Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՇԲԱԹ ԱՄՍՈՅ
1795 թիւ 9

Յետեւանք Պատմութեան Պարսից, Արարեցելոյ ՚ի Խաչատուր Վարդապետէ Նոր Ջուղայեցւոյ, Սկսելոյ Ովդան ամսոյ Ազդարարին, այժմ սկսեալ ՚ի 184 երրորդ էջէ Ադամ ամսոյ Ազդարարէն:

 

Այլ այժմ թողուլ մեզ պարտ է զողբերգական բանասութիւնս որ ՚ի վերայ թշուառութեանց մերոց, զի ոչ եթէ ողբոց, այլ յարդիս ժամանակ իսկ է ժամանակագրութեան: Թէ եւ դոյզն իմիք ողբով սգացայ ՚ի վերայ վատաբաստիկ թշուառութեանս մերոյ` խնդրեմ զառ ՚ի ձէնջ առ այս ձեզ հաճել, եւ մի տարադէպ ինչ ասութիւնս մեր ձեզ թուեսցի: Եւ թէպէտ առաւել պարտ է մեզ ողբալ, եւ դառնակսկիծ սրտիւ կոծալ ՚ի վերայ հարուածոց Հայաստան աշխարհի, եւ ՚ի վերայ բարձման, անկման, եւ կործանման բարձրագահ Աթոռոց թագաւորութեան, եւ գաւազանի իշխանութեան մերոյ, որ վասն ծուլութեան նախանձու, եւ անմիաբանութեան ազգիս մերոյ զծայրագոյն` եւ զվերջինն զայն էարբ զբաժակ կործանման, որով խղճալիքս` եւ ողորմելիքս միշտ եւ զորհանապազ կաշկանդեալ տուայտիմք ՚ի շղթայս ծառայութեան ապականութեան, եւ յերկրէ յերկիր, եւ ՚ի սահմանաց ՚ի սահման վտարանդի յածեալշրջիմք թափառական, ոչ ուրեք իսպառ գտնելով դադար եւ դուլ անձանց մերոց: Եւ ՚ի համար այնորիկ զայս առ մեզ հանդիպի, զի կարգադրութիւն է բնական` որ ՚ի բաց բառնիլ գլխոյն` ամ մնացեալ անդամքն գրեթէ` հաւաստեաւ ոչ ինչ սակի համարեալ կարգին: Որպէս եւ զորմէ աւասիկ ստուգապէս յայտնի իսկ է արդեօք ամենեցուն, զի ՚ի յաչս այլազգաց բնաւից ոչ ինչ համարիմք, եւ յորոց միշտ նախատակոծ եւ այպնակատակ իսկ լինիմք: Քանզի տեսէք եւ ՚ի միտ առէք զկործանումն ձեր, մի' ոչ ինչ ունելով հպարտանայք եթէ զամենայն ինչ ունիմք, թէպէտ եւ ունէք` բայց դուք ոչ էք տեարք ընչից ձերոց ապա զինչ ազատ յայնցանեաց ձեզ լիցի, արդարեւ ոչ ինչ: Այլ սակայն զառ յայսցանեաց ՚ի կարճոյ գրեցի հակրճիւ եւ համառօտաբար ՚ի գիրս նախկին որ վասն ազգիս Հայոց: Եթէ ախորժ ձեզ իսկ թողեսցի անդէն գտեալ ընթեռնուսցուք, եւ ՚ի վերայ կործանման ազգիս մերոյ լացցուք եւ ողբասցուք:

Արդ ժամ եղեւ մեզ աստանօր` զի անդրէն դարձցուք առ առաջին կարգ բանից մերոց, ուստի ելաք: Յետ այսորիկ արժան իսկ է մեզ դիտել արդեօք թէ` Շահաբաս արքայն մինչ էր `ի Հայաստան աշխարհի յոյժ նեղեաց զազգս մեր, եւ կարի տատամսալիր տուատութեամբ կաշկանդեաց զամենեսեան, մանաւանդ յորժամ եբեր ՚ի Սպահան, եւ ետ տեղի բնակութեան ՚ի Նոր Ջուղայ: Քանզի եթէ որքանիցս անողորմաբար եւ խստապարնոց սրտիւք ՚ի ծայր վաղակուորի սրոյ մաշեաց զազգս մեր, եւ թէ քանիւն բիւրազան կերպիւ տառապեցայց զնոսա, եւ ճակաճան պաղծապղծութեամբ ապականեցին զազդ մեր, եւ կամ թէ որչափ վայելչազորդ յարկս բնակութեան ՚ի հիմանց տապալեցին եւ կամ թէ քանիցս արդեօք գեղեցկազարդք գաւառք եւ աւանք անապատ արարին, եւ խաթարեալ աղարտեցին իսկ ՚ի բարեզարդութեանց եւ ՚ի շքեղութեանց: Եւ կամ թէ յորժամ վարվեալ եբեր զնոսա ՚(ի Պարսկաստան ՚ի հայրենեաց մերոց, թէպէտ բերանով առ երեսս խօսէր ընդ նոսա զխաղաղութիւն, սակայն սիրտ իւր լցեալ ունէր չարութեամբ եւ խարդախութեամբ, եւ զանխլաբար ՚ի ծածուկ նիւթէր նոցա զնենգութիւն: Քանզի եթէ որպէս ետ նոցա զդրամս նենգութեամբ վասն հարկաւորւթեանց նոցին, որք չքաւորեալք էին եւ ողորմելիք լեալք. իսկ յորժամ ըստ պայմանեալ ժամանակին պահանջել ՚ի նոցանէ սկսաւ զդրամսն տուեցեալ, գրեթէ` ոչ սակաւ վնասս եբեր ՚ի վերայ խղջալի տառապեալ ազգիս Հայոց: Նա եւ` սահմանեաց օրէն մի խստագոյնթէ` ով ոք ՚ի յազգէ Հայոց դարձցի ՚ի հաւատոց իւրոց, եւ մտցէ ՚ի կրօնս Պարսից, ունիլ կարասցէ նա ազատութիւն ըստ հրամանի դատաւորին, եւ ժառանգեսցէ զհամայն ժառանգութիւնս տան հայրենեաց իւրոց, զրկելով զայլ ժառանգակիցք իւր` որք ՚ի յօրէնս իցեն Աստուածպաշտութեան: Որոյ աղագաւ բարձեալ եղեւ հնազանդութիւն երիտասարդաց եւ մանկանց` որ առ ծերս եւ ծնօղս իւրեանց, եւ հաստատեցաւ յանդգնութիւն եւ ամբարշտութիւն, որովք բազումք ստահակեալք անկան ՚ի յուրացութիւն, եւ բերին մեծամեծ վնասս ՚ի վերայ ազգիս Հայոց բնակողացն ՚ի Նոր Ջուղայ: Իսկ եթէ կամեցայց եւ զայլ անբաւից եղեռնագործութեանց եւ դժնդակս գոյն չարեացն` զորս նա յաճախաբար ածեալ կուտեաց, եւ դիզեալ բարդաց ՚ի վերայ ազգիս Հայոց ուրոյն յիշատակել ոչ զօրեմ վասն անբաւութեանց մի ըստ միոջէ ընդ գրով արկանել, քանզի յորժամ ընթեռնում, եւ զմտաւ ածեմ զայն նեղութիւնս` զորս կրեցին երանելի հարքն մեր, նախ արեան արտօսր իջանէ յաչացս մերոց, եւ ոչ տայ ինձ թոյլ առ ՚ի արտաճառել զնոցունց: Երկրորդ` զի յագն սիղղոյբայից, եւ թաւարձի սոփերից պիտոյանայր` մինչ առ ՚ի եզերել զբովանդակ եղեալսն. ուստի լքեալ թողաք զայնոսիկ, եւ զանց զնոքօք արարաք: Բայց եւ զառ յայսցանեաց կարի ճոխագոյն իսկ պատմէ Առաքել Վարդապետն, եթէ ախորժ ձեզ թուեսցի` անդէն գտեալ ուսանիջիք: Բայց դուք ովվ անձկալիք ընթերցողք` զորմանայք զի ես զնոսա երանելիս կոչեցի որք աներջանկութեամբ վարեցին եւ եզերեցին զկեանս իւրեանց, այլ վասն այնորիկ ասացի զնոսա երանելիս` զի վասն յուսոյ արքայնութեան, եւ վասն փառաց Անուան Տեառն մերոյ յանձն առին աներջանոկւեաթն աշխարհիս` կրեոլվ ազգի ազգի եւ բիւրակերպ տառապանս, որովք զանեզրական եւ զերկնից երջանկւոթիւնն վայելեսցեն, որ է պարառութիւն ամենայն բրեաց, եւ բացակայութիւն ամենայն չարեաց: Այլ եւ ես զնոսա ոչ կոչեմ երանելիս` որք մոլութեամբ եւ յիմարութեամբ իւրեանց ածին զբարկութիւնն Աստուծոյ ՚ի վերայ աշխարհի, որ եւ ՚ի ծուխս մեղաւորաց` թմբրեցան արդարք, քանզի նոքա նախանձեցուցին զՏէր մոլութեամբ իւրեաց, որպսէ եւ ասէ ուրեմն Ամենաբարին Աստուած ՚ի ձեռս մարգարէին Մովսէսի` Զի ազգ մի թիւրք են նոքա, եւ որդիք անհաւանք, նոքա նախանձեցուցին զիս ՚ի չաստուածս իւրեանց. արդ ես նախանձեցուցից զնոսա յազգ անպիտան եւ անմիտ ազգաւ զկծեցուցից զնոսա: ուստի զօրհանապազ խոտեն զմեզ եւ զկծեցուցանեն սաստիկ բանիւք, եւ մեք իբր անզգայք եւ կամ անիմացք յամառեալ եւ պնդեալ կամք ՚ի մոլութիւնս մեր եւ ոչ երբէք զարթնումք ՚ի նիրհմանէ քնոյն մահացուի, որ ՚ի կորուստն տպաւորեալ կարապետէ նա ոչ իսպառ իսկ զգաստանամք` առ ՚ի տեսանել եւ ճանաչել զխստագոյն թշուառութիւնս մեր, զի գէթ որով թօթափել մարթասցուք զհեղգութիւնս յանձնէ մերմէ` եւ արիանալ զբարերբաստիկ զազատութիւն, որ է սկիզբն եւ արմատ կրկնակի բարեգոյն կենաց, այսինքն` հոգեւորին ասեմ եւ մարմնաւորին: Բայց եւ եւս` կարեւոր համարիս ասել վասն շինութեանց սուրբ եկեղեցեացս, որք շինեցան ՚ի Նոր Ջուղայ ՚ի Ջուղայեցւոց ժողովրդոց հրամանաւ շահաբասայ առաջնոյ արքայի: Քանզի յորժամ վարեալ եբեր զազգս Հայոց ՚ի Պարսկաստան, որովք կամէր զսահմանս աշխարհին իւրոյ զցուցանել, եւ զերջանիկ եւ զգորովագութ մայր մեր խղճալի Հայաստան ՚ի հիմանց տապալել, եւ զմեզ յաւիտեան ՚ի գերութեան եւ ՚ի ստրկութեան պահել յազգաց յազգաս` եւ յորդոց յորդիս, վասն որոյ հնարս իմացաւ` զի մի դարձցին անդրէն նախնիք մեր ՚ի Հայաստան, հրամայեաց շինել բարձրաբերձ եւ գմբեթայարկ զեկեղեցիս ըստ հաճութեան կամաց իւրեաց, եւ զնշան Սուրբ Խաչին կառուցանել ՚ի վերայ գագաթաց գմբեթաձեւ կաթուղիկէից ՚ի պարծանս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ մերթ ընդ մերթ ինքն Շահ Աբաս գայր` եւ կանգնէր յանդիման ճարտարացն շինողաց, եւ հրամայէր գեղեցիկ յօրինուածովք շինել, եւ երփներանգ գունովք, եւ պճնազարդ տեսլեամբ զարդարել: Որովք խորամանկութեամբ հանգոյց զսիրտ նախնեաց մերոց առ ինքն, եւ մնացին մինչեւ ցայսօր ՚ի ծառայութիւն Պարսից: Բայց եւ ընդ որոց շինեցին ՚ի ներ Ջուղայի նորոյ` յաւուրս յայնոսիկ վանք մի փոքրագոյն ՚ի բնակութիւն սմիանձանց կրօնաւորաց, եւ սոփեստէս վարդապետաց` յորում եւ հաստատեցին զԱթոռ մետրապօլտի, զի նստցէ անդ Արք Եպիսկոպոս` եւ հովուեսցէ զհօտս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ ընդ այն ժամանակս էր առաջնորդ նոցա Սեսրովբ Արք Եպիսկոպոս, որ բարւոք քաղաքավարութեամբ, եւ դղգեղեցիկ իմաստութեամբ կառավարէր եւ հովուէր զամենեսեան: Իսկ ընդ մեռնելն սորա եկն Խաչատուր Արք Եպիսկոպոսն յԷջմիածնէ վասն բաշխելոյ զՍրբալոյս իւղն օրհնութեան, եւ վասն մխիթարելոյ եւ տեսանելոյ զվարատեա զցուեալ խաշինսն Քրիստոսի, որ էր ՚ի Մայրաքաղաքէն Կեսարու առաջին Հայոց, որ ՚ի Գամիրս, որ եւ կոչի Մաժաք: Սա էր այր հեզահոգի, եւ հզօր սոփետէս Աստուածաբան` հմուտ հին եւ նոր Աստուածային Կտակարանաց. սա իբրեւ տեսին ջուղաեցիք լցեալ եւ ակաղձեալ երկնաձիր շնորհօք եւ յորդահոսան իմաստութեամբ, նա եւ քննեցին իսկ զամբիծ եւ զուղիղ Աստուածահաճոյ վարս նորա` կոչեցին զնա ՚ի պատիւ Առաջնորդութեան: Բայց եւ զայսու ժամանակաւ յարեաւ ոմն ժանդ եւ դժնաբարոյ Թօմաս անուն` որ խօսէր զհայհոյութիւն ընդ դէմ ուղղափառ հաւատոյս Քրիստոս, որ էր առաւել չարագոյն եւ դժնդակագոյն քան զԱրիոս, զՆեստոր, եւ զսադուկեցիս` որք ոչ խոստովանին զյարութիւն հողացեալ մարմնոյն, զդատաստան, եւ զհատուցումն ըստ իւրաքանչիւր գործոց: Քանզի նախ` զՔրիստոս Հօր Աստուծոյ հաւասար ոչ ընդունէր նման Արիոսի, այլ զՔրիստոս սոսկ մարդ ասէր, եւ երջանիկ սուրբ Կոյս Աստուածածինն Մարիամ մարդածին: Երկրորդ` համահանգոյն սադուկեցւոց զյարութիւն եւ զդատաստան ոչ ընդունէր: Երրորդ` զԽաչն Քրիստոսի, զՊատարագն հաշտարար, եւ զհաղորդութիւն Սուրբ հայհոյէր իբրեւ զմահմետականսն: Չորրորդ զեդեալ կանօնս Առաքելական, եւ զԱստուածեղէն սահման, եւ եօթն խորհուրդս սրբոյ եկեղեցւոյ անարգէր: Հինգերրորդ` զառաջնորդս, զվարդապետս, զՔահանայս, եւ զպաշտօնեայս Սրբոյ Եկեղեցւոյ պատասխանեալ արհամարէր, եւ խաբեբայս զնոսա կոչէր: Եւ այսպէս այրս այս դժնդակ եւ անագորոյն կամէր նոր իմն չարագոյն հերձուած մուծանել յեկեղեցին Քրիստոսի: Վասն որոյ զերջանիկ եւ սրբափայլ Սուրբ Վարդապետն Խաչատուր համաքատակ սրբազանից Հայրապետացն գործեաց գուն: Վասն զիս հրամայեաց զդրունս եկեղեցեաց փակել եւ սիւնհոդոս մեծ արարեալ եպիսկոպոսաց վարդապետաց, քահանայից եւ ժողովրդոց յետ բազում անգամ խրատելոյն զնա եւ նորա ոչ գալոյն ՚ի յուղղութիւն` ՚ի բաց էհատ զխղխայթեալ եւ զապականեալ անդամս` ՚ի յայլ յողջ անդամնն փոխադրեսցի զայն ապականութիւն: Եւ ապա որով իսկ ուղփափայլ պայծառացաւ զճշմարտութիւն եւ ստորանկեալ նուաճեցաւ զստութիւն. ուստի եւ ամենեքեան իսկ հաստատեցան ՚ի հաւատս ուղղափառս եւ գերապայծառս` որ ՚ի յերիս սուրբ ժողովն ընդհանրական համաձայն միմեանց հաստատեցաւ: Այս եղեւ ՚ի 1091 թուականիս Հայոց, եւ յամի Տեառն մերոյ` 1612, ՚ի ժամանակս առաջնոյ Շահ Սէֆֆի Արքայի: Իսկ Սուրբ եւ երջանիկ Հայրն մեր Գարահրաշ Խաչատուր վարդապետ անձանձիր տքնութեամբ արածէր զհաւատացեալսն ՚ի Քրիստոս, եւ գեղեցիկ քաղաքավարութեամբ մատակարէր զամենեսան ՚ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս ըստ իւրաքանչիւր կարգի եւ աստիճանի: Սա յօրինեաց զհամալսարանս` յորում ուսուցանէր եւ մարզէր զհամբակագոյն ՚ի գիտութիւնս Հնոց եւ Նորոց Կտակարանաց, եւ զհամայն արհեստս ազատականս, եւ գերբնազանցականս: Ուստի ճահէ մեզ կոչել սմա հայր հասարաց, եւ պատճառ կրկն լուսաւորութեան ազգիս Արամեան, եւ նախասկիզբ հեղինակ Սրբոյ տանս մերոյ շինութեան եւ բարեկարգութեան` որ ՚ի Նոր Ջուղայ, եւ արմատ անմահութեան, վայելչութեան, եւ պայծառութեան ազգիս մերոյ: Քանզի արդարեւ` որով եւ ՚ի ձեռս աշակերտաց նորին` ոչ միայն վարկես ՚ի Նորս Ջուղայ, այլ եւ ամենայն աշխարհս Հայաստանեաց լուսաւորեալ պայծառացաւ, նազմղապատում, եւ զմիգասած խաւարն անգիտութեան` ՚ի յարեգակնափայլ ճառագայթից յորոց բացացրուեալ հալածեցաւ ՚ի յազգէս Հայոց եւ վերստին նորոգեցան` եւ շքեղ մակացութեամբ յոյժ պերճացան. որպէս երբեմն նախ անդ ՚ի հնումն ՚ի ձեռս երանելի եւ Աստուածաշնորհ թարգմանչացն ասեմ, որովք ակաղձկալ լցաւ յերկիրս եւ յազգս Հայոց` ճոխագոյն զգօնութեամբ: Քանզի յորժամ զազգս Հայոց վերստին անկաւ ՚ի կուրութիւն տգիտութեան` ՚ի հեղգութենէ եւ յանփութութենէ սիմոնասարաս վարդապետաց, իսկոյն առաջնորդութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ հանդերձեցաւ սա` եւ իւրայնիքն իւր, լինիլ պայծառ եւ ուղփափայլ Արեգակունք տանս ասքանազեան, որք եղեն խաւարահալածք տանս Թորգոման: Արդ նոքա որք աշակերտեցան Սուրբ Վարդապետիս մերոյ` են այսորիկ անձինք հրաշալիք: Յակոբ Ջուղայեցի վարդապետն որ յապա եղեւ Կաթուղիկոս ՚ի Լուսահեղոյ գահն իջման Բանին Աստուծոյ: Դաւիթ վարդապետն` որ յետոյ եղեւ Առաջնորդ սքանչելի` Սրբոյ յարկիս որոյ մերոյ որ ՚ի Նոր Ջուղայ որ ՚ի ձեռս սորա յոյժ չքնաղ յօրինուածովք շինեցաւ մեծագոյն զսուրբ ուխտս մեր` անուամբ Սրբոյ Ամենափրչին կառուցեալ, որ փոքր ինչ ՚ի վայր անցեալ զապտճէն ուսանելոց եմք Տեառն շնորհիւ: Սիմէօն նրբամիտ եւ քաջ հռետոր վարդապետն, որ էր ներկուռ Հին եւ Նոր Կտակարանաց, եւ ներհուն ուսեալ զհամայն արհեստս ազատականս: Սա արար զքերականութիւնն, եւ զտրամաբանութիւնն ՚ի լեզուս Հայոց` արտահանեալ ՚ի գրոց Արիստոսէլի գերամեծար փիլիփսոփայի յոյժ համեղ եւ հեշտալուր ոճով` նա եւ արար գիր ինչ համառօտ վասն անձին, եւ զայլս բազումս արդիւնս եթղո յիշատակ վասն իւր, եւ խաղաղութեամբ հանգեաւ ՚ի Քրիստոս ՚ի Հայաստան աշխարհի, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: Յոհաննէս յոգներախտ վարդապետ`ն որ գնաց ՚ի յԻտալիայ հրամանաւ Սրբոյ եւ մեծի հէրս մերոյ Խաչատրոյ երանաշնորհ վարդապետին, զի անդէն ուսէ լարհեստս տպագրութեան, եւ յօրինեալ բերցէ ՚ի Նոր Ջուղայ ՚ի գերհռչակ մենաստանս ուխտի մերոյ: Որոյ չուեալ յարեւելից ՚ի յարեւմուտս գնաց ՚ի յԻտալիայ եթն ամ կացեալ եւ աշխատեալ, զկնի լրման գործոյն` առեալ էած յոգն ճգամբ զգործարան տպագրութեանն ՚ի յարեւմտից յարեւելս ՚ի Նոր Ջուղայ: Բայց յորժամ դարձաւ ՚ի յԻտալիոյ եգիտ վախճանեալ զգերամեծար Հայր մեր Խաչատուր վարդապետ. ուստի թէպէտ ՚ի յոմանց անընդունելիք եղեւ երաշխէս աշխատութիւնք նորա, սակայն ոմանք բարեպաշտք եւ նախանձայոյզք անձինք զգործս նորա ընկալան յօժարակամ սրտիւ, եւ յոգն արդեամբ զնա նպատսաւորեցին: Վասն որոյ եւ նա` նախապէս ձեռնարկեաց տպել զպարզս տումարն, յամի Տեառն մերոյ` 1647 առ ՚ի ցուցանել որով թէ ոչ գոյ պակասութիւն գործառնութեան, եւ միֆ` եւս ունայնասցի երկք եւ ջանք` հոգելոյս վարդապետին Խաչատրոյ: Որպէս եւ զորմէ ինքն Յոհաննէս բազմատըքուն վարգդապետն` ՚ի վերջաբանութեան պարզատումարին Ազարիայ սակաւուք իմիք ծանուցանէ, յորմէ եւ դուք` ո՞ սէր իմ բաղձալի կարես ակահ լինիլ եւ տեղեկանալ: Յետ այսո րիկ Յոհաննէս յարգելի վարդապետն եթող եւ չոգաւ գնաց ՚ի Սուրբ Էջիմածին, ուր եղեն Եպիսկոպոս ՚ի Փիլիպպոս Կաթուղիկոսէն, Եւ ապա առաքեցաւ ՚ի Հայրապետէն Փիլիպպոսէ ՚ի Հին Ջուղայ, առ ՚ի լինիլ անդ առաջնորդ` եւ հովուել զհաւատացեալսն ՚ի Քրիստոս: Եւ էր անդր այր մի ՚ի գեղջէն Ջուղայի, որ էր պարտապան ուրում տաճկի, առ որ գնայ տաճիկն եւ պահանջէ յորմէ զտուեալ պարտս իւր, իսկ նա վասն չքաւորութեան իւրոյ ոչ կարաց հատուցանել զպարտս իւր, վասն որոյ զայրացեալ տաճիկն` բռնութեամբ քարշէ զդուստր նորա, եւ տանէ ՚ի տուն իւր: Եւ ասէ ցայրն` եթէ այս ինչ պայմանեալ աւուր զդրամսն իմ ո'չ վճարեսցս զդուստր քոյ ոչ տաց քեզ, իսկ այրն խղճալի յետ այնորիկ գնայ առ վարդապետն երանելի Յոհաննէս, եւ զեղեալ իրն նմա ծանուցանէ եւ որոյ գթացեալ որպէս հայր ՚ի վերայ որդւոյ իւրոյ, տայ նմա դրամս ըստ բաւականի նորին: Իսկ նորա առեալ դրամն տարեալ տայ ցտաճիկն եւ զդուստր իւր ազատէ, վասն որոյ յորժամ զգացաւ տաճիկն թէ վարդապետն է լեալ պտճառ ազատման դստերն նորա միաբանեցուցանէ ընդ ինքեան արք չորք անագորոյն քան զինքն, եւ ՚ի դէպ ժամու գնան ՚ի վանքն եւ սրախոշոշ մահուամբ սպանանեն զամենեսեան` որք ՚ի վանք անդրէին: Եւ ապա ասպատակեալ կողոպտեն զհամայն անօթս եկեղեցականս եւ արտաքսականս, ՚ի մեծամեծաց անօթից` մինչեւ ցանօթս չնչինս եւ անպիտանս: Եւ յետ երկուց աւուրց` կարծեն գեղականքն թէ նեղացեալ իցեն արդեօք վարդապետք վանացն ՚ի վերայ իւրեանց, վասն այսորիկ ոչ գնան ՚ի գեօղն: Ուստի Աւաքէրէցն` եւ այլք քսան արք պատրաստեն կերակուր եւ գինի, գան ՚ի դուռն վանքին ստէպ բախեն զդուռն, եւ ոչ ոք տայ նոցա ձայն: Եւ իբրեւ ելին սանդխով ՚ի տանիսն, եւ ՚ի պարսպէն ՚իջին ՚ի վայր, տեսին կոտորեալք զամենայն բնակիչսն վանքին, եւ աւար արարեալ զբնաւ ինչսն փոյթ ընդ փոյթ ազդեցին իշխանին Նախճուանայ եւ նա հրամայէ թաղել զդի նոցա: Եւ արդ` այսպէս եղեւ վաղճան երանելոյն Յոհանու վարդապետին, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղեիցի: Բայց զայս իսկ գտցես ՚ի լիակատար պատմութեան նորա, զորմէ եւ ես ՚ի կարճոյ արտահանեալ համառօտ աստստին մահենագրեցի ՚ի հրճուանս քոյ: Իսկ գործարան տպագրութեանն եկաց մնաց անգործ մինչեւ ՚ի ժամանակս յԱռաջնորդութեան Տեառն Ստեփաննոսի ճգնակիր վարդապետի: Առ որով բազումք հոգելից եւ Աստուածաբանական Գրեանք տպեցաւ, յոյժ ճոխացաւ զարհեստն տպագրութեան, եթէ մինչեւ ցայժմ այնպէտ մնացեալ իցէր արդեօք` կարծեմ թէ` ըստ համեմատութեան տպագրութեան մերոյ` ոչ ուրեք երբէք գտանիցիւր: Բայց ոչ առաւել յառաջացաւ գործարան տպագրութեամբն եթէ ոչ ՚ի սուղ ժամանակի, քանզի մնացեալ եղեւ մինչեւ ՚ի ժամանակս Շահ Սուլտան Հօսէն արքայի եւ ապա սպառ սպուռ կործանեցաւ զարհեստն: Վասն զի ոմանք չարագոյնք (երկաբնակք) չարախօսեցին զմէնջ առ արքայն, ուստի անհամար տուգանս ՚ի մէնջ էառ վասն տպագրութեանն, եւ գործարանն իսկ խափանցեաւ: Այլ արդ` իսկ որով հետեւ խօսեցաք ՚ի վերայ տպագրութեան, ապա ճահէ մեզ եւ արժան ով բաղձալի, գիտել թէ ով արդեօք եղեւ նախկին հեղինակ տպավրութեան: Բեր այժմ ուրեմն տեսցուք թէ ով եգիտ զտպագրութիւնն: Իսկ զտպագրութիւնն ասեն թէ` գտեալ ոմն սկշաւօնացի, այսինքն` Պօշնախ, յամի Տեառն 1444 որ եւ նախապէս տպեաց զսրբոյն Օգոստինոսի Քաղաք Աստուծոյ կոչեցեալ գիրքն: Արդ` Սկաշաւօնիայ որ ռամկօրէն` ըշկեաւոնի երկիր, իսկ տաճկերէն` Պօշնախէլի կոչի է գա առ Եւրոպիոյ յարեմուտս, եւ նոյն` որ կոչի Լիւրիկէ: Եւ այս սկաշաւոնացիս` եղեւ նախապատական հեղինակ տպագրութեան. քանզի մինչեւ ցայն գրէին եղեգամք ՚ի վերայ թղթոյ, յորմէ եւ այլք սկսան սակաւ առ սակաւ ուսանիլ: Իսկ ՚ի մէջ ազգիս հայկայզեան` նախ ՚ի նորս Ջուղայ սահմանեցին զտպագրատուն որպէս զպարզ օրինակին, ՚ի վեր անդր գրեցաք. բայց գիրն, եւ մելանն եւ թուղթն սակս տհասութեանն սակաւուք իմիք ապականեալ. որպէս յայտնապէս երեւի արդեօք ՚ի տպեալ գրեանցն: Ուր եւ անդ բազում գրեանց` որք տպեցին, սկսան ընդ որոց եւ Տպել զԱստուածաշունչ գիրն, այլ վասն մեղաց մերոց մնաց թերակատար, որպէս կայ մինչեւ ցայսօր ՚ի միջի մերում, սա կարի լաւագոյն ունելով զթուղթն եւ զգիրն, քան զառաջին տպեալ գրեանսն:

Իսկ զկնի Ոսկան վարդապետն` որ եւ առ մի իսկ էր ՚ի յիմաստնայեղ աշակերտաց Տեառն Խաչատրոյ մեծի վարդապետին, ՚ի ժամանակս Յակոբ ու Հայրապետի` որոյ հրամանաւ գնաց ՚ի յԱմտսելոդամ, այս է Մսրդամ, որ է անուանի Մայրաքաղաք յարեւմուտս ՚ի Հոլլանդիայ գաւառի, որ է Օլանդայ կամ Վալանտիզ մէմլէքէթի: Ուր` գնացեալ սա` երջանկափայլ վարդապետն Ոսկան` այնպէս զարմանալի եւ գեղեցկագոյն գիր յօրինեաց, ըստ որում եւ հաւաստեաւ յայտնի իսկ արդեօք ՚ի յՈսկան վարդապետի Տպեալ Աստուածաշնչոյն, որ գրեթէ` ոչ Վանանդեցւոյնն, ոչ Մխիթարայ Աբբային, եւ ոչ Թուրշուճու, եւ կամ թէ այլոց տպեալ գրեանքն կարեն լինիլ նմին աղախնեայք: Եւ այսոքիկ, եւ յաւէտ քան զայսոսիկ գերահրաշ վարդապետն Խաչատուր զուղղութիւնս յոլովս յարդարեաց ՚ի յարկի բնակութեան մերում, որ ՚ի Նոր Ջուղայ, զկարգս, զբարեձեւութիւնս, զդպրոցս, եւ զայլս, որպէս եւ զորոց յառաջագոյն իսկ ճառեցաք: Որով եւ բազումք, առաւել քան զայս` զոր յանուանէ յիշատակեցաք, վարժեալք եղեն եւ հրահանգեալք գրովք Աստուածայնովք, յետ որոց` ՚ի 1095 թուոջս մերում, կատարեալ զընթացս իւր` բարի մահուամբ վախճանի ՚ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, Տէր աղօթիւք նորին մեզ ողորմեսցի` կրկին շքեղապէս նորոգելով զվայելչագեղ յարկս մեր, որ ՚ի նմանէ հիմնարկեալ կառուցաւ, եւ ՚ի նարդեանս յոյժ աղաւաղեալ աղարտեցաւ: Եւ գերեզման Սուրբ վարդապետին Խաչատրոյ` կայ ՚ի ներքոյ Սրբոյ Սեղանիս մերոյ, ուր եւ եդեալ եղեւ զմարմին Դաւիթ Հրեշտակակրօն վարդապետն մերձ տապին նորա յորոց տապանաց լինին բազում սքանչելիք առ աշտաժետս, մանաւանդ` առ ջերմախտս, եւ ցրտասարսուռս, որք հաւատով մերձենան ՚ի Տապան Սրբոցս: Որպէս եւ ես չնչինս աչօք իմովք տեսի զորոց սքանչելեացս բազում անգամ առիս, եւ առ այլս, ՚ի փառս Քրիստոսի. վասն այսորիկ եւ աներկբայապէս գրեցի աստէն, զի եւ դուք աներկեանս հաւատասջիք թէ անշուշտ է բարբառ մարգարէին որ ասէ` Զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ Տէր, եւ այլն: Իսկ արդ` ժամ եղեւ աստանօր վերստին դառնալ ՚ի յիրակութիւնս Շահ Աբասայ առաջնոյ արքայի, եւ զգործոց նորա զորս թողի հակրճիւ քեզ բաղձալոյս իմոյ ծանուցանել, եւ ապա ըստ կարգի Արքայից սարսից` զթիւ, եւ զորպիսութիւն Առաջնորդաց մերոց կարճ ՚ի կարճոյ ճառագրել ՚ի հաճոյս կամաց քոց, զորս առ ՚ի յինէն ստիպով պահանճեցեր, ՚ի մատենի աստստին շարադրել, թէ արտաքոյ տանիս մերոյ է ոճն, բայց ՚ի քէն սիրով բռնադատեալ` ոչ դանդաղեցայ գրել: Այլ այժմ յոյժ կարեւոր վարկանիմ ճառել վերստին` զՇահ Աբասայ Արքայէ քանզի յայլուստ ճառից` որ զպատմութիւնս վարուց Շահ Աբասայ գրէր այլ իմնապէս ուրեք ուրեք գտի, քան զայնս, զոր կանխապէս ճարագրեցի: Որոյ վասն յօժարեցայ ապաքէն եւ զայնս անցանել ՚ի գիրս յայս, զի մի ինչ արտաքս քան զբանս մեր մնասցէ, մանաւանդ այս զոր գրեմս` թուեցաւ ինձ գոլ ուղիղ` քան զայն, զոր յառաջագոյն յայլ ուստեքէ մատենից գրեցի: ուրեմն հարկաւոր է զի աշխատասիրեցայց, զի գոնեա բացայայտեսցի զուղիղն, որով եւ համայն ընթերցասէրք` իսկապէս հասու լիցին եղելոց բանից: Եւ մի ոք գուցէ երբէք զբանս մեր օտարոտի իմն եւ կամ խառնի խուռն ստապատիր կարծելով այլ անվաթար` եւ անստերիւր. զի բազում անգամ յարախոյզ որոնմամբ` հետազօտեցաք ՚ի ճառագրութիւնս Պարսից ազգի. եւ ՚ի մերոց նախնեաց վիպագարց` որք կարի ճգամբ բաղտատելով առ միմեանս, եւ ապա հազիւ թէ` զուղորդն շարահիւսեցաք ՚ի բաղահիւսութեան բանիս մերոյ:

Արդ յորժամ նուազեցաւ զթագաւորութիւն Շահ Խուդայ բանդային, եւ իշխանք եւ նախաբարք դրանն արքունի` եւ ամենայն կուսակալք սորա անհնազանդք եղեն եւ տիրատեացք, եւ ոչ ՚ի սակ արքայի զնա համարէին, այլ իբր ոչ ինչ, եւ կամ չնչին ոք զնա կարծելով զօր հանազապազ այպնակատակ առնէին զնա` եւ նախատէին, մինչ զի եւ զկին Արքայի սպանին ՚ի Գանձակ: Ուստի եւ ՚ի չորից կողմանց հէնք զօրաց արձակեցան ՚ի վերայ կալուածոց երկրի սորա, եւ մեծ մասն սահմանի նորա բռնութեամբ տիրեալ նուաճեցին ընդ ձեռամբ. որպէս եւ օսմանցիք տիրեցին զԹաւրէզ, զԵրեւան, զԳանձակ, զՆախչուան, զՎան, եւ զայլս, որ փոքր մի եւս` եւ այնպսէ մնացեալ, իսկ եւ իսկ կործանելոց էր իսպառ զճետ թագաւորութեանն: Այլ իբրեւ տեսանէ Արքայն Խուդայբանդայ զպարտիլն իւր յերեսաց օսմանցւոց, եւ զապստամբութիւն բնաւից նախարարաց իւրոց ՚ի 1034, թուականիս մերում կոչէ Համիրամզայ Միրզայ զՈրդին իւր անդրանիկ առաջի իւր, եւ կացուցանէ ոստիկան եւ սպարապետ ՚ի վերայ ամենայն զօրաց իւրոց: Որ էր այր հսկայաձեւ, ճոխ անձամբ, եւ գեղեցիկ պատկերօք, որ ՚ի միում խռանմարրտի ասեն թէ` բիւրք բիւրոց, եւ հազարք հազարաց թաւալագլորս արար եւ կործանեաց ՚ի զորաց տաճկաց: Եւ ապա իբրեւ ետես արքայն` թէ ոչ գոյ հնար եւ ճար առնուլ զբերդն Թաւրիզոյ ՚ի յօսմանցւոց, վասն որոյ հրամայէ զբնակիչսն հանել ՚ի քաղաքէն, եւ վարել ՚ի յԵկբատան, այսինքն` Արաղստան: Եւ ինքն առնու զորդին իւր Համիրազմայ միրզայ` եւ գնայ յԱրտաւիլ քաղաք, եւ յարտաւիլոյ ելեալ գնայ ՚ի Գանձակ, որ է` Գեանջայ: Ուր չարաչար խորհուրդս արարեալ նախարարացն Պարսից, սպանին զառիծանման` եւ զնորապսակ թագաւորն Համիրամզայ ՚ի ներ վրանին իւրոյ, յորմէ կարի խոր խոցեցաւ Արքայն Խուդայբանդայ, եւ կարեվէր ՚ի սիրտ եւ ՚ի հոգի վիրաւորեցաւ: Վասն որոյ չոգաւ արքայն ՚ի Գանձակայ` եւ գնաց ՚ի Ղազուին, եւ անդանէր դարդաեալ` առաքեաց զհաւատարիմ ծառայս իւր ՚ի Հրէ քաղաք Խորասանու` բերել անտի զկրտսեր որդին իւր Աբաս Միրզայ որ էր անդ մարզպան ՚ի հօրէն կարգեալ, եւ իբրեւ եկն նա ՚ի Ղազուին քաղաք առ հայր իւր` եղեւ նմա ըսպարապետ ամ մի: Եւ յորժամ ել Աբաս Միրզայն ՚ի Հրէ քաղաքէն, այնուհետեւ գայ ոման Աբդլայ Խան, եւ առնու զՀրէ քաղաք, եւ նուաճէ ընդ ձեռամբ իւրով:

Իսկ ՚ի 1036 թուոջս հայկազեան` տայ Րաքայն Խուդաբանդայ կամաւ իւրով զթագաւորութիւն կրտսեր որդւոյն իւրոյ Աբասայ եւ ինքն յօժար կամօք ընդունի հրաժարիլ ՚ի յարքայական թագէն, վասն որոյ այսպէս համարեալ` զթիւ ամաց թագաւորութեան սորա լինի, ամս` 9:

Եւ յորժամ թագաւորւեաց մեծ եւ առաջինն Շահ Աբազ` զհամայն եղեռնագործութիւն նախարարաց իւրոց` եւ մեծամեծաց, որք առ հայր իւր պէսպիսաբար արհամարանօք գործեցին, եւ կամ զմայր, եւ զեղբայր իւր սպանին ՚ի Գանձակ ըստ որում կանխագոյն ՚ի վեր անդր ճառեցաք զայսոսիկ զամենայն պահեալ` եւ մթերեալ ունէր ՚ի ներթաստեան սրտի իւրում: Վասն որոյ յարաժամ խորհէր եւ զմտաւ ածէր թէ երբ արդեօք` զոխս հանցէ ՚ի սրտէ իւրմէ, վրէժս հատուցանելով մեծամեծաց իւրոց փոխանակ ամեհի ապիրատուցեանցն զոր ինքեանք գործեցին: Յաւուր միում մտախոհ լեալ կոչէ զամենայն նախարարս` եւ զմեծամեծս դրանն արքունի` իրբ ՚ի պատճառս սիորյ, եւ վասն իրիք խորհրդոյ, եւ յորժամ ժողովեցան զբնաւ աւագանին` իսկոյն հրամայեաց մտեցիմ ծառայից իւրոց սպանանել զգունդս աւագայնոց, թաղ զայնս` զորս սպան ՚ի հասարակ զօրաց իւրոց: Եւ ջնջեաց զանուանս ազգաց ապիրատ իշխանաց ՚ի յիշատակաց եւ ինքն տնկեաց եւ հաստատեաց նորատունկ իշխանս եւ նախարարս, հանգոյն Մօրկայ Կայսեր Յունաց:

Եւ ապա ասաց առ իշխանս իւր նորատունկս այսպէս տաճկաց բարբառով թէ` Ինգի չադր, ինգի թընաֆֆ, այսինքն նոր վրան, եւ նոր առասան կամ չուան հարկաւոր է: Յետ այսորիկ նուաճէ ընդ իւրով իշխանութեամբ զգիլսն, զԽորասան, եւ զայլս. որպէս յառաջագոյն ճառեցաք, եւ ապա ծանր զօրօք խաղայ եւ մտանղ ՚ի սահմանս Ատրպահական գաւառի: Եւ տայ սաստիկ պատերազմ ընդ օսմանցւոց, եւ թափեալ ՚ի նոցանէ հզօր զօրութեամբ` եւ քաջաբաստ արութեմբ առնու եւ ՚ի յինքն դարձուցանէ զԹաւրէզ, զԵրեւան, զԳանձակ, որ է Գանջայ, զՇամքար, այս է Շամախի` զՆախչուան եւ զայլս բազումս գաւառս` մինյակ ՚ի Կարին, եւ մինչեւ ՚ի դուռն Ալանաց ձգեալ տարածեաց զիշխանութիւն իւր: Իսկ ՚ի մտանել թուականիս մերոյ ՚ի 1057 գայ Շահ Աբազ ՚ի յԱտրպատական գաւառէ ՚ի յԱսպահան, առ որ ընդ յառաջ գնացեալ ամենայն բնակիչք քաղաքին, ընդ որոց հրամայեաց` զի եւ ջուղայեցիք ելցեն ընդ յառաջ Խաչիւ եւ Աւետարանաւ, եւ ամենայն զարդուք, եւ այսպէս շքեղ փառօք մուծին զնա ՚ի քաղաք: Այլ ՚ի 1058 թուոջս մերում ելանէ Շահ Աբազ Արքայն ՚ի քաղաքէս Սպահանայ` եւ գնայ դէպ ՚ի Մազանդարան, ուր շինեաց քաղաք մի` եւ անուն նորա յորջորջեաց Ֆահրապատ եւ յոյժ ուրախ եղեւ ՚ի վերայ նորա: Իսկ ՚ի 1062 թուոջս Հայկազեան, սկսաւ Արքայն խստութեամբ պահանջել զուեցեալ դրամսն ՚ի Հայոց ազգէն, եւ նոքա ոչ ունէին ինչս առ ՚ի հատուցանել զպարտս իւրեանց, վասն որոյ յաւուր միում ասեն թէ` ՚ի Հայոց ազգէս ուրացան հոգիք իբրեւ ՌՊ: Իսկ ոմանք դարձան ՚ի յուղիղ հաւատոյ իւրեանց` եւ ղեեն երկաբնակք, որք եւ ՚ի ֆրանկաց առին զյոլով դրամս, եւ վճարեցին զպարտս իւրեանց, իսկ նոքա կացեալ մնացին ՚ի յորդւոց յորդիս ՚ի յղանդս երկաբնակաց մինչեւ ցայսօր ժամանակի յօրէ յանմանէ ցարդ: Եւ (ի 1063 թուականիս Արամազեան` ելեալ Աբաս Արքայն մեծաւ ցասմամբ` խաղայ հապճեպ տագնապով եւ ընթացեալ ժամանէ ՚ի սահմանս վերիացւոց աշխարհին ծանր զօրօք, եւ անհամար հեծելօք որոյ ընդ դիմացեալ նմա մարտիւ, ոչ կարացին ստնանել զնա` եւ կամ ընդ կրունկս դարձուցանել, այլ պարտեցան ՚ի նմանէ, որպէս եւ զորմէ լիովին իսկ ճառէ Առաքել վարդապետն, վասն որոյ հրամայէ վարել զբազումս ՚ի յազգէս վրաց, ՚ի հայոց, եւ յեբրաեցւոց, եւ ՚ի տաճկաց ազգաց եւս` հանել զնոսա եւ տանել, ՚ի նորակերտ քաղաքն Ֆահրապատ, որ ՚ի Մազանդրան գաւառի: Իսկ տղայադիտակ թագաւորն Լաւասափ, որ էր որդի Գօրգին խանի, որդւոյ Սիմոն խանի նենգութեամբ ձերբակալ արար զնա, մինչեւ եբեր յԱսպահան ընդ իւր ունելով, եւ ապա ՚ի Շիրազ առաքեաց յաքսորս, ուր սպանին զնա հրամանաւ Շահաբազ արքային: Իսկ զկնի չորից ամաց` ազգն վրաց որք գերեցան յԱրքայէն ՚ի Ֆահրապատ նորակերտ քաղաք, ուրանէր եղեւ սով սաստիկ` ոչ գտանէին կերակուր, ուստի դիմեցին ամենեքեան առ Շահն եւ յորմէ հայցէին զպարէնս կերակրոյ: Իսկ ամենախարդախ նենգաւոր օձն Շահ Աբաս ասէ ցնոսա, ուրացէք դուք զհաւատս ձեր, եւ մտէք ընդ յօրէնս մեր, ես անխնայաբար տամ ձեզ պարգես` եւ զգանձս յոլովս,, որովք դիւրաբար` եւ յոյժ հրախճանութեամբ կարասջիք ապրել: որք եւ աներկբայ հաւատացին եղկելի եւ թշուառական ժողովրդեան վրաց, ստապատիր` եւ ունայնապատում բանից նոցա, եւ ՚ի միում աւուր ուրացան զՔրիստոս Փրկիչն մեր` անձինք իբրեւ երկոտասան հազարք: Եւ յետ ուրանալոյն նոցա զՔրիստոս` ստեաց զուխտ իւր` զոր խոստացաւ նոցա, եւ ոչ իմիք մեծ պարգեւս շնորհեաց նոցա, եթէ ոչ միայն իւրաքսանչիւրոց ամենեցուն մէն մի` ոսկի դահեկան: Եւ այսպէս խղճալիք եւ ողորմելիք ազգն վրաց` վասն միոյ ոսկւոյ դահեկանի, կորուսին արդեօք զԼուսածագ հաւատս իւրեանց, որով եւ յաւիտենական կենացն իսկ արտասահմանեալք տարագրեցան: Սոյնպէս նա եւ բազումք ՚ի վերիացւոց ուրացան զՔրիստոս ՚ի գաւառն Փարիոյ` որք կան մինչեւ ցայսօր ժամանակի, եւ սոքա յոյժ պնտագոյն պահեն զկրօնս պարսից, եւ ջատագով լինին զօրինաց նոցա, քան զբուն իսկ պարսիկս վաղնջական: Իսկ ՚ի 1064 թուոջս մերում չուեաց արքայն ՚ի վրաց աշխարհէ`ն եւ եկն Արտաւիլ քաղաք, եւ ՚ի ծածուկ ետ սպանանել զնորահաս եւ զգեղեցկատիպ մանուկն իւր Միրզայ Սէֆֆի զի ունէր կասկած ՚ի սրտի իւրում, զի մի' գուցէ միաբանիցին նախարարքն ընդ որդւոյ իւրոյ, եւ սպանցեն զինքն, նմին իրի հրամայեաց իսկ սպանանել զնա: Եւ ՚ի 1065 թուականիս մերոյ` կամեցաւ Աբաս արքայն բերել զջուր Կուր գետոյն ՚ի յԱսպահանայ: Արդ` Կուր գետս այս որոյ ասեն պարսից բարբառով Աբըքուռան` որ եւ Կիւրօս կոչի յանուն Կիւրոսի Պարսից արքայի, որ առ նովաւ սպանաւ, էգետ յաշխարհին Մարաց, որ երթայ խառնի ՚ի Գովզան գետ, եւ ընդ նմա անկանի ՚ի ծովն Կասբից: Արդ` նախապէս Շահ Թամազ արքայն` որ էր որդի շահ Իսմայելի, որդւոյ շեխ Հայդարի, եւ որդւոյ շեխ Սէֆֆւոյ խորհեցաւ բերել զջուրս յայս յԱսպահան, իսկ բազմիցս աշխատեալ ՚ի վերայ նորա, ոչ կարաց բերել: Քանզի է լեառն մի բարձր` որ պարտ իսկ ղ քակել զլեառն զայն` եւ հորդել զճանապարհ ջրոյ առ որով զջուրն իսկ անխոտոր եկեսցէ, վասն որոյ անհնարին եղեւ նմա բանալ զճանապարհ ջրոյ քակելով զլեառն, զի երկաթ ոչ ելոյ կար գործել ՚ի վերայ նորայ, ուստի եւ զանց նա զնովաւ արար: Իսկ ՚ի յաւուրս ժամանակաց արքային Շահ աբազայ` իբրեւ վերստին կարի շքեղազարդ տեսութեամբ նորոգեցաւ զիչքնաղանիստ` եւ զվեհափառ քաղաքս Ասպահան, եւ յոյժ առաւել քան զառաջն ճոխացաւ բազմամարդուեթեամբ` եւ ազգի ազգի բնակչօք: վասն այսորիկ հաճեցաւ սա եդեալ ՚ի մտի օգնել զթագաւորութիւն իւր ՚ի վերայ այնր իրի, եւ զջուրն զայն բերել ՚ի քաղաքս ՚ի յղիութիւն բնակչաց երկրին, այլ ոչ կարաց վերաժամանել զղձաձկտութեան իւրոյ, քանզի չորս ամ աշխատեալ տնեցան յոգն ճգամբ ՚ի վերայ նորա եւ ոչ եղեւ հնար բերելոյ զջուրն: Սոյնպէս` եւ Նադէր Խրոխտ Արքայից Արքայն ցբազում ձիգ ժամանակս տաժանալիր տուայտութեամբ ձկտեցաւ առ ՚ի բերել զջուրն զայն եւ ապա սա եւս ՚ի դերեւ եւ ՚ի թափուր մնաց երկարատեւ նկրտանաց իւրոց եւ չարչարանաց: Իսկ ՚ի 1069 թուոջս արամեան` դարձաւ արքայն ՚ Կուր գետոյ, եւ եկն ՚ի գաւառէն Փարիոյ, ուրանէր լցեալն նենգութեամբ եւ ուրճացեալն անիրաւութեամբ` չարաչար խարդաւանօք խորհուրդ արարեալ ընդ նախարարս իւր հանգոյն ուրացողին Յուլիանոսի, առ ՚ի արտահանել զազգս Հայոց ՚ի հաւատոց իւրեանց` որք ՚ի գաւառս Փարիոյէին: Որ է գաւառ իմն մեր յԱսպահան քաղաքիս անկեալ ՚ի յարեւմուտս կոյս Սպահանայ, որ եւ ունէր յայնժամ գեօղս մեծ եւ փոքր երեսուն եւ վեց, յորս յազգէս հայոց բնակէին` որք վարեալք էին ՚ի Հայաստան նահանգէ, թող զգեօղսն զայնոսիկ` յորս ազգ պարսից բնակէին: Իսկ այժմ այնպէս աւերեցեալ է` մինչ զի հազիւ գոյ գեօղս երեքտասան, յորս ազգ Հայոց բնակին յոյժ սակաւ տամք, եւ զմնացեալ գեղօրեայքն` ՚ի պարսից եւ ՚ի վրաց ազգաց բնակին, որք ուրացան զՔրիստոս Տէրն ամենայնի` եւ յոյժ սրտացաւութեամբ պաշտեն զկրօնս պարսից: Եւ զգաւառս այս ՚ի հազար երկերիւր թուականիս մերոյ աւերեցաւ ՚ի Քէրիմ Արքայէն պարսից, վասն իրիք ապստամբութեան եղելոյ ՚ի նոսա. եւ յետոյ այլ եւս վարստին նորոգեալ շինեցաւ: Նա եւ` մի անգամ եւս ՚ի 1236 թուոջս` ՚ի յամորձատ Մահմատ խանէն` որդւոյ Հասանխան վրկանացւոյն, գերեալ եւ ասպատակեալ աղարտեցաւ, այլ յարդիս վերստին օրստօրէ շինի եւ պայծառանայ: Կոչեաց արքայն Աբաս` զբնակիչք գաւառիս այսորիկ, եւ խնդրեաց յորոց զհաւատս իւրեանց, ասէ Արքայն զնոսա` ուրացէք դուք զՔրիստոս, եւ զհաւատս ձեր` եւ ես խոստանամ տալ ձեզ զշնորհս` եւ զպարգեւս բազումս եւ զմեծամեծս: Իսկ երանելիքն այնոքիկ` որ հաւանեցան` եւ ոչ հաւատացին իսկ ստայօդ եւ ՚ի նանրաձայն բանից նորա, այլ միահամուռ ամենեքեան իբր ՚ի միոջէ բերանոյ գոչեցին զազգս Հայոց եւ խոստովանեցան զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ: Ուստի յոյ ցասմամբ զայրացաւ ՚ի վերայ նոցա Արքայն` եւ հրամայեաց խստագոյն եւ անըմբերելի տանջանօք երկեցուցանել զնոսա, իսկ նոքա յօժար կամօք յանձն առին նեղութեանց եւ չարչարանաց` վասն փառաց անուան Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն յաւիտենից, որով եւ բազումք կտտամահ լեալք նահատակեցան` վասն ՚ի Քրիստոս հաւատոյն, եւ ՚ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ ընկալան զպսակն յաղթանակի: Եւ յորժամ ետես Արքայն` թէ ոչ մտանեն կամօք իւրաց ՚ի մոլար` կրօնս իւրեանց նա զչարչարանս կրեալք համբերեն` այլ եւ ՚ի վերայ հաւատոցն մեռանին իսկ, նմին իրի հրամայեաց արբանեկաց իւրոց` բռնութեամբ եւ յակամայ թլպատել զչորս քահանայս, եւ զտասն աշխարհականս: Իսկ այնու հետեւ ոչէ զոմն` ՚ի նախարարաց իւրոց եւ զյառաջադրեալ գործս իւր նմա յանձնէ, որոյ անունն էր Միր Ադսլայ, եւ ինքն ելեալ ՚ի գաւառէն Փարիոյ չուեալ ընթանայ դէպ ուղիղ ՚ի Սպահան: Այլ անօրէն ոստիկանն այն Միր Աբդլայ` մծեաւ ջանիւք շրջեցաւ զգաւառն զայն, եւ զհամայն բնակիչս գեղօրէիցն այնց` բռնութեամբ եւ սաստիկ թլծատեաց զամենեսեան: Իսկ ամենախնամ եւ ծայրագոյն բարին Աստուած` որ յամենայն ժամու` եւ ժամանակի պահէ` եւ խնամագութ սիրով դարմանէ զայնոսիկ, որք հաւատով եւ աներկբայ յուսով կարդան առ նա, ոչ կամեցաւ զկորուստ արեամբ գնեալ ծառայից իւրոց, այլ հայեցեալ յելս գնացից սրտից նոցա` ողորմեցաւ ՚ի վերայ նոցա, եւ էարկ գութ ՚ի սիրտ նենգամած Արքային, որ ողորմեալ ՚ի վերայ նոցա գթացաւ ՚ի նոսա, եւ հրամայեաց անկասկած եւ համարձակ պաշտեսցեն դարձեալ զկրօնս իւրեանց, եւ ոչ զոք ՚ի յազգէն պարսից խուեսցեն եւ նեղեսցեն զնոսա: Որք կան ահաւասիկ մինչ ցայսօր ժամանակի, եւ պաշտեն անխոտոր կամօք զհայրենական կրօնս իւրեանց` որ ՚ի Քրիստոս Յիսուս Տէր մեր, որ է օրհնեալ յաւիտեանս: Իսկ այսու պատճառաւ էարկ ամենողորմն Աստուած զզղջումն ՚ի սիրտ անողորմ եւ անագորոյն արքային, քանզի այրս եօթն ՚ի յազգէն տաճկաց` որք բնակեալք էին յԱսպահան քաղաքիս, հաւատային ՚ի Քրիստոս` եւ մկրտեցան յանուն Հօր` եւ Որդւոյ` եւ Հոգւոյն Սրբոյ` ՚ի Լատինացւոց քահանայից: Յորժամ զգացաւ Արքայն զհաւատալն նոցա ՚ի Քրիստոս, հրամայեաց կոչել զնոսա եւ բերել առաջի իւր, զորոց բերեալ առաջի արքային` ասէ ցնոսա Արքայն` ուրացէք զՔրիստոս, եւ պաշտեցէք զվաղնջական` եւ զհայրենական կրօնս ձեր: Իսկ որոց կացեալ աներկիւղ յանդիման Արքային` վառեալք եւ արծարծեալք ՚ի սէր Փրկչին տիեզարաց, հաստատուն հավատով խոստովանեցան զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ գոլ, որոյ աղագաւ յոյժ բարկացեալ Արքայն ՚ի վերայ երանելեացն այնոցիկ` որք նշկահեալ արհամարեցին զաշխարհ, եւ զհրաման թագաւորին ընկճեալ` նահանջեալ` եւ ՚ի դերեւ համարեցին, հրամայեաց սպանանել զնոսա չարաչար եւ դառնագոյն մահուամբ: Որք եւ սպանին զնոսա` զոմն ՚ի նոցանէ գլխատելով, զոման քարկոծելով, եւ երեքն ՚ի յորոց կախելով զպարանոցէն բարի մահուամբ կատարեցան ՚ի Տէր, եւ անթառամ փառօք պսակեցան յԱնմահ Արքայէն: Իբրեւ այս այսպէս վճարեալ եղեւ` հրամայեաց արքայն այնոցիք որք բռնութեամբ եւ յակամայ կամօք թլպատեցան զազգս հայոց ՚ի յազգէն պարիսց, վերստին դառնալ ՚ի հաւատս իւրեանց` եւ աներկիւղ պաշտել զՔրիստոսի: Եւ այսպէս զերծան զազգս Հայոց` ՚ի կործանմանէ եւ ՚ի յնկղմանէ անհաւատութեան, շնորհօք եւ մարդասիրութեամբ Տեառն մերոյ` եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի:

 

 

Այսքան բաւական համարեցաք վասն ներկայ Ազդարարիս ընթերցողացն եւ ըստ խոստման մերում զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոց եմք ՚ի հետեւեալ Ազդարարոջն: երես 270

 

Պատմութիւն վարուցն եւ գործոց քաջին Հեիդարաբոյ սկսեալ ՚ի ծննդենէ մինչեւ ցվաղճան նորին: Համառօտապէս պատմել զոր ինչ կարելին իցէ:

 

Սա էր որդի զինուորի միոյ` որոյ անունն էր Ֆաթիջանկի ծնեալ ՚ի Կլտր քաղաքի, յամի Տեառն 1717: Ասեն թէ` յորժամ ծնաւ մանուկս այս` հայրն սորին կոչեաց զքուրմս որք էին աստեղաբաշխ, էհարց ցքուրմսն` թէ զինչ իցէ բախտ մանկանս այսմիկ, պատասխանի ետուն քուրմքն եւ ասեն եթէ կեցցէ մանուկս այս մինչեւ ցքառասուն օր` մեռցի հայր սորա, եւ ինքն լինիցի այր հզօր, երեւելի, եւ քաջայաղթ, եւ եթէ սպանցեն զմանուկս զայս` հայրն կեցցէ յամս բազումս:

Եւ յորժամ լուաւ հայրն` ասաց թէ բարւոք է ինձ մեռանիլ, եւ թողուլ զորդին իմ կենդանի, զի լինիցի այր քաջաբախտ: Բայց յորժամ լուաւ մայր մանկանն սկսաւ խորհիլ եւ ասել, լաւ է զի մեռցի զորդի իմ` եւ կեցցէ այրն իմ, իսկոյն կոչաեց նաժիշտն մի` եւ ասէ ցնա` առ զորդին իմ գաղտաբար եւ տար յայգին մեր եւ ընկեա' ՚ի խորս ջրհորոյն, զի եթէ ոք իմասցէ գործդ զայդ չարաչար մահուամբ մեռցիս ՚ի ձեռաց իմոց: Եւ նաժիշտն առեալ զմանուկն` եւ եդ ՚ի ներքոյ բազկի իւրոյ ծածկեաց կտաւով եւ ել արտաքս, պատահեցաւ նմա մօր եղբայր մանկանն, (այսինքն Իբրահիմ սհաբն) եհարց ցնա թէ զինչ է ՚ի ներքոյ բազկի քոյ, պատասխանեաց նմա նաժիշտն թէ ոչ ինչ, եւ Իբրայիմ սհաբն հանեաց զսուրն եւ ասէ եթէ ոչ ասացես ինձ զինչ իցէ ՚ի ներքոյ բազկի քոյ ծածկեալ, ահա սուր ՚ի ձեռին իմոյ` հատից զգլուխ քոյ, եւ նաժիշտն երկեաւ յոյժս եւ ասաց տէր քոյր քոյ հրամայեաց ինձ թէ տար զմանուկս նորածին եւ ընկեա ՚ի մէջ ջրհորի միոյ. եհարց Իբրահիմ սհաբն թէ` զինչ է պատճառ դորա, պատասխանեաց նաժիշտն թէ քուրմքն ասացին այսպէս: Յայնժամ ասաց Իբրահիմ սհաբն` ցնաժիշտն, առ զմանուկդ զայդ եւ եկ զկնի իմ, եւ տարաւ զնաժիշտն մանկամբ հանդերձ ՚ի տուն իւր, եւ առեալ զմանուկն ՚ի ձեռանէ նաժշտին եւ ասաց թէ` երթ ՚ի տուն եւ ասա ցքոյրն իմ թէ մանուկն արկի ՚ի ջրհորն եւ մառաւ, եւ պատուիրեաց նմա` եթէ որ գիտասցէ թէ մանուկն գեռեւս կայ, իսկոյն ՚ի սուր մաշեցից զքեզ, եւ նաժիշտն երկեաւ Իբրահիմէ եւ ասէ ցտիկինն իւր թէ կատարեցի զոր հրամայեցեր զիս, եւ յորժամ լուաւ տիկինն թէ մեռաւ զորդին իւ`ր յոյժ ուրախ եղեւ առ այս զի կեցցէ այր իւր:

Եւ յետ կատարելոյ յայսմ ամենայնի, զկնի քառասուն աւուրցն` մեռաւ այրն իւր Ֆաթի ջանկ, եւ կինն նորա որ է մայր մանկանն, սկսաւ լալ եւ կոծել, վա՜յ տալ անձին իւրոյ, եւ ասէր վա՜յ եւ եղուկ ինձ զի լսելով զխօսս քրմացն եւ այն ստախօսիցն, ոչ թէ միայն կորուսի զորդիս, այլ եւ զայրս զերկոսինս ՚ի միասին եւ այսպիսի կոծիւ առնէր մեծամեծս , մինչեւ ամիսս երիս:

Եւ Իբրահիմ սհամբն` զոր ընկալաւ զմանուկն ՚ի տունն իւր իսկոյն կոչեաց զստնտու մի եւ ետ զմանուկն ցնա` զի սնուսցէ ստեամբն իւրով ՚ի տան իւրոյ, եւ այսպէս մանուկն մնայր անդ մինչեւ ամիսս երիս:

Եւ յաւուր միում Իբրահիմ սհաբն կամեցաւ տեսանել զքոյրն իւր` ելեալ ՚ի տանէ գնայր ՚ի տունն Ֆաթիջանգին: Եւ յորժամ եմուտ ՚ի ներքս` իսկոյն զքոյրն իւր աղաղակեաց մեծաձայն եւ սկսաւ լալ լալիւն մեծ: Եւ ասէր եղբայր` զի՞ է զի ոչ երբէք եկիր առ իս եւ ոչ մխիթարեցեր զիս: Կոծէր զկուրծս իւր, լայր անմխիթար եւ ասէր, վայ զի կորուսի զայրս եւ զորդիս ՚ի միասին: Յայնժամ տեսեալ եղբօրն` եթէ կոծն մեծամեծս առնէ եւ լայ անմխիթար, սկաւ խօսիլ ընդ քոյր իւր եւ ասէ քոյր իմ սիրելի դադարեա ՚ի լալոյդ թէպէտ կորուսեր զայրն քոյ, բայց ոչ եւս կորուսեալ զորդին քոյ, զի կենդանի է եւ ես ընկալայ զնա եւ ետու ՚ի ձեռս ստնտուի միոյ զի սնուցանիցէ զմանուկն ՚ի տան իմոյ, եւ քոյր նորա որ էր մայր մանկանն ամենեւին ոչ հաւատայր զխոսս եղբօր իւրոյ, եւ տեսեալ Իբրահիմ սհաբին զի քոյրն ոչ հաւատայր զբանս իւր` իսկոյն հրամայեաց կոչել զնաժիշտն զայն զոր տանէր մանուկն արկանել ՚ի ջրհորն, եւ ասէր ցնա պատմեա ցտիկինն քոյ` թէ որպէս պատահեցաւ մանկանն: Եւ նաժիշտն սկսաւ պատմել զոր ինչ պատահարն էր նմա, յորժա լուաւ տիկինն ՚ի բերանոյ աղախնոյն իւրոյ թէ է ճշմարիտ զի կեայ մանուկն իւր յայնժամ փոքր մի դադարեաց ՚ի լալոյ, եւ անկաւ առ ոտս եղբօր իւրոյ սկսաւ աղաչել եւ խնդրել ՚ի նմանէ եւ ասէր թէ իրաւ է ասացեալդ ամենայն հրամայեայ բերել զմանուկն աստ զի տեսից աչօք իմովք եւ հաւատացից ասացելոց քոց:

Եւ տեսեալ Իբրահիմ սհաբին թէ քոյրն իւր յոյժ ստիպէ եւ կամի տեսանել զորդին իւր: Քանզի ոչ հաւատայր թէ կենդան իցէ կարծէր թէ կամին խաբել զիւրն զի դադարեսցէ ՚ի լալոյն:

Յայնժամ Իբրահիմ սհաբն հրամայեաց ծառայից իւրոց զի երթիցեն ՚ի տուն իւր եւ բերցեն զմանուկն հանդերձ դայեկաւն, վաղվաղակի ծառայք նորա կատարեցին զհրամանս տեառն իւրեանց, եւ նոյն ժամայն բերին զմանուկն հանդեձ դայեկաւն եւ ետուն ցմայրն իւր յորժամ տեսեալ մայր մանկանն սկսաւ երդմնեցուցանել զնոսայ թէ է ճշմարիտ զորդի իւր եւ յորժամ ստուգեաց թէ է ճշմարիտ, զոր ասեն` առեալ զմանուկն ՚ի գիրկս իւր սկսաւ համբուրել եւ առնէր ուրախութիւն մեծ, եւ շնորհընկալ լինէր յեղբօրէ իւրմէ եւ ապա տայր պարգեւ ցաղախինն իւր զի կեցոյց զմանուկն եւ ոչ էարկ ՚ի ջրհորն որպէս հրամայեալ էր նմա, եւ մնաց մանուկն առ մայրն իւր:

Եւ անտի Իբրայիմ սհաբն հրամայեաց ըսպասաւորաց իւրոց կարգել ՚ի վերայ մանկանն, երկու ծառայս եւ երկու աղախինս զի զգուշութեամբ սնուցանիցեն զմանուկն քանզի Իբրահիմ սհաբն էր այր երեւելի եւ իշխէր հարիւր զօրաց հեծելոց վասն որոյ ՚ի յերկիւղէ սորա բազմաւ զգուշութեամբ պահէին եւ սնուցանէին զմանուկն: Եւ քանզի յոյժ սիրէր զնա եւ աւուրն երկու անգամ երթայր ՚ի տեսութիւն մանկանն, եւ այսպէս աճէր եւ զօրանայր մանուկն մինչ եղեւ եօթն ամեայ:

Եւ յետ եօթն ամեայ լինելոյն նորա, հանապազ ելանէր ՚ի տանէ առ ՚ի առնել զխաղս տղայականս, որպէս եւ են սովորութիւնք այսպիսի դեռաբոյս մանկանց` բայց ոչ երբէք ընկերակցէր ընդ այլ մանկանց, այլ հանապազ շրջէր միայնակ ունելով ՚ի ձեռին իւրում զսուր մի, հատանէր զոստս ծառոց եւ տայր զուժգնութիւնս բազկի իւրոյ, մինչեւ ցերկոտասան ամ, եւ հանապազ մտախոհ լինէր թէ զինչ առնիցէ որ լինիցի զինուոր երեւելի: Յաւուր միում գնացեալ ՚ի տուն Իբրահիմ սհաբին խնդրեաց ՚ի նմանէ, եւ ասէ տուր ինձ զերիվար մի գեղեցիկ, եւ իսկոյն հրամայեաց տալ նմա երեվայրն այն զոր ինքն կամի, եւ նոյն ժամայն ետուն նմա` զոր ինքն որոնեաց ՚ի միջի հարիւր երիվարաց, եւ եհարց Իբրահիմ սհաբն` թէ զինչ կամիս առնել զայդ, պատախսանեաց թէ կամիմ ուսանիլ զկրթութիւնս զինուորականս, եւ յոյժ հաճոյ թուեցաւ զպատասխանիս զայս, եւ էառ երեվարն ել արտաքս, եւ այսու հանապազ գնայր ՚ի մէջ զինուորացն եւ մարզէր զինքն ՚ի կիրս զինուորական մինչեւ ցամ մի:

Եւ իբրեւ կատարեաց զգործս ամին անցելոյ` ՚ի չորեքտասան ամի տիոյն իւրոյ, խնդրեաց կրկին Իբրահիմ սհաբէն թէ տուր ինձ հրաման իշխել ՚ի վերայ զօրաց, նա պատասխանեց նմա թէ` ոչ ես կարօղ առնել զգործդ զայդ, քանզի դեռեւս տիօք մանուկ ես, եւ նա անկանէր առ ոտս նորա եւ աղաչէր եթէ տուր ինձ հրաման իշխել ՚ի վերայ զօրաց աւուրս սակաւս, փորձեա զիս` եթէ իցեմ կարօղ զգործսն զայն, եւ իբրեւ ետես թէ` յոյժ արիաբար խնդրէր զնմանէ, իսկոյն հրամայեաց իշխել երկոտասան արանց հետեւական: Եւ շնորհակալ եղեւ զնմանէ էառ զերկոտասան զարսն ընդ իւր եւ ել արտաքս, եւ սկսաւ ամենայն աւուր մարզել զօրացն իւրոյ ըստ հաճոյից կամաց իւրոց եւ անտի հանապազ երթայր ՚ի մերձակայ գիւղօրեայսն (որ էր ընդ իշխանութեամբ Մարաթայից) կողոպտէր զգիւղականսն աւար առնէր, բաշխէր զինուորացն իւրոց` մինչեւ զինուորքն իւր գնեցին ըստ իւրաքանչիւր անձանց երեվար մի եւ եղեն երկոտասան հեծելազօրք:

Եւ իբրեւ լու եղեւ Իբրահիմ սհարին` թէ յոյժ քաջ է եւ զամենայն գործս իւր առնէ քաջութեամբ, գրեաց թուղթ առ թագաւորն իւրեանց ՚ի Մանսուր (այսինքն Ռաջային) թէ` ունիմ քեռ որդի մի չորեքտասան ամեայ, որ է քաջ եւ յոյժ մտախոհ ՚ի կիրս զինուորականս վասն որոյ խնդրեմ ՚ի վեհութենէ քումմէ զի շնորհեսցես սմայ իշխել ՚ի վերայ արանց ոմանց, եւ տալ սմա ռոճիկս առ ՚ի պէտս ծախուց իւրոց, յայնժամ հրամայեաց` տալ նմա վեցհարիւր ըռուփիս ըռոճիկս տարւոյ միոյ, եւ իշխել ՚ի վերայ երկերիւր հարիւր արանց հետեւակաց, եւ այնու հետեւ կոչել զանունն նորա Ֆաթի Հէիդար որպէս իշխանութիւնս այս ունէր հայր սորա Ֆաթիջանգ:

Եւ յորժամ եհաս հրամանս այս` կոչեաց զնա Ֆաթի Հէիդար, որպէս հրամայեալն էր ՚ի Ըռաջայէն` եւ ետ ցնա զարսն եւ ռոճիկն ՚ի գանձարանէ արքունւոյ: Եւ յորժամ ընկալաւ զիշխանութիւնս իշխելոյ` ՚ի վերայ երկու հարիւր արանց` փքացեալ հպարտացաւ խորհէր ՚ի միտս իւր թէ` ՚ի տին մանկութեան իմոյ ընկալայ զիշխանութիւնս իշխելոյ ՚ի վերայ արանցս յայսոսիկ զինչ արարից զի գտից այլ եւս առաւել զշնորհս առաջի տեառն իմոյ Ըռաճային, եւ անտի սկսաւ ասպատակել զշրջակայ գիւղօրայսն, որք էին ընդ տէրութեամբն Մարաթայից, մինչեւ ՚ի տիս քսան ամեայ իւրոյ: Բայց սա էր յոյժ արագամարտ եւ մտախոհ ՚ի գործս իւր:

Յետ այսորիկ եղեւ պատերազմ ՚ի մէջ Փունթիշէրւոյ, եւ տէրութեան Տշնափլւոյ, զոր ՚ի Փունթիշէրու առաքեցին դեսպան առ Ըռաճայն Մանսուրւոյ, առ ՚ի խնդրել զօգնութիւն ՚ի նմանէ, Ըռաճայն իսկոյն հաճեցաւ տալ զօգնութիւն նոցա, եւ հրամայեաց Ֆաթի Հէիդարին իշխել ՚ի վերայ հինգ հարիւր հետեւականց, եւ կարգեաց զօրագլուխ մի (որոյ անունն նորա ոչ գիտեմ ) երկու հազար հինգ հարիւր հեծելազօրք որք էին ամենեքեան իբրեւ երեք հազար, հեծեալ եւ հետեւակք, ելին սոքա ՚ի քաղաքէ իւրեանց եկին ՚ի Փունթիշէրի առ ՚ի օգնել նոցա եւ անտի սկսան պետարազմել ընդ Տշնափլւոյ ամիսս վեց եւ ոչ կարացին առնել ինչ, եւ զօրքն մանսուրւոյ հանապազ հայցէին ռոճիկս իւրեանց եւ ոչ գտանէին մնային անճար, եւ անտի սկսան աղմկել ընդ իշխանին Փունթիշէրու որ էր անունն նորա Գանտա սհաբ, եւ թողեալ զնոսա ՚ի պատերազմն անդ եւ ինքեանք խռովեալ գնացին ՚ի յերկիրս իւրեանց Մանսուր, եւ Ֆաթի Հէիդարս ոչ հնազանդեաց Սպարապետին իւրոյ ոչ կամեցաւ երըալ զհետ նորա այլ եկաց ՚ի մէջ Փունթիշէրւոյ հանդերձ սակաւ արամբքն իւրով, եւ անտի միւսանգամ ելին ՚ի պատերազմն Տշնափլւոյ սկսան պաշարել զքաղաքն մեծաւ պաշարմամբ մինչեւ ամիսս ութն, տեսին զի ոչ կարացին առնել քաղաքին վնաս ինչ, եւ խորհէր թէ որպիսի հնարիւք ածցէ զնոսա ՚ի հնազանդութիւն հանապազ: Դեսպանս առաքէր ՚ի մէջ բերդին գաղտ գնէր զբոլոր մեծամեծսն որք էին ՚ի մէջ բերդին որ էր քաղաք մի յոյժ ամուր եւ անառիկ, քանզի ոչ գոյր հնար ինչ պատերազմամբ կամ պաշարմամբ տիրել քաղաքն այն եթէ ոչ միայն այսու հնարիւք զի գնել զիշխանսն քաղաքին, զինչ եւ իցէ տիրեցին զքաղաքն եւ գլխատեցին զթագուհին (որ կոչէին Առանի) քանզի ոչ գոյր թագաւոր (այսինքն Ըռաճայ) յորժամ կատարեցաւ զայս ամենայն Ֆաթի Հէիդարն խնդրեաց պարգեւ: Եւ եգիտ ոչ ինչ սա եւս խռովեալ գնաց երկիր իւր եւ պատմեաց զամենայն անցս թէ որպիսի անցուցին ՚ի պատերազմի անդ: Յայնժամ բարկացաւ Ըռաճայն Մանսուրայ, Ֆաթի Հէիդարն ակն ունէր զի գտցէ շնորհս մեծամեծս առաջի տեառն իւրոյ վասն քաջութեան իւրոյ քանզի յոյժ քաջապէս շարժեցավ սա ՚ի պատերազմի անդ աստ եւս ոչ եգիտ պարգեւ ինչ, ՚ի յայսմ ժամանակի: Ըռաճայս այս եւ Ըռաճայն Սրնկփաթտնւոյ էին թշնամի միմեանց, Ֆաթի Հէիդարն թողեալ զտէր իւր գնաց դէպ ՚ի Սրնկիաթան առ ՚ի ծառայել Ըռաճային այնուիկ, եւ Ըռաճայն ընկալաւ զնա սիրով եւ ետ զնա պարգեւս մեծամեծս, եւ հրամայեաց իշխել ՚ի վերայ երկու հազար հեծելազօրաց, եւ կոչէին զնա երկրորդ Սպարապետ քաղաքին, եւ ինքն արագամտութեամբն հնարահագիտութեամբն իւրով գրաւեաց զբոլոր նախարարսն քաղաքին, եւ ինքն հանապազ պարապէր մարզել զզօրս իւր ՚ի զիրս զինուարականս մեծաւ զգուշութեամբ եւ ամենեքեան գովէին զնա առաջի տեառն իւրոյ եւ ասէին թէ ոչ գոյ ՚ի միջի մերոյ այսպիսի այր քաջասիրտ որպիսի է այրս այս Ճաթի Հէիդար:

Յայսմ վայրի Ըռաճայն Սրնկփաթանւոյ առաքեաց ոմն ՚ի Նախարարացն իւրոց առ Ըռաճայն Մանսուրւոյ եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ զդուստրն նորա ՚ի կնութիւն իւր, յոյժ ուրախ եղեւ տալ նմա զդուստրն եւ պատրաստեաց ամենայն պիտոյս հարսանեաց առեալ դուստրն եւ ամենայն ընտանիսն իւր հանդերձ հինգ հարիւր զօրականս ընդ իւր ել անտի եւ եկն ՚ի Սրնկփաթան, եւ Ըռաճայն Սրնկփաթանւոյ հրամայեաց զօրաց իւրոց երկու հազարաց ելին ընդ յառաջ նորա եւ պահեն զճանապարհս զգուշութեամբ այլ եւ ետ հրաման Ֆաթի Հէիդարին հանդերձ երկու հարիւր ընտիր արամբ կալցէ զդրունս բերդին զոր մտանելոց էր նա, եւ պատուիրաց նմա թէ` յորժամ մտցէ ՚ի ներքս իսկոյն ամենեցուն ՚ի սուր մաշեսցեն, ընդ այսու տեսակաւ կատարեցին հրամանն որ եւ սպանին Ըռաճայն եւ զընտանիսն իւր հանդերձ արամբքն որք եկեալ էին զհետ նորայ, եւ նոյն ժաման էլ զօրօքն իւրովք գնաց ՚ի Մանսուր տիրեաց զքաղաքն եւ ամենայն ստացուածս սպանեալ Ըռաճային, եւ ժողովուրդքն քաղաքն ոչ ինչ գիտէին անցելոցն թէ զինչ եղեն անդ, եւ Ըռաճայս այս իշխէր երկու տէրութեան (այսինքն` Մանսուրւոյ եւ Սրնկփաթանւոյ) եւ այնու երթ այրն ամենայն նախարարքն երկիրպագութիւն առնել Ըռաճային որպէս էր սօվորութիւն իւրեանց, գնաց Ֆաթի Հէիդարն զհետ նոցա յորժամ եմուտ ներքս խոնարհեաց զգլուխս իւր կանգնէր ՚ի վերայ ահից յանդիման տեառն իւրոյ, եւ Թռաճայն իսկոյն հրամայեաց իշխել ՚ի վերայ բոլոր զօրացն իւրոց եւ շնորհեաց նմա պարգւես մեծամեծս եւ առ խոնարհեալ զգլուխս երկիրեպագ շնորհակալ եղեւ զտեառնէ իւրմէ եւ ել արտաքս, սկսաւ կարգել զորագլուխս ՚ի վերայ զօրացն զորս ինքն կամէր եւ սիրտ ամենեցուին քարշէր առ ինքն եւ այնու ոչ ոք կամէր ընդ դէմ կալ հրամանի նորայ, եւ ինքն յոյժ մտախոհ լինէր զգործս իւր ոչ երբէք հարցանէր խորհուրդ ումեքէ, քանզի էր յոյժ արագամիտ եւ հնարագէտ այսպիսի ուշիմ մտօքս առնէր զամենայն, եւ հանապազ կրթէր զինքն ՚ի կիրրս զինուորականս եւ մարզէր զզօրս իւր մեծաւ զգուշութեամբ:

՚Ի այսու ժամանակի խռովութիւն մեծ եղեւ ՚ի մէջ Չանտս սհաբին որ էր ընդ Ֆռանսիսաց, եւ ՚ի մէջ Մահմատ ալի խանին որ էր ընդ Անկլիացւոց, զորաժողով առնէին երկուց կողմանց բաց Մահմատալիխանն ոչ ունէր կարողութիւն որպէս Չանտս սհաբն, քանզի սա ունէր գանձս բազումս եւ օգնութիւն մեծ գտնէր ՚ի ազգէն Ֆրանկսիսաց, թէպէը Մահմատսլի խանն ունէր իւրն օգնական ազգն Անգլիացւոց, բայց ոչ այնչափ կարեղութիւն զի տայցէ ըռոճիկս եւ ծախու զօրացն ՚ի պատերազմին, կայր ՚ի մէջ տարակուսի ոչ գիտէր թէ զինչ առնիցէր ընդ նմա սա յառաջագոյն ունէր բարեկամութիւն ընդ թռաճային Սրկնփաթանու, առաքեաց առ նա թուղթ սիրոյ հանդերֆձ ըդծայիւք եւ խնդրէր ՚ի սմանէ զօգնութիւն ընդ այսու դաշասբս թէ Թռաճայն տացէ տասն հազար զօրս ծախիւքն իւրով մինչեւ ՚ի կատարած պատերազմին, եթէ յաղթօղ գդանիցի ինքն ՚ի վերայ Չանտա սհադին, եւ կալցէ նմա եւ ինքն լինիցի տէր ՚ի բոլոր կռնաթակի, այնու յետ պարտ է յատուցանել զամենայն ծախս Ըռաճային ընդ այսուպայմանաւ, ՚ի կատարիլն պատերազմին պարտ է ընծայել քաղաքն Տշնափլի կամ ստացէ նմա երեք քրօր ըռուփիս, երկոքունց մինն հարտ է կատարել, եւ Ըռաճայն յորժամ ընթերցաւ թուղթն այն յոյ հաճոյ թուեցաւ դաշինսն ամենայն զոր գրեալ կայր ՚ի թղըոջն, պատասխանեաց նմա սիրով թէ խոստացեալդ ամենայն յոյժ բարի է բայց խնդրեմ զի մի ըստ մտօջէ գրեսցես ՚ի վերա յատուկ թղթոյ միոյ որպէս գիր պարտուց կնքեսցես կնքաւ քով եւ նախախարք քոյ եւս կնքեսցեն առաքեա թուղթդ ընդ առ յիս եւ ես պատրաստեմ զօրս իմ իմովք ծախիւքն առաքել առ քեզ. եկ ՚ նոյն ժամայն գրեաց զթուղթ պարտուց կնքեաց կնքաւն իւրով եւ հրամայեաց նախարարաց իւրոց զի նոքա սա կնքեսցեն, եւ յետ կատարելոյ իսկոյն ետ ՚ի ձեռս դեսպանին առ ՚ի տանել յանձնել Ըռաճային, եւ յորժամ Ըռաճայն ընկալաւ զթուղթն պարտուց ետ րդպիրն Արքունւոյ եւ պատուիրեաց նմա պահել ՚ի գանձարանի զգուշոթեամբ քանզի է գիր պարտուք, եւ այնուհետ հրամայեաց Սպարապետին իւրոյ Ձաթի Հէիդարին պատրաստել տասն հազար նօրս նտիրս, եւ նա իսկոյն պատրաստեաց եւ ինքն եղեւ կառավարիչ ՚ի վերայ նոցա, եւ ել անտի զօրօքն հանդերձ որք էին վեց հազար հեծեալ եւ չորս հազար ոտանաւոր եկին ՚ի յօգնութիւն Մահմադալիխանին որ միաւորեաց անդ զօրս իւր եղեն ամենեքեան իբրեւ վեշտասան հազարք, եւ իշխանն Անգլիացւոց ետ նմա հինգ հարիւր այսր երօպացի, վեց թնդանօթս ամենայն մեքենայիւքն, ելին ՚ի պատերազմն Տշնափլւոյ, սկսան շինել պատնեշս առ ՚ի պահպանութեան իւրեանց մինչեւ ամիսս չորս երբեմն ճակատէին եւ երբեմն հանգիստ առնէին, եւ յետ կատարելոյ չորնից ամսոց ել Չանտա սհաբն ՚ի բերդէն զի անկցի ՚ի վերայ զօրացն Մահմադալի խանին եւ սոքա գիտասցին զկարծիս նորա իսկոյն գոմարեաց զօրս իւր ՚ի մի վայր յանդիման նորա սկսան պատերազմ սաստիկ տալ ընդ միմեանս մինչեւ անկան երկոքունց կողմանց զնօրք բազումք ասեն թէ` կոտորուածքն էին իբրեւ հինգ հազարք, եւ ՚ի միջի պատերազմիս կալսն զՉանտա սհաբն, եւ մնացեալ զօրքն փախստական եղեն եւ աւար առին զամենայն ինչս նոցա, այնու հրամայեաց բերել զկալեալ իշհխանն եւ գլխատեաց առաջի իւր ՚ի տեսս ամենեցուն քանզի ունէր նախանձ մեծ ընդ նմա, ասեն թէ սպանեալ իշխանս այս եղեւ պատճառ սպանման Անավէրդի խանին որ էր հայր Մահմատալի խանին, վասն որոյ գլխատեաց զնա փոխանակ արեան հօրն իւրոյ, եւ յետ կատարելոյ այս ամենայն եմուտ ՚ի քաղաքն տիրեաց զամենայն. եւ բնակիչք քաղաքն բարեպէ հնազանդեցան ինքեանք, եւ անտի արձակեաց զզօրսն Ըռաճային մեծաւ շնորհակալութեամբ եւ ասէր երթասցէք ՚ի խաղաղութեան երկիրն ձեր:

Եւ նոքա չուեալ անտի երթային դէպ ՚ի Սրնկփաթան ՚ի այնցս ճանապարհաց իւրեանց էին ամրոցք Մարախայից ետ պատերամ ընդ նոսա յանունն տեառն իւրոյ եւ կալաւ զամրոցն այն որ կոչէին Կշնագրի եւ անտի գնաց Ըռայեաքօթայ որ էր ամրոց մի մեծ յոյժ ամուր ՚ի վերայ բարձր լերանց որ տասն եւ ութն մղոնաչափ հեռի էր ՚ի Կշնագրուց, զայս եւս տիրեաց եւ ապա գնացին անտի ՚ի յերկիրն իւրեանց, յորժամ եմուտ նա ՚ի պալատն տեառն իւրոյ իկսոյն հրամայեաց տալ նմա պարգեւս մեծամծես ըստ արժանւոյ իւրոյ փոխանակ երաշխեաց իւրոց զոր գործեաց ՚ի ճանապարհի:

Եւ յետ կատարելոյ զայս ամենայն առաքեաց դեսպան մի առ Մահմատալիխանն ազդել նմա թէ` ահա եղր տէր եւ իխշան ՚ի սրտի քում եւ գլխատեցեր զմահաբեր թշնամին քոյ այժմ պարտիս կատարել զդաշինս զոր եղեր զհետ իմ, առաքեա ինձ երիս քրօր ըռուփիս կամ յայնձնեա ինձ քաղաքն Տշխնափլի որպէս է գիր պարտուց քոց ՚ի ձեռին իմ, եւ Մահմադլի խանն ոչ կամեցաւ տալ նմա որպէս խոտսացեալ էր պատախսանեաց թէ` Անգլիացիքն ոչ թողուն քանզի ասեն թէ` մեք կալաք քաղաքն այն որպէս ունին ՚ի ձեռին իւրեանց այպիսի խօսակցութիւնս բազումս առնէին, եւ էանց ժամանակ ինչ մնաց տարաձայութիւնս ՚ի միջի իւրեանց:

 

Այսքանս բավական համարեցաք ներկայ Ազդարարիս ընթերցողացն եւ զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոց եմք ՚ի յետեւեալ Ազդարարոջսն. երես 287

 

Պատճէն թղթոյն վարաջա Մահմադալիխանին, եդաւ աստ ՚ի հայ գրով, յասամ ընթերցողաց հաճոյ լինի ըստ յամաց իւրեանց:

 

Նաւաք Օմդօթըլ մալք Վարաջայ Ամիրըլ հընգ ասֆար դօվլայ Անուարագին Խան Բահադօռ զաֆր ջանգ խօլդալու Մօլտէհու Սուլտանուհու:

Զմաս տա զքան ազ սփահր բէլանտ: Բը ֆտահ դիգէր բաս բը ձրու զմանդ:

Ազեն բիշտէր գովրամ դար զըմիր: Վլաեաթ սթան բաշվու աֆազգիր:

Էյ աֆտաբ դահր ազման նուր վամագիր: Էյ սաեաը խօդայ ազսարմ սայէ բարմադար:

Գեար դլու դաստտ բգրուգան բաշըտ: Դըլլու դաստ խօդայեգան բաշըտ:

Դաստըտ քէ ամադ բաը քարամա բիգրամ մաբադ: Հռչանդ բզլ բի շ քունի չիչ քամ մաբադ:

Ազանջաքէ աղլխլաեալ խալխ բենիազ Փատրի արաթուն էբն Շամաուն, ազդարըուլէլմ Շիրազ ազբմօղթազա սան քէ բրատ ռէզզ բըհար սուք քէ քարդ է աստ ռազմ, զարուրէթ աստ նահդան դարուն դիար ղադամ, վարէդին սարզըմին գեաշտէ վուլին հիշմադան հռշանդ ազ վաղլու հօնար բըհրա նադարէդ ամա ֆէքրի քեարդ քէ քրահը նգարըշ թաբի մօդաթի բայէդ մըհնաթ քեարդ ղըրին սուրտթը չափխանայ բալեըդ թարթիփ քեարդ չնանչէ բըվազլի էլահի բըմիայման ըլթաֆ խօդավանդի բըսահի մուֆուլէ չափխանայ թէեար ումիավար աֆզալ լայէըզալ ալի ունէստ քէ ին չափխանայ բընամը նամի վու էսմը սամի վալաջահի մուրվվաճ գեարգեադ վու քութուբ արաբի վու վալսի վու ղէրիհայ չափ լադա շուվեադ զիադէ հադդէ ադաբ:

*******************

Ոմանք ՚ի յազգէ մերմէ տեսանելով անհաստատութիւն եւ աղքատութիւն դպրատան մերոյ ՚ի յուսուցչաց խորեալ են զի եթէ իցէ կար հրամանաւն օրինաց անկլիացւոց հաստատել զվիճակարկութիւն մի երեսուն հազար յունին, ՚ի յայս մտածութեան զի արդեամբ սորին նորոգեսցի զդպրատունն եւ փախեսցի զուսուցիչս յանկլիացւոց, այլեւս կացուցանել նորոգ ուսուցիչ ոմն ՚ի Ֆրանսիզաց, զի հրահանգեսցեն մանկունս մեր զլեզուս այս գուցէ զի եթէ ժամանակն փոխարկութեամբ իւրով բերցէ անպաղութիւն արդեանց գոնեայ առատ ուսմամբն նորոգեսցեն անկումն բախտաւորութեան նոցա, վերջապէս առայս եթէ ոք ունիցի խորհուդր եւ հաճոյութիւն ինչ ՚ի սրտի իւրում ՚ի վերա բանիս յայսմիկ խնդրեն զի գրելով ՚ի թղթի տացեն ՚ի տպել յետեւեալ Ազդարարոջն զի նովաւ ծանիցեն նոքա զկարծիս եւ զբարի խոհականութիւնս նոցա, եւ տպայ առաջանայցեն ՚ի գործ յավել զգուշութեամբ:

Նաեւ պարտեն գիտել ընթերցողքն զի արդիւնք առաջադրութեանս զինչ յայսմիկ բովանդակելոց է փոքր յաւելի կամ պակաս 3300 յուն այսու յատկութեամբ:

Զվաստակս 3000 յունին հարիւրին 10 ովն բովանդակէ 3000

զվաշխն 30000 յունին միոյ ամսոյ 225

ծախս մութանելոյ անուանքն վիճակ ստացողաց ՚ի դաֆտարս բովանդակելո է 400

եղիցի գումարն 3625

հանելով ՚ի սմանէ զծախն ամենայն պիտոյից 325

մնասցէ փոքր յավել կամ պակաս յուն 3300

 

՚Ի սմանէ 300 յուն վասն պիտոյից եւ նորոգութեանց դպրատանն եւ մնացեալն տալով ՚ի վաշխ եւ վաշխիւն այնմիկ հատուցանես զվարձս ուուցչաց եւ այլն, զոր յաւելի յատկութիւնն յետ այսու կարեմք հնարել:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ

 

Թէ եւ ամենեքեան բազմեռանդ ցանկութմեամբ սպասէին լուր խաղաղութեան բայց տրտմելի է իրաւի, զի անդրադարձն եղեւ, որպէս ՚ի 27երրորդ ամսոյս ժամանմեցաւ աստ Պանթէր նաւն ՚ի Սուիսու, զոր եբեր լուր Եւրօպիու անցեալ մառչ այսինքն նիրհան ամսոյ, յայտնելով զի մարտն ընդ մէջ Անգլիացւոց եւ Ֆրանսիզաց տեւէ ուժգին:

Յօլանդիզք, խաղաղութիւն են արարեալ ընդ Ֆրանսիզաց, եւ իբր միաբանեալ են նոսա, Պրիանս Օրաջն մազապուրծ փախուստ լեալ ձկնորսի նաւակաւք հասեալ է ՚ի յընկլթէռն, զընտանիս նորա առաջագոյն յուղարկեալ է լեալ, յետ փախիլոյն դորա զժողովուրդն յանձնեալ են զանազան տեղիս ՚ի ձեռս Ֆրանսիզաց, միաբանելով ընդ նոսա, եւ յանձն առեալ են զահման նոցայ ՚ի Կուտլիտէ, այսինքն յաւասարութիւն իբր թէ ոչ ոք մեծ եւ ոչ ոք փոքր այլ ամենեքեան յաւասար:

Յետ պրինս Օրանջին յԻնկլթէռ հասանելոյն եւ ամենայն արարքն Յօլանդզաց տեղականալէն եւս առաւել զկերպս նոցա տեսանելով ո ր միացեալին ընդ թշնամիս իւրենց ֆրանսիզքն, մտածելով իցէ թէ ընդիմամարտեսցի ընդ անկլիացիք, առաջագրեալին ընբառնեալ զամենայն ինչս Յօլանդիզաց զոր գտանեցաւ ի Ընկլիթէռն, եւ հրատարակեալ ետուն զպատուէր թագաւորական առհասարակ նաւապետացն կռւոյ ընբռնիլ զամենայն ստացուածս Յօլանդզոց, եւ յուղարկեալ են ՚ի յԸնկլիթէռու դեսպան առ Յօլանդիզքն հարցանել եթէ նոքա ցանկան հրատարակիլ պատերազմ ընդ Բրիթանեացւոյ, թէ ոչ:

Յստացուածս Յօլանդզաց գողք պահել էին ՚ի յԸնկլթէռն բօվանդակէ 60 միլիօն պօն ստառլին, զորս նա բազում նաւք յատկապէս ցրոց 12քըն մեծ նաւք էին զոր զբեռսն բաց հինգ միլիոն պօն ստարլին արժանաւորութիւն գոյ ասեն. նաեւ 12 մեծ կռուի նաւք գան ՚ի կառավարութեանն Անգլիացւոց, յումէ եկեալ եւ որով կերպիւ ընկալեալ չէ յիշեալ, զայս ամենայն ստացուածս Յօլանդզաց կալեալ ունեն Անգլիացիքն, մինչ վերջնակա պատասխան ընկալնուցուն ՚ի նոցանէ, զոր ասեն բովանդակութիւն արժանաւորութեան բեռ նաւանց եւ բեռացն 40 միլիոն պօն ստառլինկ գոլ կարէ, բովանդակելով ընդ ՚ի վեր յիշեալ 60 միլիօնի, բովանդակելոց է 100 միլիոն:

Ժողովուրդն բրիթանիացւոց յրաւիրեալ են թագաւորին իւրեանց ընդունիլ ՚ի նոցանէ 40 միլիոն պօն ստառլին, վասն առաջացուցանելոյ զպատերազմն ընդդէմ Ֆրանսիզաց, այլ թագաւորն չէ յանձն առել ասելով զպէսպէս յարցն զոր հաստատեալ են, զայնսն բաւիլոցէ, առաջացուցանէ յզպատերազմն:

Եմփրադօռն Սլաւոնկու խոստացեալ է տալ 250000 զօրք, վասն ընդիմանանալոյ Ֆրանսիզաց, եւ եթէ յաւել եւս յարկաւորցի 150000 զօրք եւս տալոց է Բրիթանիացւոց, ըզծախսն առին թագաւորն Անկլիացւոց խոստացեալ է տալ վեց միլիոն պօն ստառլին վասն առաջնոյ, եւ վասն երկրորդին երեք միլիոն:

Ասեն թէ Ֆրանսայ սով եւ տկարութիւնն տարածեալ է յայսոսիկ յոյժ անձնութեան են, բայց թէ եւ այսպէս` ընդիմանան քաջապէս:

Ֆպանսիզքն յուղարկեալ են չորս մեծ կռուի նաւք, վեց ֆրիգաթք 40 ըօփանցի, եւ քանիցս նաւք առ այս կողմ, Հնդկաց հանդերձ զօրօք, զայս յրատարակեալէն անգլիացիք եւս արձակեալ են չորս կռուի նաւք, եւ մին սլուփ կռուի առ այս կողմն Հնդկաց հանդերֆ զօրօք ՚ի Պօրտմօթ:

Երեք մեծ եւ երկու փոքրիկ նաւք Անգլիացւոց պատրաստի են եղեալ հանդերձ զօրօք ելանել առ այլ հաւատան վասն կապ Բօնսպրանս գնալոյ լինի եւ պատահաբար կարելի վասն մուրիս կղզոյն լինի:

Յորս պատերազմական նաւք զօրօք հանդերձ Ֆրանսիսքն յուղարկեալ են առ արեւմուտ կողմն Ամէրիկու:

Կայսերուհին Ռուստաց բոլորովին յաղթութիւն է արարեալ ՚ի վերայ Պօլօնիու անցեալ դիզէմբր ամսոյն, ջէնէրալ Սուտրօյ ռուսաց, տիրեալ է զնորանիստ քաղաքն վարսայ պատերազմօք, եւ սպանեալ են զպօլօնէացւոց 32000 անձինք թէ զինուորք եւ թէ ժողովուրդ:

Ջէնէրալ Մէդօս նաւն ենթ կառավարութեան քագտան Լայդին, ամսոյս 6 հասեալ է ՚ի Կալկաթայ, զոր ելեալ էր ի Գանթօմուց անցեալ շամս ամսոյ երրորդին:

Չինու վաճառականութիւնն քաշ աստիճանի է եդեալ գինն բամբակի 9 դայիլ մինչ 10 դայիլ, կլայեկն 13 դայիլ, բիբարն 11 դայիլ մեէկ փիքուլ, Աֆիոնն 230 մառչիլ մեկ սանդուղն, թոթեղէն անհարցանելի:

Կերակրեղէնն առատ գտանի թէ եւ անցելումն հազուագիւտ էր, բայց ի յանձրեւելն առատապէս յնձեալ են զցանք:

Չինու Եմպրադօռն գոլով ծերացեալ, առաջադրեալ է առաջիկայ տարոյն յանձնել զիշխանութիւնն իւր մի ՚ի թոռանց իւրոյ, զոր առաջադրեալ է լինիլ արու ժառանգն տէրութեան իւրոյ:

Ատենն չինէացւոց արձակապէս է այժմս, զի ամենայն նեղեցեալք կարող են մատչիլ առ պետն մանդարինաց, եւ յաւանել զբանն իւր, զոր եթէ ոք ՚ի չինէացւոց գինցէ ապրանք ինչ եւ զգին ոչ հատուցանել կամէ` հարկադրելոց են նմա վճարել զպարտս իւր, չդէ որպէս յառաջ զի օտարականք ոչ կտրէին զգանկատս իւրեանց յայտնել նոցա:

Տատսինգ Դեսպանն Յօլանդիզաց, բարոյապէս ընկալեալ է եղեալ Յեմպրադօրէն, բայց մինչ ելանելն Ջէնէրալ Մէդօս նաւոյն, ոչ ինչ փոխարկութիւն չէ եղեալ, սպասէին նորա գալստեանն մինչեւ շամս 15 երրորդի:

Ամսոյս չորրորդումն սաստիկ Տիւփոնէ եղեալ ՚ի չիտագօնդ, զոր միջոց եօթն ժամ սաստիկ հողմէ հնչեալ, այնքան զի հազարաւոր ծառք արմատախիլ է արարեալ, սոյնպէս բազում բնակութիւնք աւերեալ է, եւ զնաւակսն համայն ոմանք ՚ի ցամաքիի են անկեալ, եւ ոմաք ՚ի ջրասուզ լեալ, եւ բազումք երկրականաց մեռեալ են, վերջապէս ըստ ասութեան երբէք յայտր կողմ Հնդկաց այդ բան սաստիկ հողմահոսութիւն չէ եղեալ:

Ամսիս 28 Պարոն Ուրիլի Ֆօրթ Լուիս Բալգանթինն, եւ 29 ումն քափտան Ստէկի Լաչմի նաւն ելան առ Մանիլայ ունելով սովորական ապրանք վաճառականութեան, Լաչնումն ելան Պարնիք Խաչատուր Տէր Ղուգաս, Խաչիկ Ծատուր Զարիֆ, Կիրակոս Կարապետ, Յովան Աբրահամ Շամիր, եւ Թորոս կարապետ:

 

Լուրք Պարսից յանեալ ՚ի գրոյ գրեալ ՚ի Պասրայու Ովդան 14-1795 թուին

 

Ես մնացեալ եմ աստ շուարած, մեր կողմ աշխարհն շատ խռդած է, ճանապարքն արգելեալ է, ՚ի Խօյ քաղաքէն մինչեւ Երեւան, Խանն Խօյու ընդ խանին Երեւանու մարտնչեն ընդ միմեանց, Խօյու 20000 թուման է խոստացեալ վըրացն զի օգնեսցեն իւրն, տեսանել պարտ է վերջն զինչ է լինելոց:

Աղայ Մահմատիխանն քրման տիրեալ է լօթ վալիխանն փախեաւ առ կողմն Թապասու այժմս աղա Մահմատիխանն եկեալ է ՚ի Շիրազ նստեալ կայ. ասեն թէ Նօվրուզ կատարելէն յետ ելանելոց է առ Վրաստան. ներկայ Բուշեռոյ Շեխին եւ Դաշստանու խանէրն խնդրէ, գնալ առ նա. բայց նոքա խնայեցին գնալն. Բուշերայ շեխ իւր ունեցեալքն յաւաքեալ է ՚ի Խարք կղզին ինքն պատրաստի կայ, ամենայն նաւսն իւր հրամայեալ է չելանել առ որոք տեղ. խարսխեալ պատրաստի են որ եթէ զօրքն Մահմատխանին դիմեսցեն առ Բուշեռ, ելանի իսկոյն առ Խարք. շեխն Բուշեռայ ընծայէ յուղարկեալ առ աղայ Մահմատխանն, բայց չէ ընդունեալ, ասելով զի շեխն ելանի առ նա անձնաւոր, հանդերձ խաննէրքն:

Առ Շիրազ գնալոյ ճանապարհն բաց է, եւ գնացօղ եւ գալացօղ անպակաս, Ջուղայ այժմս աւել հանգստութեանն են:

 

Յատկութիւն երթեւեկութեանն Նաւուց:

 

Շբաթ 3 ել քափտան       Էշմդին Ջուդիայ նաւն          առ Բանկալայ

     5 եկն               Ջակոբ Սպայի սնօյ               Բումբայուց

6               Լայթբարն Հաստր նաւն

7               Էիթն Սուչանայսմիլիեայ սնօն         Փունթիշէռու

                 Շիփրսն Իւնէն նաւն              Բումբայուց

                 Թարնբուր Մէրի                    Բիբլիպաթնա

8               Սամուէլ Ռամզի                    Բումբայուց

ել              Բրայօն Գրէնէշ                      առ Փէգու

                 Հալգէ Անտյէլիզայ

10 եկն                  Ըստիւրտ Ջէն նաւն              Բումբայուց

                 Լէնէն Վիջլէն                          Մուչլիբանդար

                 Ըսպարայ եարք                     Փունփիշէրուց

11             Լինզի Հօբ սնօյ                      Մուչլիբանդար

                 Գիբ Զօրօյսոտր նաւն            Բումբյուց

                 Ստօվս Լաչմի             Կալկաթուց

ել              Միմէրս Ֆէվօրէտ                   Փէգու

                 Նիւտն Ռէզիւտան

12             Բէկշայ Հէռիէտ                      Կալկաթայ

                 Տէլէր Կօմէր                           Բասրայ

                 Ջակօբ Սպայի սնօյ               Հարաֆային կողմ

                 Սամուէզ Ռամզի նաւն          Բանկալայ

13             Թարնբուր Մէրի                    Վիզաղփաթնամ

14             Հալն Նիմբլ բրիգն                 Փունթիշէրու

15             Լինզի Ֆօրտլմւիբ բնօյ          Կալկաթայ

                 Ըսփթ Սուքսէզ նաւն                        Փստմարբրօյ

ել              Պէնօն Վիջլի

Նուրէկ Անայ սնօյ

17 եկն                  Ըսպէս Ըսպրիմէնթ նաւն

ել              Դանէլ Կատարինայ

                 Շիփրօն իւնէն սնէյ                Պուլպինանկ

18 եկն                              Ռէջիստէնս նաւն

19 ել                     Ըսմիթ Ռիվէնջ                       Նագուր եւ Բումբայի

20 եկն                  Ըսմիթ Դայէլի

21 ել                     Ըստիւրտ Ջէն                        Պուլպինանկ

                 Ըսմիթ Սուքսէզ                     Կալկաթայ

26 եկն                  Մարգադի Մէնթէր                Սուէս

 

 

Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուելէ, Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ Շբաթ ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1795:

 

(Ապրշումեղինաց գինսն են )

Բանուկի լէվավալ ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի ֆի ղիտրն      44 յունովն

եւս            դօյումն           չորսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի                                 42

եւս            սէումն             տասնէն                                                                      40

եւս            չրումն             բոլորն դեղին լինի                                                      39

մայր ռադնագարին բոլորն աւալ եւ կէսն ճարմակ եւ կեսն եւս իւրնէ լինի    34

եւս                        շոքէն մին բաժինն ճարմակ                                                  30

եւս                        դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն                                     29

եւս                        կապն եւս չուանով լինի կապած                                           27 1/2

Շեժաեվեպեչ ծգէա         դօում չունենայ կ ապն իւրնէն լինի կապած            26

եւս                        դօում ունենայ                                                                       24

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշում                                                         22

Սէտապատի մին նախի ապրիշումն                                                     28

եւս            2                                                                                                          26

եւս            3                                                                                                          22

Մուխտայ ալորած ապրիշումն                                                              13

եւս անալորած եւս                                                                                              10

Դօում ռադնագարի ապրիշումն                                                                        4

Ճոթեղինաց գինն

Տօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ռանկի ջէլին ֆի քուռին                    110

եւս            60                                                                                                       100

եւս            55                                                                                                       80

եւս            50                                                                                                       68

եւս            46       ավալ բալուչէրի շտկին                                                          67

եւս            43       դօյում                                                                                     55

եւս            40       սէումն                                                                                     50

եւս            38       չարումն                                                                                  45

եւս            45       միրզայ փուրին                                                                      56

Միրզափուռի կարմիր ջէլին                                                                   36

Դահրի ավալ ջէլին                                                                                              65

եւս            դօումն                                                                                                60

Սէդաբադի նաբաբին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէր ունենայ       17

եւս            դօումն                                                                                                14

եւս            սէումն                                                                                                 9

Օվրանկշային ավալն 40 ձեռնին                                                                       26

օվրանկշային դօյումն                                                                             23

օվրանկշայի սարին 50 ձեռնի                                                                45

մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն                                                     30

եւս            20 դօյումն                                                                                         26

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնին զութնին ավալն                             23

եւս            12       դօյումն                                                                                   19

եւս            առանց քաթարի 12   ավալն                                                             18

եւս            10                                                                                                       12

մալդէու ալաջէն ավալն ֆի քռումն կէսն մատիճուր քաթարիդար լինի          42

եւս            հասարակն                                                                                         35

եւս            ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն                                                       60

եւս            50       դօյումն                                                                                   50

եւս            50       սէյումն                                                                                    45

թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին     ֆի քուռին                               30

եւս            դօյում 10                                                                                           25

եւս            սէյում 10                                                                                            28

փուշակի սըստրմանիաղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն                                  45

եւս            դօյում                                                                                                 40

եւս            սէյումն                                                                                                25

միրզափուրին                                                                                          16

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆարդինն                                                             26

չափայ սարին 16 ձեռնին                                                                                    29

եւս                                                                                                                        26

սէիդապատի բութադարն 16 ձեռնին                                                   80

եւս            սարին 16 ձեռնին                                                                              160

քազղի շիր շաքարն ավալն                                                                                 40

եւս            դօումն                                                                                                35

ութին                                                                                                                   20

թէմրի 20 ձեռնի սարին                                                                          43 1/2

եւս            18 եւս                                                                                                 39

եւս            16 եւս                                                                                                 35

եւս            14 եւս                                                                                                 28

գօլբադանն                                                                                                          27

մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 1/2 ձեռ լէնոքն                           19 1/2

եւս            8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնոքն                                                       13

եւս            6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնոքն                                                11

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին                                                              55

եւս            եւս 18 ձեռնի սարին                                                                          50

եւս            եւս 16 ձեռնի                                                                                      45

մունկասարին 20 ձեռնի                                                                         30

մունկասարին 18 ձեռնի                                                                         28

մունկասարին 16 ձեռնի                                                                         26

ջօռայ մունկադօթին                                                                                           6 1/2

(Ուղ եւ թէլեղինաց գինն է)

բանկոու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն                                               22

մադրասիս ուղն                                                                                      31

կոնջթի թէլն                                                                                                         23

գէնագարչակի թէլն                                                                                             20

(Անաջինաց գինն է )

բանկալու շաքար ավալն ֆի քանդին                                                    17

եւս շաքար դօումն                                                                                              14

եւս            դուռն                                                                                                  11

եւս            կարմիր մուստարդն                                                                          4

եւս սագմէթին                                                                                         7

եւս ժիրէն                                                                                                 28

եւս չորատրակն                                                                                       16

փիփէլն                                                                                                     50

եւս փիփէլին փէթն                                                                                              20

ավալ ռաթնագարի բրինձ ֆի դարսին այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն  80

դօյումն                                                                                                    70

կարգասիօն բրինձն ավալն                                                                                60

եւս            դօյումն                                                                                               50

եւս            սէումն                                                                                                 40

կոնճիթն                                                                                                   90

նօխուդն                                                                                                  40

փաթանայ պիլն                                                                                       35

կանանչ դալն                                                                                                       45

թուար դալն                                                                                                         40

եւս կոտրածն                                                                                                       45

քուլթին                                                                                                    60

գնգայ ջէլի ցորէնն                                                                                               60

գուդիուն                                                                                                 40

(Չինու ապրանաց գինն է )

Չինու ավալ կաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն այսինքն 133 ռաթլն 33 տուկրէն       225

եւս դօում                                                                                                 190

եւս սէումն                                                                                                           90

եւս չարումն                                                                                                         80

եւս քանգն           ֆի քուռին                                                                  

սէվ եւ ճերմակ ֆի թանն                                                                         18

եւս 45 փէթի վերն գոյնով սիտին ֆլօրն ֆի թանն                                           16

եւս 35      եւս      լուստրին                                                                                10

եւս 35      եւս      եւս ֆլօրն                                                                                12

եւս 45      եւս      գամասկն                                                                                16

եւս            եւս      պիկինն                                                                                   6

եւս            եւս      սայեալսայէն                                                                          5

եւս            եւս      պիլամն                                                                                   2

եւս            եւս      ֆալս զառն                                                                             5

եւս            թութունակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն                                28

եւս ժիպակն ֆի փիքուլն                                                                                    50

եւս ապրշումէ չաթրին ֆի գանէն                                                                      1

եւս քաղաթէ        մեծ զաթն ֆի 100 գանէն                                                      12 1/2

եւս            փոքրն եւս                                                                                          9

չինու ավալ չինչինու ճարմակ մարին ֆի քանդին                                 50

(ֆէգուայ ապրանաց գինն է)

մոմն ֆի քանդին                                                                                     100

դալային                                                                                                   55

բիջդէմարն ֆի քանդին                                                                           15

տզղէպէշն ֆի քանդին                                                                            50

ձկան կաշին ֆի 100                                                                                           2

քաթն                                                                                                                    27

լինկղէպաստրն    ֆի ռաթլն                                                                    2 1/2

ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն                                                                     30

շիմբի տախտակն եւս                                                                             6

տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին                                                            1

աւալ մարֆինն ֆի քանդին                                                                                150

դօումն եւս                                                                                                           120

սէումն եւս                                                                                                           90

չորումն եւս                                                                                                          60

լաքն եւս                                                                                                   28

(Մուչլիբադարայ ապրանաց)

քսելէ հալդին ֆի քանդին                                                                                   55

ճիլի                                                                                                                      10

եասամայ թազայ ցորէնն 9256 1/2 ռաթլանոց գարսին                                  90

ավալ թութունն ֆի դուզին                                                                                5

դօումն                 եւս                                                                                          2 1/2

 

    

 

Լուսնի

Աւուրք

Ամիսք Հռօմայեցուոց

Ամիսք Ազարիայի

Ձայնք

Աւուրք եւ Տօնք

 

     Յունիս            Նախայ                                   Տօն է Սրբոցն

    

13 20       1 ակ   Երաքշաբաթ              Դանիէլի Մարգարէին եւ այլն         

14 21       2 բձ     Չորեքշաբաթ             Պահ

15 22       3 բկ     Հինգշաբաթ               Թարգմանչացն Իսահակայ եւ Մես

16 23       4 գձ    Ուրբաթ                      Պահ

17 24       5 գկ    Շաբաթ                       Տրդատայ Թագաւորին եւ այլն

18 25       6 դձ    Կիւրակի                    Տփոյ գտմանն Աստուածածնի

19 26       7 դկ    Երկուշաբաթ             Կալինիստրոսի եւ այլն

20 27       8 աձ    Երեքշաբաթ               Զաքարիայի Մարգարէին                

21 28       9 ակ    Չորեքշաբաթ             Պահ

22 29       10բձ   Հինգշաբաթ               Եղիսէի Մարգարէին

23 30       11 բկ  Ուրբաթ                      Պահ

24 31       12 գձ  Շաբաթ                       Երկոտասանից Առաքելոցն Քրիստոսի

     Յուլիս

25 1          13 գկ  Կիւրակի                    Բարեկենդան Վարդավառի պահոցն

26 2          14 դձ  Երկուշաբաթ             Պահ

27 3          15 դկ  Երեքշաբաթ               Պահ

28 4          16 աձ Չորեքշաբաթ             Պահ

29 5          17 ակ Հինգշաբաթ               Պահ

30 6          18 բձ  Ուրբաթ                      Պահ

1   7          19 բկ  Շաբաթ                       Տապանակին հնոյ եւ նորոյ սրբոյ Եկե

2   8          20 գձ  Կիրակի                      Վարդավառ է

3   9          21 գկ  Երկուշաբաթ

4   10       22 դձ  Երեքշաբաթ              

5   11       23 դկ  Չորեքշաբաթ             Պահ

6   12       24 աձ Հինգշաբաթ               Եսայեայ Մարգարէին

7   13       25 ակ Ուրբաթ                      Պահ

8   14       26 բձ  Շաբաթ                       Թադէոսի Առաքելոյն եւ Սանդխ

9   15       27 բկ  Կիրակի                      Երկրորդ զկնի Վարդավառին

10 16       28 գձ  Երկուշաբաթ             Կիպրիանոսի Եպիսկոպոսին եւ այլն

11 17       29 գկ  Երեքշաբաթ               Աթանիգինեայ Եպիսկոպոսին եւ այլն

12 18       30 դձ  Չորեքշաբաթ             Պահ

 

********************

Փիլիպպոս Յակոբ Պտումեանն ունի ծախու Մստր Պիտրմէ որ կասի մին մին լաք խունի բուլութի տիկէթանոցէ բուժինն տիկէթանի, վասն որոյ շնորհայ խնդրում հասարակութենէ որով ոք որ ցանկանայ յիշեալ տիկէթիցն գղանելն յինքն պատրաստայ տալն ֆի տիկեթն Ժ հուն աստղի առանց ռէջիստր արարած, եւ Ժ հուն 6 ֆանամովն ռէջիստր արարած. յիշեալ բուլութէն ասուման մինչի նախայ 2ումն կբացուի:

 

Մադրասումս Շբաթ 24 թիւն 1795:

**********************

Լսեմք զի ՚ի Բանկալայ գնեալ են Հայոց տպարանն Անգլիոյ որ զՄովսէս Խորենացի գիրքն` եւ որոյ թարգմանութեամբն տպեալ են, եւ կամին հաստատել զայն եւ տպագրել զկարելի գրեանս, որոյ վասն ոչ թէ միայն ուրախ լինիլ պարտէ` այլ եւ քաջալերել այնպիսեաց, այսինքն` նոցայ որք պատճառ այդպիսի բարեգործութեան լինելով հարստացուցանեն զազգս մեր, եւ եթէ հաւաստի իցէ զլուրն աներկբայապէս յուսադրեմք հասարակութեան ակնկալնուլ տեսանել զպտուղ բանին միջոց սակաւ ժամանակի:

 

Ամուսնութիւն

 

Շբաթ Ամսոյս 8 երրորդի ՚ի Բումբայի ամուսնացեալ է Օրիորդ Ղամբարզիֆայ Յովսէփ Աղազարեանն ընդ Պարոն Յովսէփ Միքայէլեանին: