եւ մեծ հայրենասէրներ՝ բացի դորանից, նա Շապուհի բերանը դնում է այնպիսի խօսքեր, որոնք ընդհանրացնելով, այդ տիրասիրութեան յատկութիւնը վերագրում են ոչ թէ միայն ողբերգութեան մէջ գործող հայ իշխաններին, այլ եւ ընդհանրապես բոլոր հայ իշխաններին։ Առաջին արարուածի վերջում, երբ Շապուհը մինչեւ անգամ թագ եւ ծիրանի խոստանալով Դրաստամատին, չի կարողանում նորան համոզել, որ նա ավելի վերադասէ իւր անձնական շահը, քան թէ իւր թագաւորին մի օրուայ համար միայն ազատելը շղթայից, հետեւեալ խօսքերն է ուղղում բոլոր հայ իշխանների հասցէին. —

 

Երանի՜ ով որ ունի ձեռին ըզՀայեր.

Ո՞վ այսպիսի քաջ ժողովուրդ է տեսեր,

Եւ ո՞ւր այսպէս անձնանուէր իշխանները

Հայե՜ր, թէ դուք ինչպէս ըզտէր ձեր սիրէք,

Նոյն սիրով եղբայր զեղբայր թէ սիրէիք,

Ո՞վ ձեր ահեղ կըրնար ուժոյն դէմ կենալ,

Ո՞վ կրնար ո՜վ լըսել Հայու գոռ անուն,

Եւ ի սըրտին չըզգալ երկիւղ եւ սարսուռ:

 

Մենք ոչինչ չունինք ասելու, որ վերոյիշեալ պատմական անցքերն այնպես չեն պատմուած, ինչպէս որ Բուզանդը ներկայացնում է մեզ իւր արժանի ուշադրութեան պատմութեան մէջ, որովհետեւ դոքա այնպիսի պատմական մասնաւոր շեղումներ են, որոնք չեն վնասում Հայոց պատմութեան էական կէտերին, չեն հակասում նորա ընդհանուր բնաւորութեան — դոքա, այդ շեղումները մինչեւ անգամ հարկաւոր էլ են ողբերգութիւնը զարդարելու, նորա գործողութիւնը զարգացնելու համար, - բայց չենք կարող թույլ տալ երկրորդ տեսակի շեղումները, որոնք մասնաւոր չեն, որոնք հակասում են Հայոց պատմութեան ընդհանուր բնաւորութեան։ Հայոց թագաւորներն ունեցել են, ի հարկէ, եւ ուրիշ տիրասէր Դրաստամատներ, Վասակ զօրավարներ, Վահաններ, բայց դոքա անհատներ են միայն եղել, համեմատելով այն բազմաթիւ ազատների հետ, որոնք ընդհանրապէս տիրատեաց եւ տիրանենգ են եղել։ Հայոց բազմաթիւ նախարարութիւնն իւր ամբողջութեամբ իւր անձնական շահերը միշտ վեր է դասել ընդհանուրից, միշտ փոս է փորել իւր թագաւորի ոտքերի տակ, միշտ ապստամբել, միշտ գնացել, յարել օտարներին եւ դորանով մի այնպիսի ցաւալի դրութիւն է ստեղծել, որ Հայոց թագաւորը եւ դորա հետ միասին, եւ Հայոց ամբողջութիւնն երբէք չի ամրացել, կատարելապէս երբէք չի հաստատուել։ Ի զուր չեն եղել այն խօսքերը, որ Արշակունեաց վերջին Արտաշիր թագաւորն արտասանել է Վռամի առաջ իւր իշխանների վերաբերութեամբ «Որպէս սովոր են ի բնէ թշնամանել զտեարս իւրեանց ըստ նմին օրինակի եւ այժմ կամին կատարել զչար կամաց իւրեանց զխնդիրս, քանզի միշտ իշխանափոխք լեալ են եւ տարատեացք»։ Այո՛, Հայոց իշխանները տիրասէր են եղել, հաւատարիմ են եղել, անշահասէր են եղել, իւրեանց ստացուածքը, իւրեանց բոլոր ազգային նուիրական աւանդութիւնները, մինչեւ իսկ իւրեանց կեանքը զոհաբերող են եղել, բայց ոչ իւրեանց հարազատ, բնիկ տէրերի վերաբերմամբ, այլ օտարների։ Այդ մեր պատմութեան ընդհանուր բնաւորութիւնն է եղել այդ մեր մեծամեծների ընդհանուր ազգային յատկանիշն է եղել եւ է։

Սակայն եթ է Խորէնի «Արշակ»-ը իւր վերոյիշեալ երեք խոշոր պակասութիւններով չի կարող իսկական ողբերգութիւն համարուել ու դասուել կլասիքական ողբերգութիւնների շարքը, որոնց ընտիր օրինակների հետ մենք չենք էլ վստահանում համեմատել նորան, այնուամենայնիւ նա վեր է Հայոց բազմաթիւ թէ նոյն նիւթին վերաբերեալ եւ թէ առ ասարակ միւս ողբերգութիւններից շատ շատերից նա աւելի բեմական է, աւելի բանաստեղծական է եւ, որ գլխաւորն է, նորա մէջ պատմական նիւթը համեմատաբար ավելի լաւ է մշակուած, քան թէ մեր միւս ողբերգութիւնների մէջ, Խորէնը, մեր կարծիքով, բաւականին ճիշտ է ըմբռնել Արշակի բնաւորութիւնը. նա նորան ներկայացրել է իբրեւ մի գոռոզ, աննկուն մարդ, որ երբէք չի վհատում, երբէք գլուխ չի խոնարհեցնում, որ ազատութիւնը վերադասում է ամեն բանից, որ իւր գործողութիւնների մէջ սխալ, ծուռ բան չի տեսնում, որ ամբողջ երեսուն տարի իւր փոքրիկ, թոյլ ոյժերով կռւում է Պարսից հզօր թագաւորի դէմ եւ «այնքան ինչ աշխատ առնէ զնա» եւ միայն ընկճուում, բռնում է նույն ժամանակ, երբ այլ եւս իսպառ ուժ չի մնում, երբ բոլորեքեան թողնում հեռանում են նորանից։

Հազիւ թԷ Արշակն իւր գործած հանցանքների ծանրութեան տակ այնքան ճնշուած լինէր, նոյն քան տանջուած լինէր հայրասպանութեան խղճի խայթոցից, հազիւ թէ նա այնքան զգացած լինէր իւր Աստծուց ու եկեղեցուց հեռացած լինելը, որ բոլորովին վհատէր եւ ինքը պատրաստ լինէր անձամբ իրան մատնել Պարսից ձեռքը, ինչպէս նորին ներկայացնում է Բէշիկթաշլեանը, մասամբ եւ Էմմանուէլ Եսայեանը։ Անկասկած, նա իւր գործողութիւնների մեջ այն քան ինքնամոռացութեան է հասած եղել, այնքան անձնատուր է եղած եղել իւր կրքերին, որ չի զգացել իւր յանցանքների ծանրութիւնը, չի հասկացել իւր գործողութիւնների ապօրինութիւնը։ Նա սպանել է տվել իւր արենակից Գնելին, իւր հօրը Տիրանին, որովհետեւ առաջինն եկել բնակութիւն էր հաստատել Այրարատում, որ Արշակունեաց օրէնքով ապստամբութիւն էր համարում, իսկ երկրորդը պաշտպանութիւն էր ցոյց տուել նորան. նա մասնակցել է Ողիմպիադի թունաորութեան գործին, որովհետեւ, չի սիրում եղել քաղաքական դիտումների շնորհիւ միայն իրան լծակից եղած այդ յոյն կնոջը, այլ ընդհակառակը, սիրահարուած է եղել Փառանձեմի վերայ. նա ջնջել է Կամսարականների ցեղը, որովհետեւ դոքա են եղել ապստամբ նախարարների գլուխը, նախարարների, որոնց ապստամբութիւնն այնքան վնաս հասցրեց տէրութեան եւ այլն եւ այլն։

Չպէտք է մոռանալ, որ այն ժամանակները բռնակալութեան դարեր էին եւ Հայոց թագաւորը միւս բռնակալներից բացառութիւն չէր կազմում, իսկ բռնակալների հասկացողութեամբ ամեն բան, որ արգելք էր լինում բռնակալի ցանկութեան, կամքին, պէտք է սրով-թրով, թոյնով ոչնչանար. աւետարանի քարոզութիւնն էլ Հայաստանում դեռ այն քան ազդեցութիւն չէր տարել վարք ու բարքի կոպտութիւնը մեղմացնելու գործում, որովհետեւ քրիստոնէութիւնն այն ժամանակները դեռ այնքան թոյլ է եղել, այնքան խոր արմատ չէ բռնած եղել հայերի հոգու ու սրտի մէջ, որ Հայոց թագաւորներն ու մեծամեծները շարունակում են եղել, ըստ ամենայնի, հեթանոսական կեանք վարելը։

Որ Արշակը խղճի խայթոցներից ընկճուած չի եղել, երբ բռնուել է, — այդ երեւում է այն հանգամանքից, որ նա մինչեւ վերջին րոպէն աշխատել է պաշտպանուել, չընկնել Պարսից ձեռքը, թէ եւ արդեն ոչ մի լույս չի մնացած եղել ազատուելու համար. նա մինչեւ իսկ աշխատել է Ալանոզանին, որ եկել էր նորան բռնելու, իւր կողմը քաշել եւ այդպէս ազատուել, յիշեցնելով նորան նորա Պարթեւ լինելը, ուրեմն, եւ իրան ազգակից եւ արենակից լինելը։ Մեզ կասեն, ապա ինչու համար նա անձնասպանութիւն է գործել, եթէ նա իւր գործած մեղքերի ծանրութիւնից մի տեսակ խելագարութեան հասած չի եղել, եւ ինչ են նշանակում այն խօսքերը, որ նա սփռոցի վերայ դրած հացի դանակն իւր կուրծքը մխելուց առաջ արտասանել է—  «վա՜յ ինձ Արշակայ այսպէս եւ այս եւ յայսմ չափու եւ այս անցին ընդ իս»: Մենք կասենք, որ այդտեղ խղճի խայթոցը, յանցանքների ծանրութիւնը գործ չունին։ Հինգ տարի շարունակ նա փակուած է եղել ահռելի բերդում, հինգ տարի կտրուսած է եղել լոյս աշխարհից եւ յանկարծ ազատուել է, ազատ շունչ քաշել, մաքուր օդ ծծել։ Բնականապէu Արշակի պէս ազատութիւն սիրող մարդն այլ եւս չէր կարող թոյլ տալ, որ նորից զրկեն իրան այդ ազատութիւնից, եւ աւելի լաւ կհամարէր վերջ դնել իւր կեանքին եւ մեռնել ազատ, չընկճուած, քան թէ նորից վերադառնալ մութ Անյուշը, որտեղից այլ եւս ազատութիւն չկար: Իսկ նորա մահից առաջ արտասանած խօսքերը ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ մի շատ պարզ յիշողութիւն իւր գլխով անցած գնացած անցքերի, որ սովորաբար մարդիկ յիշում են իւրեանց վերջին, նեղ րոպէներին։

Եթէ մի պակասութիւն կարելի է գտնել ողբերգութեան պատմական նիւթի մշակելու գործում Արշակի բնաւորութիւնն որոշելու վերաբերմամբ, — այդ անկասկած, այն է, որ Խորէն վարդապետը չի օգտուել Բուզանդի պատմած Շապուհի հողով ու ջրով Արշակին փորձելու դէպքից, որ շատ հետաքրքրական է եւ կարող է ճշդիւ բնորոշել Արշակի բնաւորութեան մի կարեւոր կողմը, որ ՚ի նկատի է առել եւ որից օգտուել է Եսայեանը։ Անպատեհ, գուցե, չլինէր, եթէ ողբերգութեան մէջ տեղ տրուէր եւ Վասակ Մամիկոնեանին, որ, ինչպէս յայտնի է պատմութիւնից, Արշակի անբաժան ընկերն է եղել նորա բոլոր 34 տարուայ պատերազմներում, նորա աջ թեւն է եղել, նորա հետ բռնուել, տարուել է Պարսկաստան եւ մորթեզերծ լինելով, խրտուիլակի ձեւով դրուել է Արշակի բանտում: Այդ փոքրիկ պատմական աւանդական միջնադէպը կլրացնէր Արշակի բնաւորութեան uահմանը, որովհետեւ Վասակն իւր բնաւորութեամբ շատ նման է եղել Արշակին. նա նոյնքան գոռոզ, նոյն բան հպարտ ու աննկուն է եղել, որքան ինքը թագաւորը , եւ իւր այլ յատկութեամբ միշտ սիրտ է տուել թագաւորին, միշտ վառ է պահել նորա սրտում ազատութեան, անկախութեան հոգին։

Փաստոս Բուզանդացին պատմում է, որ երբ Վասակը ներկայացել է Շապուհին, այս վերջինը սկսել է նախատել նորան, ասելով. «Աղուէս, դու էիր, որ այսչափ յոգնեցրիր մեզ. դու էիր, որ այս քան տարի կոտորեցիր Արեաց քաջերին: Այժմ ինչ պատասխան պիտի տաս. աղուէսի մահով պետք է սպանել տամ քեզ»։ Վասակը պատասխանում է. «Այժմ դու ինձ անձամբ փոքրիկ ու կարճահասակ տեսնելով, չկարողացար իմ անձիս մեծութիւնը ճանաչել որովհետեւ ես մինչեւ հիմայ քեզ համար առիւծ էի, իսկ այժմ աղուէս եղայ։ Բայց քանի որ ես այն Վասակն էի, ես մի հսկայ էի, մէկ ոտքս մէկ լերան վերայ էր լինում, միւսը, միւս լերան, երբ ընկնում էի աջ ոտքիս վերայ, աջ լեառն էր գետինն անցնում, երբ — ձախիս վերայ, ձախն էր գետին անցնում»։ Շապուհը հարցնում է. «Չես մեկնիլ արդեօք որոնք են այդ լեռները»: Վասակը պատասխանում է, «Այդ լեռներից մեկը դու էիր, միւսը Յունաց կայսրը։ Քանի որ ես ոյժ ունէի, քեզ, կամ Յունաց թագաւորին էի գետին անցնում, որովհետեւ. Մեծն Ներսիսի օրհնութիւնը մեր վերայ էր եւ Աստուած մեզ իւր երեսից չէր ձգել, քանի որ մենք նորա խօսքին լսում էինք եւ ամեն բանում հնազանդ էինք նորան, գիտէինք քեզ խրատ տալ. այժմ մենք ինքեանքս բաց աչքով ընկանք խորխորատը—, ապա ուրեմն, ինչ որ կուզես, արա»։

Եւ Շապուհը հրամայել է մորթազերծ անել նորան եւ յարդալից անելով նորա մորթը, տանել դնել նորան Արշակի բանտում ի տես։

Խորէն վարդապետը ձեռնարկելով իւր ողբերգութիւնը գրելու, երկու նպատակ է դրել իրան. նախ, յիշեցնել կամ զարթեցնել անցեալի յիշատակ ընթերցողների եւ ունկնդիրների սրտում, երկրորդ, ներշնչել սէր դէպի հայրենիքը: Եւ այդ նպատակներին նա կամեցել է հասնել երկու միջոցով՝ իւր հեղինակութեան գրուածքի ձեւով եւ լեզուով եւ իւր գրուածքի նիւթի՝ ինքնուրոյնութեամբ: Նա իւր ողբերգութեան նիւթն առել է ազգային պատմութեան հետաքրքրական շրջաններից մէկից, ամբողջ գրուածքն ինքն է ինքնուրոյնաբար հեղինակել, առանց մինչեւ անգամ մի տող փոխ առնելու ուրիշներից, գրուածքի մէջ գործ է դրել անյանգ ոտանաւորի մետասանոտեան եռանդամ չափը, թէեւ մինչեւ այդ ժամանակները իւր թարգմանած բազմաթիւ ողբերգութիւնների – Ալֆիէրիի «Սաւուղի», Ռասինի «Գոթողիայի», Կոռնեյլի «Պողիկտոսի», Վոլտերի «Զալիրէի», Առնոլդի «Մարիոսի», Շեքսպիրի «Կեսարի» եւ Շիլլերի «Ստուարտի» մէջ նա գործ էր դրել Արսէն Բագրատունու առաջարկած քառանդամը, եւ բոլոր գրուածքը շարադրել է աշխարհաբառ լեզուով, որ բոլոր ընթերցողներին էլ հաւասարապէս հասկանալի լինի: Սակայն նա հասել է իւր նպատակին ոչ բոլորամասն եւ կատարելապէս. ճիշդ է, նա իւր առած նիւթի համեմատաբար բաւարար մշակութեամբ, եւ ազգասիրական զգացմունքի առատ զեղմունքով, ընտրած ոտանաւորի չափի ներդաշնակութեամբ, գործողութիւնների ողբերգական հանգոյցներով ճարտարութեամբ միմեանց հետ կապակցելու յատկութեամբ, մտքի, իմաստի ոլորածոյ գործածութեամբ, դարձուածների, ոճերի ճարտասանական պատկերականութեամբ համակում է մեզ իւր զգացմունքով, իւր խոհերով, իւր մտածողութեամբ, բայց այդ համակումը կատարեալ չէ, բոլորամասն, լիովին չէ։ Ընթերցողը, ունկնդիրը համակուելով, նոյն ժամանակ զգում է եւ մի պակաս, մի թերի կողմ, որ արգելում է նորան բոլորովին անձնատուր՝ լինելու ոոբերգութեան տպաւորութեան։ Այդ այն կեղծ-դասականութեան տարրն է, որին Խորէնը հատուցել է իւր պարտքը, որից նա չի կարողացել ազատ մնալ եւ այդ բուն ժողովրդական, բուն ամբոխի համար գրուած երկում։

Կեղծ-դասականութիւնը Խորէնի ողբերգութեան մէջ արտայայտում է գործող անձանց ընտրութեամբ եւ լեզուով, «Արշակ»-ի մէջ բոլոր գործող անձինք թագաւորներ, իշխաններ եւ մեծամեծեր են, կարծես հայերը ժողովուրդ, ամբոխ չեն ունեցել, կամ Հայաստանում միայն իշխաններ են բնակուելիս եղել, իսկ լեզուն կամ, լաւ է ասել, լեզուի ոճը բարձր կամ վսեմ կոչուածն է: Թէ, եւ, ինչպես ասացինք, ողբերգութիւնը գրուած է աշխարհաբառ լեզուով եւ գործ է ածուած Տաճկահայոց ժամանակի գրական բարբառը, կամ, ինչպէս հեղինակն իւր յառաջաբանում ասում է, Պօլսի լեզուն, բայց նա այնքան խառնուած է գրաբառի հետ, այն բան խճողուած է գրաբառ ոճերով, բառերով ու դարձուածներով, գրաբառի հոլովները, խոնարհմունքը եւ. նախդիրներն այնքան առատութեամբ են գործ դրուած նորա մէջ, որ մի տարօրինակ խառնուրդ է դուրս եկել, որ շատ եւ շատ ծանրացրել է գրուածքը եւ, կարելի է ասել, միանգամայն անհասկանալի է դարձրել նորան հասարակ ընթերցողների ըմբռնողութեան համար։

Խորէնի ողբերգութիւնն եթէ շատ տեղ բանաստեղծական չէ , եթէ յաճախ նորա մէջ ախն ու ոխը, հառաչանքն ու ձայնարկութիւնները բռնում են ջերմ զգացմունքի ու սրտի իսկական բխուածքի տեղ։ Այնուամենայնիւ նա իւր ամբողջութեամբ զուրկ չէ մի յայտնի աստիճանի բանաստեղծական զանգուածից ու զգացմունքի տաքութիւնից: Արժանի է ուշադրութեան այդ դէպքում նամանաւանդ չորրորդ արարուածը, որի մեջ մի քանի կտոր եթէ ոչ բոլորովին բանաստեղծական են, գոնէ, համեմատաբար ազատ են սովորական փքուած-ուռած ութիւնից, սովորական արուեստականութիւնից՝ Առնենք, օրինակի համար, այդ արարուածի երրորդ տեսարանի հետեւեալ կտորները, որ հեղինակը դրել է Արշակի բերանը։

Դրաստամատ.

Բայց կարեւոր խորհուրդ մի, տէր...

Արշակ.

Կարեւոր…

Զի՞նչ կարեւոր քան ցանկալին բընութիւն,

Քան ըզպայծառս այս կենսատուր արեգակ...

Քան զայս անբաւ երկնից կամար կապուտակ...

Քան զանպարոյր այս եւ ազատ հորիզոն...

Քան վեր ու վար այս ծիծաղուն բըլուրներ...

Քան բարձրածայր սաղարթախիտ այս ծառեր...

Քան հեզաճեմ բիւրաղափայլ այդ ջըրեր...

Քան զայդ թըռչնոց ուրախաձւոյն ճռոուղել…

Քան սուրբ զայս օդ… քան լուսախառն հովանիս...

 

Դրաստամատո.

Բայց, տէր արքայ...

 

Արշակ

Հինգ տարի է, հի՜նգ տարի

Որ այս աչերս իբրեւ ըզկոյր մի թըշուառ,

Կարօ՛տ, կարօ՛տ են արեւուն նշուլից.

Հինգ տարի՜ է այն մաքուր օդ չեմ ծծեր,

Ու սիրտ իմ չէ ընդարձակեր յերկնից տես…

Հինգ տարի է թըռչնոց մի ձայն չեմ լըսեր,

Ոչ զեփիւռին տերեւաշարժ խըշրլտոց,

Ոչ առուակի մի կարկաջիլ Հեշտալու…

Շըղթայի ձայն, միայն ահե՜ղ շըղթայի

Խառն թընդողաց եւ յուսահատ արտասուաց

Ականջներս թընդացուցեր են հինգ տարի,

Ու հինգ տարի բիբս ՚ի խաւար է բացուեր

 

Դրաստամատ.

Կաղաչեմ, Տէր..

 

Արշակ.

 

Նայէ, նայէ յայդ արծիւ,

Ինչպես ազատ բացած թեւեր ճախրասլաց

Անհուն երկնից մէջ երջանիկ խոյանայ...

Այդ իմ հոգին է ազատ յիւր կապանաց։

Սլանայ վակժոյժ յիմ ցանկալին Հայաստան...

Արծի՜ւ, բարեւ մի տուր Հայոց լեռներուն,

Ասա՛, Արշակն եմ ես, պըսակ ընդ նոցա,

Թող վերցնեն ըզտխրութեան մըռայլ քօղ։

Հայոց պըսակն եւ արեգակ կը դառնալ…

Տո՛ւր աւետիս, գոչէ Մասիս, ձորք խայտա՛ն,

Արշակ ազատ է, թագաւոր է Արշակ...

«Արշակ» ողբերգութիւնն իւր դուրս գալու օրից մինչեւ ցայսօր միշտ աւելի է ներկայացուել քան թէ մեր միւս բազմաթիւ ժամանակակից ողբերգութիւնները —Թերզեանցի, Հէքիմեանի, Բէշիկթաշլեանի, Դուրեանի եւ միւսներինը։ Դորա պատճառը պէտք է որոնել այն հանգամանքի մէջ, որ նա աւելի դուրեկան է, - աւելի գեղեցիկ է, մի խօսքով նա ավելի բեմական է, քան թէ միւսները։ Մի բան, որ մի առանձին գեղեցկութիւն է տալիս նորա գործողութիւններին, - այդ այն է, որ Խորէնն իւր ողբերգութեան մէջ զետեղել է երեք երգ, որոնց թէ բառերը եւ թէ երաժշտութիւնն ինքն է հեղինակել, երբ առաջին անգամ այդ ողբերգութիւնը ներկայացրել են Խալիբեան դպրոցում աշակերտներն իւր իսկ հեղինակի հսկողութեամբ։ Յայտնի է, որ Խորէնը լաւ երաժիշտ է եղել եւ իւր երգերից մի քանիսի նուագն ինքն է յօրինել. նա նուագում է եղել դաշնամուրի վերայ։ Պատմում են, որ երբ երջանկայիշատակ Գէորգ. կաթուղիկոսը Պետերբուրգ գնալիս ժամանել է Մոսկուա, եւ իջեւանել է յայտնի Անանեանի տանը, մի օր հանդիսաւոր ճաշկերոյթ է եղել այդտեղ ի պատիւ վեհափառին: Ահա այդ ժամանակ հանդիսականները շատ խնդրել են Խորէնին, որ, ինչպէս ասել ենք, ուղեկցելիս է եղել կաթուղիկոսին նորա ճանապարհորդութեան ժամանակ, որ նա մի բան նուագէ, բայց նա հրաժարուել է, պատճառ բերելով վեհափառի ներկայութիւնը։ Հանդիսականները խնդրել են վեհափառից թոյլտուութիւն եւ նա զիջել է, հրամայելով Խորէնին այդ անգամ բացառութիւն անել եւ, կատարել հանդիսականների ցանկութիւնը։ Խորէնը նուագել է եւ իւր նուագածութեան նրբութեամբ զարմացրել է շատերին, որոնց մէջ եւ լաւ երաժիշտներ են եղել։ [1]

  Մենք կարծում ենք, որ «Արշակ Բ. » ողբերգութիւնը կարող է տպաւորութիւն թողնել հանդիսականների վերայ եւ յայտնի չափով հասնել այն նպատակին, որ դրել է իրան Խորէն վարդապետը, եթէ միայն նա ներկայացուի իւր ամբողջութեամբ , սակաւ յապաւումներով փոխոխութիւններով միայն։ Ցաւն այն է, որ հայկական բեմը դորան երբեք չի ներկայացրել այնպէս, ինչպէս որ նա դուրս է եկել հեղինակի գրչի տակից. բեմական արուեստին անհմուտ ձեռքեր միշտ, համարեա՛ ամեն ներկայացման ժամանակ այնպես են նորան անդամահատել, փոփոխել, որ բեմի վերայ մնացել է միայն, ողբերգութեան խեշերանքը, անկապ տեսարանները, որոնք, ի հարկէ, չէին կարող այն տպաւորութիւնները թողնել հանդիսականների վերայ, որ կարող էր անել ողբերգութեան ամբողջութիւնը։ Մենք, ի հարկէ, դէմ չենք, որ ներկայացուելիք պիեսների մէջ փոփոխութիւն կամ յապաւումներ արուեն. ամենաընտիր թատերական գրուածների մէջ իսկ նոցա ներկայացնելու ժամանակ անում են այնպիսի փոփոխութիւններ ու յապաւումներ, որոնք այս կամ այն պատճառով անյարմար են համարում տեղին ու հանգամանքին, բայց կարծում ենք, որ այդ փոփոխութիւններն անողները պէտք է լինեն թատերական գրուածներին ու բեմական արուեստին շատ հմուտ մարդիկ, որպէս զի չը վնասուի երկի էական մասը, չխանգարուի նորա ամբողջութիւնը, չաղաւաղուի նորա իմաստը, որ, ի հարկե, մեզանում ի նկատի չի առնւում։

«Արշակը» հայկական բեմի վերայ միշտ համարեա ներկայացւում է երեք գործողութեամբ. Հինգ արարուածից երկուսը մեծաւ մասամբ յապաւում դուրս են ձգւում, փոքր մասն էլ միացւում է երրորդ արարուածի հետ, որից առաջ է գալիս արարուածների տեւողութեան մէջ անհամաչափութիւն, տեսարանների մէջ միատեսակութիւն, գործողութիւնների մէջ անհետեւողականութիւն եւ մթութիւն: Աւելի եւս ցաւալի է այն հանգամանքը, որ մեր թատերական գործի խեղճութեան պատճառով երբեք չի պատահել, որ «Արշակը» ներկայացնեն, ըստ կարելւոյն, իւր բոլոր պատմական սարք ու կարգով` զգեստներով, զէնքերով, բեմական արդ ու զարդով եւ առհասարակ ժամանակի հոգուն ու հանգամանքներին վայել հաւատարմութեամբ ու, ճշտութեամբ, չենք խօսում արդէն այն բանի մասին, որ մեր մէջ երբէք չի պատահել, որ այդ ողբերգութեան դերերը բաժանուեն, տրուեն իսկական արտիստ դերասանների։ Փոքր մասով խնամք այդ կողմից միայն տարուել է Արշակի դերի վերայ, որ խաղացել են շատ թէ քիչ աչքի ընկնող դերասաններ, իսկ միւս դերերը միշտ համարեա կատարել են նորեկներ, սիրողներ, դերասանական արուեստին անվարժ, անհմուտ մարդիկ, որոնք իւրեանց անհմտութեամբ, շարժուածքի անբնականութեամբ ողբերգութեան ամենալավ տեղերն անգամ փչացրել են, ամենաողբերգական տեսարանների մէջ անգամ շարժել են հանդիսականների ծիծաղը եւ ողբերգութիւնը կատակերգութեան փոխել է

Յայտնի է, որ մի որեւիցէ թատերական գրուածքից ստանալիք տպաւորութեան չափն ու որակը կախուած է լինում ոչ միայն իւր գրուածքի գրական ու թատերական արժանաորութիւնից, այլ եւ նորա ամբողջութիւնից, այսինքն ե՛ւ գրական արժանաւորութիւնից, ե՛ւ բեմական սարք ու կարգից եւ գրուածքը ներկայացնող կամ պատկերացնող անսամբլից։ Հայոց ողբերգութիւններն այդ կողմից շատ աննպաստ հանգամանքի մէջ են եղել եւ են, որովհետեւ նոցա պակասում է վերջին երկու պայմանը եւ մնում է միայն գրուածքի դրական եւ թատերական արժանիքը, որից ստացուած տպաւորութեան չափով եւ որոշւում է նորա առաւելութիւնն ու պակասութիւնը: