Ժամանակագրութիւն

Արդ՝ ուրեմն պարտ է գիտել զի յԱդամայ մինչեւ ի Յովսէփ են ամք 2198։

Ի Յովսեփայ եւ ի գերութենէն Եբրայեցւոց մինչեւ ի Մովսէս եւ յայնմանէ մինչեւ ի Սաւուղայ թագաւորելն, են ամք 2889։

Ի Մովսիսէ մինչեւ ի Սաւուղ դատաւորք էին ամենեքեան։ Ի Սաւուղայ մինչեւ ի գերութիւնն Եբրայեցւոց առ Նաբուգոդոնոսորաւ արքայիւ թագաւորք էին եւ են ամք 3372։ Զկնի ստեղծման Ադամայ եւ ամենայն արարածոց 60 ամին Կայէն սպան զԱբէլ, զեղբայր իւր եւ եգիտ զչափ եւ զկշիռ։

170 ամին Յօբէլ եգիտ զվրանս եւ Յօբալ զերաժշտականություն՝ զքնար եւ զտաւիղ։

Եւ Դօբէլ էր ճարտարապետ դարբին պղնձի եւ երկաթի։ Եւ Նոյեման, քոյր Դօբէլի, եգիտ մանել զբուրթս։

130 ամին ծնաւ Սէթ։

135 ամին Սէթ ծնաւ զԵնովս։ 1056 Ղամէք ծնաւ զՆոյ։ 1556 ամին Նոյ ծնաւ զՍէմ եւ զեղբարս նորայ։

1615 Ենօվք վերացաւ յերկինս։

1656 եղեւ ջրհեղեղ ի վերայ ամենայն երկրի։

1658 Սէմ ծնաւ զԱրփաքսաթ։

1693 Արփաքսաթ ծնաւ զՍաղա։

Սաղիմ, որ է Յերուսաղէմ, շինեցաւ ի Սեմայ յորդւոյն Նոյի, 1769։

1788 եղեւ աշտարակաշինութիւն եւ բաժանումն լեզուաց, որ յետ կործանման աշտարակին եղեւ անլուր բարբառ բաժանմամբ լեզուացն եւ խրոխտանօք ի վերայ միմեանց տիրել կամեին։ Նեբրօվթ, որ եւ Նեմրութ, որ է Բէլ եղեւ առաջին թագաւոր, որ շինեաց զԲաբիլօն. առ որով էր նախնին մեր՝ Հայկ, որդի Թորգոմայ։ Եւ Հայկն ի մէջ հսկայիցն մի էր ի |79ա| շինելն աշտարակին։

Սա ամբարձ զձեռն իւր ընդդէմ Բէլայ, առնու զորդի իւր զԱրամանեակ. չուեալ արատ ոգովք 300 եւ երկոքումբք յարեցելովք գայ հասանէ յերկիրն Արարատայ։ Իսկ միապետեալ Բէլայ զայլսն ամենայն եւ կոչէ զՀայկն ի Բաբիլօն. յորում ոչ առեալ յանձն։ Գայ Բէլ ի վերայ նորա խրոխտանօք։ Անտանօր ուշիմ եւ խօհեմ հսկայն քաջագանգուրն եւ խայտակն, աճապարեալ հաւաքէ զզօրս իւր, հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրք, մանունս ունելով յինքեանս ձկունս։ Եւ յառաջ կոյս անցեալ հասանէ ի դաշտաձեւ լեառն մի, տեսանէ զբազմութիւն ամբոխին Բէլայ։ Ծանեաւ Հայկն զԲէլ առաջի բազմութիւն ամբոխին, եկեալ հասանէ ընտրիւք վառելովք արամբք կորովիւք յառաջ մատուցեալք յերկոցունց կօղմանց հսկայիցն առ միմեանս զահագին դղրդմունս ի վերայ երկրի առնէին շահատակելով հըսկայազունքն զմիմեանս արկանէին։ Անդ ոչ սակաւք յերկոցունց կողմանցն արք յաղթանդամք ի բերանոյ սրոյ դիպեալք տապալ յերկիր կործանէին։ Յայնպիսի անակն ունելի դիպուածս տարակուսանաց տեսեալ արքային տիտանեան, զարհուրեցաւ եւ ի բլուրն ուստի էջ, վերջոտնեալ ելանէր։ Զայս իմացեալ աղեղնաւորին Հայկայ յառաջ վարէ զինքն, մօտ հասանէ առ արքայն Բէլ, քարշէ զլայնայլիճն դիպեցուցանէ զերեք թեւանն կրծից տախտակին եւ շեշտ ընդ մէջ թիկանցն թափ անցիկ լեալ յերկիր հարստի սլաքն եւ այսպէս ճոխացեալն տիտանեանն յերկիր զարկուցեալ փչէ զոգին։ Իսկ ամբոխին տեսեալ զայնպիսի ահագին քաջութիւնն փախեան։ Զայս եւ զայլ բազում քաջութիւնս արարեալ Հայկայ ընդդէմ ներհակաց մեռանի։

1804 շինեցաւ Նինուէ ի Յելասուրէ։

|79բ| 1810 Ռագաւ ծնանի զՍերուք։

1889 Սերուք ծնանի զՆաքովր։

1898 Նաքովր ծնանի զԹարայ։

1905 Նինոս առաջին ինքնակալ թագաւոր եղեւ ի Յասորեստան։ Սա եմոյծ զկռապաշտութիւն։

1948 Թարա ծնանի Աբրահամ։

2033 Ծնաւ Իսմայէլ որդի Աբրահամու ի յաղախնոյն Հագարայ։

2046 Սոդոմ եւ Գոմոր երկնային հրովն այրեցան։

2047 թլփատութիւն հրամայեցաւ ի տեառնէ յաստուծոյ Աբրահամու։

2048 Աբրահամ ծնաւ զԻսահակ։

2108 Իսահակ ծնաւ զՅակոբ։

2198 Յակոբ ծնաւ զՅովսէփ։

2227 Յովսէփ մեկնեաց զտեսիլն փարաւօնի։

2237 Յակոբ նահապետն պանդխտեցաւ երկրին Քամայ։

2372 ծնաւ Մովսէս։

2452 Մովսէս մարգարէ եղեւ ազատիչ ազգին Իսրայէլի։

Ի ժամանակին Նինոսի, յամին 1905, էր Արամ, որդի Արեմանեկայ, թոռն Հայկայ։ Սայ եղեւ այր պատերազմօղ եւ աշխարհասէր, որ սիրելօվ զհայրենիս իւր, լաւ համարէր մեռանիլ ի վերայ ազգի, քան թէ օտար ազանց թշնամեաց կոխել զսահմանս իւր։ Սա ելեալ ի պատերազմ բազմօք, քաջ արամբք յարեւելս կոյս, երթեալ պատահէ Մետացւոց զօրաց, որոց զօրավարին Մադէս անուն կօչեցելոյ, որ էր այր հպարտ եւ պատերազմօղ. եկեալ ի սահմանս Հայոց եւ սմբակակոխ արարեալ ծառայեցոյց ամս ինչ։ Յայնմ ժամանակի հասեալ ի վերայ նորա Արամայ զօրօք բազմօք, սատակէ զզօրս նորա եւ զզօրավարն ձերբակալ արարեալ բերէ յԱրմաւիր եւ անդ ցից վարսեալ երկաթի ընդ ճակատ նորա եւ հրամայէ դնել ի վերայ պարսպին ի տեսիլ անցաւորաց։ Եւ ինքն խաղայ զօրօք զկողմամբն Ասորեստանեաց եւ գտանէ անդ զապականիչս երկրին իւրոյ Թ [9] բիւր հեծելոց եւ հետեւակաց զօրաց եւ ճակատ տուեալ պատերազմաւ սատակէ սպառ զզօրսն եւ զԲարձամ զգլխաւոր նոցա։ Զսա իբրեւ զաստուած |80ա| պաշտել ասեն Ասորիք ժամանակս բազումս։ Եւ յանդրէն խաղացեալ գնայ յարեւմուտս կոյս ի Կեսարիայ, Կապադովկացւոց եւ պատահէ Պայապիս արքայի, որ բռնեցեալ ունէր զմիջոցս երկուց, այսինքն՝ Պոնտոսի եւ Ովկիանոսի եւ դիմի հարեալ յաղթէ բռնաւորին եւ զզօրս նորա բնաջինջ արարեալ բառնայ ի միջոյ։ Եւ այսպէս ընդարձակեալ զսահմանս Հայոց քաջութեամբն իւրով, մինչ զի ամենայն ազգք ի յանուն Արամայ Արմէն կոչեն զհայ ազգ։ Եւ զկնի Արամայ, որդի նորա Արայն Գեղեցիկ տիրէ Հայոց։ Եւ զկնի Բէլայ թագաւորէ Նինոս յամս 52։ Ի սորա 45 ամին ծնանի Թարա զԱբրահամ։ Եւ կինն Նինոսի վավաշն այն եւ բորբորիտոնն Շամիրամ, փախուցանէ զայր իւր զՆինոս ի Կրիտայ կղզին եւ ինքն ժառանգէ զթագաւորութիւնն առն իւրոյ։ Լուեալ ի բազմաց զգեղեցկութիւն Արային, առաքէ զհրեշտակս առ Արայն Գեղեցիկ բազում ընծայիւք աղաչել զնայ, զի կատարեսցէ զկամս նորա, կամ առնուլ զնա ի կնութիւն եւ տիրել թագաւորութեան նորա, կամ կատարել զվավաշ ցանկութիւն նորա։ Եւ դառնալ յանդրէն բազում պարգեւօք ի յերկիր իւր, որում ոչ հաւանեալ Արայի։ Իսկ Շամբուշն այն առեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց գայ հասանէ ի սահմանս Արային, որ ի պատերազմին մեռանի։ Եւ զօրք նորին, Արայի մինչդեռ կամէին միւս անգամ տալ ճակատ պատերազմի ընդ Շամիրամայ, ասէ Շամիրամ՝ Արայն Գեղեցիկ ոչ է մեռեալ, այլ կայ կենդանի ընդ իս. եւ հաւատացեալ զօրացն Արայի խաղաղացան։ Եւ այնուհետեւ սկսեալ Շամիրամայ շինել զքաղաքս բազումս եւ զտեղիս եւ շինէ զարմանալի շինուածով զՇամիրամ քաղաք, որ է Վան եւ դնէ զաթոռ իւր անդ։

2889 Սաւուղ եղեւ առաջին թագաւոր Իսրաէլի։

2961 եղեւ շինուած տաճարին Սօղոմոնի։

3140 եղեւ վաղճան ինքնակալ թագաւորութեան Ասորոց ի Սարդանապալոյ։

3210 եղեւ հիմնարկութեան Հռօմայ։

3239 եղեւ վաղճան թագաւորութեան Եբրայեցւոց։

3372 եղեւ գերութիւնն Եբրայեցւոց ի Բաբիլօն։

3402 եղեւ առաջին թագաւոր Կիւրոս Պարսից։

3442 Դարեհ արքայն Պարսից ազատեաց զազգն Իսրայէլի։

3444 եղեւ վաղճան թագաւորութեանն Բաբելացւոց։

3623 Աղէքսանդր Մակեդոնացի |80դ| եդ զինքնակալութիւն իւր ի մէջ Յունաց։ Իսկ ըստ Հայոց ի սոյն ժամանակի, յետ մահւանն Արայի, պայազատէ որդի նորա Կարդոս եւ որդի սորա Պարոյր, առաջին թագաւոր Հայոց, պըսակեալ ի Վարբակայ Մարաց առաջի թագաւորէն։ Եւ գեղեցկապէս վկայ ունի զմարգարէն Երեմիայի, որ ի բանս իւր հրաւիրէ ընդդէմ Բաբելոնի ի պատերազմ՝ հրաման տուր, ասէ, Արարատեան թագաւորութեան եւ Ազգա[նա]զ[ե]ան գնտին։ Այլ զկնի սորա Հռաչեայ թագաւորէ Հայոց։ Եւ սորա ասեն, զմի ի գերելոցն գլխաւորաց Եբրայեցւոցն, խնդրեալ ի Նաբուգոդոնոսորայ անուն Շամբաթ ածեալ բնակեցուցանէ յերկրին Հայոց մեծաւ պատուով եւ ի սմանէ ասեն ազգն Բագրատունեաց. եւ հաւաստի է։ Եւ յետ սորա թագաւորէ Տիգրան, որ դաշնաւորեալ ընդ արքային Մարաց Աժդահակայ, տայ նմա զքոյր իւր Տիգրանուհի ի կընութիւն։ Եւ Աժդահակայ նենգեալ դաւաճանութեամբ ի վերայ Տիգրանայ չար խորհեալ նմա, զոր իմացեալ օրիորդին Տիգրանուհւոյ, ազդ առնէ եղբօր իւրում զխորամանկութիւն առն իւրոյ։ Եւ իբրեւ լուաւ զբանս արքայն Տիգրան, զօրու ծանու խաղայ եւ հասանէ ի վերայ Աժդահակայ։ Ի խմբել պատերազմին նիզակաւ օրինակ իմն, որպէս ջուր հերձեալ զերկաթ ի հանդերձն շամփրէ. զԱժդահակ յընդարձակ տէգ նիզակին եւ յամփոփել միւս անգամ զձեռն արտաքս զկէս մասին թոքոցն հանդերձ զինուն ի դուրս բերէ։ Իսկ վաղճան գործոյն առնէր մահն Աժդահակայ։ Զայս եւ զայլ բազում յաղթութիւնս արարեալ խարտեաշս այս եւ աղղեբեկ ծայրիւ հերուաց Երուանդեանս Տիգրան, երեսօք գունեան եւ մեղուակն անձնեղ եւ թիկնաւէտն, առոյգաբարձ եւ գեղեցկօտն, պարկեշտ ի կերակուրս եւ յըմպելիս եւ առ խրախճանութիւնս, օրինաւոր մեծիմաստ եւ պերճաբան եւ ամենայն որ ինչ մարդկութեանս պիտանի։ Զի սա ամենեցունց թագաւորացն մերոց հարստագոյն եւ խոհեմագոյն այր արանց գլուխ արութեան ցուցեալ զազգս մեր բարձրացոյց |81ա| եւ ընդ լծով կացեալս լծադիրս արար բազմաց եւ հարկապահանջս կացոյց՝ մթերս ոսկւոյ եւ արծաթւոյ եւ քարանց պատուականաց. եւ զգեստուց եւ պէսպէս գունից եւ անկուածոց արանց միանգամայն եւ կանանց հասարարակաց բազմացոյց տգեղագոյնքն, իբրեւ զգեղաւոր երեւէին գեղեցիկք եւ գեղաւորքն։ Ըստ ժամանակին առ հասարակք դիւցազանց հետեւամարտքն ի վերայ ուսուց ձիոց բերեալք եւ պարսաւորքն առ հասարակ դիպ աղեղունք եւ շեշտաւորք ի սուսեր եւ ի նիզակ վառեալք մերկքն վահանօք եւ զգեստիւք երկաթեօք պարածածկեալք. զինուց փայլմունք եւ շողիւք զթշնամիս արտահալածէր։ Սորա լեալք որդիք երեք՝ Րաբ, Տիրան եւ Վահակն, որ ընդ վիշապի կռուեալ նմա եւ յաղթեալ կարի իմն նմանագոյնս զՀերակլեա նահատակութիւնս նմա երգեն. այլ ասեն զսա եւ աստուածացեալ եւ անդր ի Վրաց աշխարհին կանգնեալ զչափ հասակի նորա պատուէին պահօք։ Սա ընդվզեալ մեռանի յԱղէքսանդրէ Մակեդոնացւոց եւ յայսմ հետէ դադարէ թագաւորութիւնն Հայկազունեաց մինչեւ ցթագաւորութիւնն Վաղարշակայ Արշակունւոյ։

3797 եղեւ վաղճան թագաւորութեանն Մակեդոնացւոց առ Պէրսէիւ արքայիւ։

3802 Անտիօքոս թագաւոր էառ զԵրուսաղէմ։

3804 Յուդայ Մակաբայեցի եղեւ այր հզօր զօրութեամբ ի մրցմունս պատերազմի։

3912 Յուլիոս առաջին թագաւոր Հռօմայեցւոց եղեւ կայսր եւ յաղթեաց Պոմփէի զօրավարին։

3918 Օքթաւիանոս, որ եւ Գայիոս, թոռն Յուլիօս, կայսեր եղեւ։ Օգոստոս կայսր Հռօմայեցւոց ի թագաւորութեան սորին ծնանի Քրիստոս ի Բեթղէհէմ Հրէաստանի։

3925 Հերովդէս այլազգի եղեւ առաջին թագաւոր Հրէից։ Առ այսու ժամանակաւ եկին մօգք յարեւելից Յերուսաղէմ առ ի երկրպագութիւն նորածին թագաւորին Քրիստոսի։

Ամք ի ծննդենէն Քրիստոսի

1 ծնաւ Քրիստոս փրկիչն մեր ի սրբուհւոյ կուսէն Մարիամայ։

2 դառնայ մանուկն Յիսուս Քրիստոս ի Յեգիպտոսէ ի Գալիլեայ։

|81բ| 12 գտին ծնօղքն զմանուկն Յիսուս Յերուսաղէմ ի մէջ վարդապետաց ի տաճարին։

30 գայ Յիսուս ի մկրտութիւն առ Յօհաննէս եւ ընտրէ զերկոտասան զառաքեալսն եւ յետ երից ամաց գայ ի չարչարանս եւ մեռանի։

35 սուրբ առաքեալն Պօղոս դառնայ ի հաւատս Քրիստոսի։

44 սուրբ առաքեալն Պետրոս նախ հաստատէ զաթոռ հայրապետութեան ի Յանտիոք եւ ապա դնէ զաթոռ ի Հռօմ։

45 եղեւ վերափոխումն սրբուհւոյ Աստուածածնին։

56 սուրբն Մարկոս եղեւ առաջին եպիսկոպոս ի Յաղէքսանդրիայ։

67 եղեւ առաջին հալածումն քրիստոնէից ի Ներոնէ։

68 սուրբ առաքեալքն Պետրոս եւ Պօղոս եղեն մարտիրոսք ի Հռօմայ։

73 եղեւ աւերումն Յերուսաղէմի ի Վէսպիանոսէ թագաւորէն։ Ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ի մեծն Կոստանդիանոս են ամք 313։

318 եղեւ առաջին ժողովն ի Նիկիայ ընդդէմ Արիոսի։

319 գիւտ սրբոյ խաչին փրկչական Յերուսաղէմ ի Հելինայ, մօրէն Կոստանդիանօսի մեծի։

331 Կոստանդիանօս շինեաց զԿոստանդինուպօլիս։

383 եղեւ երկրորդ ժողով ի Կոստանդինուպօլիս։

402 Հռոմ առաւ ի Գոթացւօց։

420 Ֆէռամօնդոս եղեւ առաջին թագաւոր ի Գալիլլացւոց։

421 եղեւ սկիզբն շինուածոյն Վէնէտիկոյ։

433 եղեւ երրորդ ժողով ի Յեփեսոս։

455 եղեւ ժողովն Քաղկեդոնի։

595 ծնաւ սուտ մարգարէն Մահմէտ։

615 զԵրուսաղէմ էառ Խոսրով արքայն Պարսից։

621 Մահմէտ եղեւ առաջին իշխան Հագարացւոց։

627 Մահմէտն գրեաց զՂուռանն։

636 զԵրուսաղեմ եւ զԴամասկոս առին Սարաճինացիք։

801 Մեծն Կառլօ եղեւ կայսր ի Հռօմայ։

964 ազգն Լէհաց ընդ իւրեանց թագաւորին եղեն քրիստոնեայք։

968 դադարեաց թագաւորութիւն Իտալիոյ։

975 սկիզբն եղեւ թագաւորութեանն Մաճարից։

1013 Սարաճինացիք միանգամայն հալածեալք եղեն Իտալիոյ ի ձեռն կայսեր։

|82ա| 1208 սուրբն Դօմինիկոս կացոյց ըզկարգ քարոզողաց։

1240 Սարաճինացիք հալածեալք եղեն ի Սպանիոյ։

1300 կարգեցաւ եւ կացուցաւ ամ յոբելեան ի Հռօմ։

1305 փափն ել ի Հռօմայու եւ գնաց ի քաղաքն Ավինիօն եւ անդ եդ զաթոռ հայրապետութեանն իւրոյ։

1375 փափն փօխեաց զաթոռ հայրապետութեան իւրոյ ի Ֆրանցոյ ի Հռօմ։

1397 Բայազիտ սուլթանն ըմբռնեցաւ ի Լանկ Թամուրէն։

1453 Կոստանդինուպօլիս առաւ ի Թուրքաց։

1464 Բօսնայ առաւ ի Թուրքաց։

1473 Մահմէտ խոնդքարն էառ զՏրապիզոն եւ ձերբակալ արար զկայսր Կալթիան։

1480 Յոհաննէս Կօրինպէրն եգիտ զտպագրութիւնն ի Մակօնցայ։

1492 Հրէայք համանգամայն հալածեալք եղեն ի Սպանիոյ։

1503 Իսմայէլ Սօֆի եմոյծ զնոր աղանդ իմն ի յաշխարհ։

1517 Մարթին Լութէր սկսաւ մուծանել զիւր աղանդն ընդդէմ ուղղափառ եկեղեցւոյ։

1523 Ըռագօղ էառ սուլթան Սէլիմն։

1526 Լուտովիկոս թագաւորն Մաջարաց սպանաւ ի Թուրքաց եւ կորոյս զիւր թագաւորութիւնն։

1527 զօրքն Բօրբօնի ասպատակեցին զՀռօմ։

1575 եղեւ բաժանումն եւ մեծ աղմուկ խռօվութեան ի Ջէնւայ վասն հնոյ եւ նորոյ ազգի եւ տոհմի։

1581 Հօլանդիայ ապստամբեցաւ ի Սպանիոյ։

1582 Լատինացիք զնոր տօմար շինեցին։

Արդ՝ աշխարհ զսկիզբն էառ ըստ Եբրայեցւոց ի մարտի ամսոյ, յաւուր կիրակէի։ Եւ ի յիսկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցայժմ, որ է թիւն մարդեղութեան փրկչին 1683, են ամք 6884։ Յառաջ քան զմարդեղութիւն բանին աստուծոյ էին ամք 5200։ Արդ՝ առաջին դարն զիսկիզբն առնու ի ստեղծմանէ Ադամայ եւ տեւէ մինչեւ ի ջրհեղեղն. ներայսքան ժամանակի ոչ տեղեաց անձրեւ ի վերայ երկրի եւ ոչ կերաւ միս, եւ տեւեաց զամս 2242։ |82բ| Երկրորդ դարն տեւեաց ի Նոյէ մինչեւ ծնունդն Աբրահամու եւ են ամք 943։ Երրորդ դարն լինիի ծննդենէն Աբրահամու մինչեւ ի ծնունդն Դաւթի եւ լինին ամք 153։ Չորրորդ դարն առնու զսկիզբն ի Դաւթէ մինչեւ ի գերութիւնն Եբրայեցւոց ի Բաբիլօն եւ են ամք 485։ Հինգերորդ դարն ի գերութենէն մինչեւ ի ծնունդն Քրիստոսի եւ են ամք 598։ Վեցերորդ դարն, որ է վերջին, առնու զիսկիզբն ի ծննդենէն Քրիստոսի եւ տեւէ ըստ վարդապետաց կարծեաց մինչեւ ի յեօթներորդ դարն, որ լինի եօթն հազար ամ եւ յայնժամ լինի վաղճան աշխարհի։ Եւ յետ 550 ամաց զկնի մարդեղութեան փրկչին Յիսուսի, ծնաւ Մահմէտն, եւ յետ 700 ամաց սկսաւ աղանդն Թուրքաց։

Ի թուին մարդեղութեանն Քրիստոսի 1358 ի յարեւելս կոյս անկան առ ի վերուստ, ի յերկնից, այնքան բազմութիւնք շնչոց կենդանեաց ի յերկիր եւ ի նոյն ժամայն սատակեալք զազրալի եւ գարշելի հոտովք ապականեցին զօդն. եւ եղեւ սաստիկ մահ տարաժամ եւ տեւեաց զամս զերիս։ Եւ յետ այսր ամենայնի ի կողմանն հիւսիսոյ երեւեցաւ գիսաւոր աստղ մի եւ ապա եկն հողմն տապախառն այնքան սաստիկ մինչ զի բազումք ի կենդանեաց մեռան։

Եւ ի Սպանիայ երեւեցաւ սիւն մի հրեղէն ի յերկինս եւ եղեւ շարժ ահագին։

1378 առաւ Յերուսաղէմ ի թշնամեացն Քրիստոսի։

1383 գտին զարհեստ թօփի եւ թֆանկի. զայս գործ, քան զամենայն յառաջ, Վէնէտիկցիք ի կիր առին ընդդէմ Ջէնուիզացոց։

1582 գտեալ եղեւ նոր աշխարհ, որ է յարեւմտական Հնդստան ի Քրիստափորէ Կօլումպէ ջէնուիզացւոց։ Եւ այլք ասեն եթէ ի թուին 1497 Ամէրիկոս Վէսպիճինոսն եգիտ զնոր աշխարհն Հընդկաց։

|83ա|Են եւ այլք բազումք զարմանալիք որք եղեն ի վերայ երկրի, զորոց զսակաւ ինչ շարագրեցաք աստ։

Ի թուին 1369 եղեւ այնպիսի մեծ դիզացումն ջուրց ծովուն, մինչ զի ելեալ ի սահմանաց իւրոց ընդ 3000 քայլս եւ ապականեաց զբազում տեղիս։ Եւ զկնի երկրաշարժ, անձրեւ սաստիկ, կայծակունք եւ արար զվնասս բազումս։ Եւ ի Կոստանդինուպօլիս եղեւ այնպիսի մահ տարաժամ, մինչ զի սակաւ ոմանք մնացին։ Եւ ի յամսեանն հոկտեմբերի եղեւ ցուրտ սաստիկ սառնամանեաց ի բազում տեղիս, եւ ծովն Պոնտոսի պաղեցաւ մինչեւ ի 400 միլս. եւ յետոյ տեղեաց ի վերայ երկրի ձիւն 39 կանգուն եւ մնաց մինչեւ ի յամիսն փետրվարի. եւ ցամաքեցան գետք եւ աղբիւրք։ Եւ Թուրք անցին ընդ դրունս Կասբից ի Հայաստուն։

Ի թուին 1520 անկան յերկնից 1200 քարինք մեծամեծք, մինչ զի մինն ի նոցանէ կշռիւր 160 լտերս եւ այլքն ոմն 60 եւ ոմն աւելի եւ ոմն պակաս եւ ունէին զգոյն երկաթի եւ զհոտ ծծմբոյ։

1471 Թուրքն էառ զՆէգրօպօնթ եւ ետ բազում վնասս եւ զհարուածս քրիստոնէից։ Եւ ի յայսմ ամի ի Բրէշայ կին մի ծնաւ զկատու եւ եկաց ամիսս վեց եւ մեռաւ։ Ներայսմ ամի եղեւ շարժումն մեծ, որոտումն, կարկուտ եւ կայծակունք յոյժ սաստիկ եւ ապականեաց զամենայն պտղաբերս եւ զբոյսս երկրի եւ սպան զբազումս ի կենդանեաց եւ ի մարդկանէ. եւ կարկուտքն այնքան մեծամեծք, մինչ զի մինն ի նոցանէ կշռիւր լտերս 25։ Եւ քար մի անկաւ ի յերկնից, որ կշռիւր լտերս 1000։

1494 եղեւ այնպիսի սաստիկ անձրեւ ի Իտալիայ, մինչեւ զի 400000 մարդիկք ջրասուզեալք մեռան եւ բազումք քակտեալք աւերեցան։

1498 ի Միլան քաղաքի տեսին զերիս արեգակս. եւ ի գիշերի տեսին զբազում հեծեալս, ընդ ընթանալն ի յօդս եւ բազումք մարդակերպք կենդանիք պատերազմել ընդ |83բ| միմեանս։ Եւ կին մի ծնաւ զերկուս զաւակս, կցեալս ընդ միմեանս, զարու եւ զէգ եւ երկաքանչիւր ունէր զԴ [4] բարձս եւ զԴ [4] բազուկս։ Եւ ի նոյն ժամանակի ծնաւ կին մի ի Յալամանս զորդի, որ ունէր զԲ [2] գլուխս, զԴ [4] ձեռս եւ զվեց զականջս։ Եւ կին մի եղեւ ընդ առն իւրում զամս Ժ [10] եւ յետոյ փոխեցաւ ի բնութենէ կանացի եւ եղեւ այր։

1502 Լուտովիկոս թագաւորն Ֆրանցացոյ զուխտ ետ ընդ թագաւորին Ըսպանիոյ, առնուլ զթագաւորութիւնն Ֆէրդինանդոյ, թագաւորին Նապօլոյ եւ բաժանել ընդ իւրեանցս։ Եւ երկաքանչիւր առնուլ զբաժին իւր։ Եւ ի բաժանելն ոչ միաբանեցան եւ յարեան ի վերայ միմեանց ի պատերազմ եւ յաղթեցաւ թագաւորն Ֆրանցոյ եւ մնաց թագաւորութիւնն ի ձեռն թագաւորին Ըսպանիոյ։

1515 սուլթան Սէլիմն ձերբակալ արար զՄսրա սուլթանն եւ էառ զամենայն թագաւորութիւնս նորա։

1541 հինգերորդ Կառլօ թագաւորն մեծաւ զօրութեամբ գընաց ի վերայ Ջազայիրին, զմեծ նաւակոծութիւնս կրեաց՝ 70 նաւք ընկղմեցան եւ դարձաւ։

1566 ի Ֆրանցայ երեւեցաւ կենդանակերպ մի աննման կենդանեաց, որ ունէր զգլուխ մայմոնի, զականջս ընծոյ, զեղջիւրս խոյոյ, զաչս բուի, զտուտ օձի եւ զմարմին մարդոյ, բայց թաւամորթ եւ ոտք ձիոյ։ Ի նոյնում ամի ի յերկիրն Ինկլիզաց լեառն մի մեծ վերացաւ ի տեղւոջէ իւրմէ եւ եկաց յայլում տեղի։ Եւ ի Սպանիայ կին մի յետ 16 ամի ի կանացի բնութենէ փոխեցաւ ի յայրական բնութիւն ըստ ամենայն անդամոց։

1568 ի Տրապիզօն քաղաքի, մերձ առ ծովն Պոնտոսի. յաւուր միում, ի յերրորդ ժամուն ի լինիլ օդոյն պարզ եւ պայծառ երեւեցան 3 արեգակք։ Եւ ի վերա նորա աղեղ ամպեղէն եւ կացին եւ մնացին զերիս ժամս։ Եւ յետ այնօրիկ մինն չոգաւ դէպ յարեւելս եւ միւսն յարեւմուտս եւ մնաց առաջի արեգակն ի |84ա| բնական ընթացմունս իւր։ Եւ յետ ոչ բազում աւուրց ի նոյն տեղւոջն ուր երեւեցան արեգակքն երեւեցաւ լոյս մեծ եւ պայծառ եւ խաչ մի ընդ լուսոյն եւ աստղ մի յոյժ մեծ եւ պայծառ եւ այս նշան եղեւ ի մէջ գիշերի։

1571 Դօնջիվան դի Աւուստիօնն, եղբայր թագաւորին Սպանիոյ միաբանեալ հետ Փիոյ փափին եւ Վէնէտիկացւոց, ել բազումք նաւօք ընդդէմ Թուրքաց եւ յաղթեաց նոցա քաջապէս եւ դարձաւ յաղթութեամբ։

1577 թագաւորք Փօրթուկալին բազում անգամ, բազում զօրօք յարեան ի վերայ Արաբացւոց, որ մերձ է առ նոսա եւ կոչին Մարօքօ եւ Ֆէսա եւ բազում պատերազմ պատերազմեցան, բայց ոչ ինչ օգտեցան եւ անկան անդրէն 3 թագաւորք եւ զօրք բազումք իւրեանց։ Երկիրն այն Աֆրիկա կոչի։

Են եւ այլք ինչք բազում զարմանալիք, զորոց զսակաւս շարագրեցից յետ ծննդեանն Քրիստոսի։

Եւ յաւուր ծննդեանն Քրիստոսի, որ էր օր կիրակէի, ի Հռօմ աղբիւր մի բղխեաց զձէթ զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս։ Եւ երեւեցաւ շուրջ զարեգակամբն մանեակ մի ոսկի, եւ յետոյ երեւեցան Յարեգակք եւ յայնմ աւուր անկաւ տաճարն խաղաղութեան եւ բագինն Ռօմուլայ, որ հիմնադիր էր Հռօմայ։ Եւ երեւեցաւ աստղ մի յոյժ պայծառ եւ լուսաւոր ի վերայ Բեթլէհէմի, ի վերայ մսրոյն, ուր ծնաւ Քրիստոս եւ ամենայն բագինք ի Յեգիպտոս անկեալ յերկիր կործանեցան։

200 ի Հռօմայ երեւեցան ի յօդս բազում բագինք, որք պատերազմէին ընդ միմեանս եւ լսելի լինէին ճայթմունք եւ բոնբիւնք զարհուրելիք եւ կայծակ էհար զդիս Լուսնթագի եւ մանրեաց եւ զթէատրօնն Պօնփէի հրդեհեալ փլոյց։ Եւ ի նոյնում ժամանակի ի Կանդիայ դին Լուսնթագի խօսեցաւ մարդկային բարբառով։ Եւ ծնաւ անդ մանուկ մի, որ ունէր զԲ [2] գլուխս։ Եւ ի Հռոմ եղեւ շարժ մի մեծ եւ քակտեցան տունք եւ ապարանք աւելի քան զհազար։ Եւ ծովն ելեալ ի սահմանաց ծածկեաց զբազում քաղաքս։ Եւ արեգակն խաւարեցաւ բազում աւուրս մինչ զի լուսով ճրագի շրջէին մարդիկք։

|84բ| Եւ յերկրաշարժէ զեօթն քաղաքս տապալեաց, շուրջ զԱնտիօք քաղաքաւ։ Ե[ւ] ի Ֆրանցիայ տեղեաց քար յերկնից։ Եւ ի Ասորեստան երեւեցաւ խաչ մի մեծ ի բազում աւուրս ի յօդն։

Եւ ի Անդրիանուպօլսի տեղեաց արիւն յոյժ սաստիկ։ Եւ ի Արաբիայ տեղեաց բուրթ բազում յոյժ։

326 եղեւ սաստիկ զարհուրելի երկրաշարժ ընդ ամենայն երկիր եւ քաղաքն Նէսիայ բոլորօվին քակտեցաւ այնպէս, մինչ զի ոչ ինչ նշան մնաց քաղաքի եւ ծովն ելեալ ծածկեաց։

Եւ ի Սիճիլիայ կղզոջն բազում քաղաքք զանբաւելի վնաս կրեցին։ Եւ ի Կոստանդինուպօլիս եղեւ յոյժ սաստիկ հողմուռուցիչ եւ ամպահարութիւն եւ մրրիկ, անձրեւ սաստագին, մինչ զի սպան աւելի քան զԺՌ [10, 000] մարդս։

Եւ ի Յերուսաղէմ տաճարն Սողոմոնի անկեալ քակտեցաւ։ Եւ ի յերկրորդում աւուր էջ հուր երկնից եւ էկէզ զնա, մինչեւ զերկաթեղէն զինչս կիզեալ աճի[ւ]ն դարձոյց։ Եւ երկուցեալ հրէիցն բազումք դարձան ի հաւատս Քրիստոսի։

172 ի Կոստանդինուպօլսի եղեւ շարժումն այնպիսի սաստիկ մինչ զի քաղաքին կէսն քակտեցաւ. ի քաղաքին Անթէպրատայ, ի Ռումէլի յերկրին, ի յառաւօտու ժամուն մինչեւ ցերեկոյեան ժամն տեղեաց բուրթ ի վերուստ՝ յերկնից եւ եղեւ խաւար բազում աւուրս։ Եւ ապա երեւեցաւ սիւն մի հրեղէն ի յերկինս թռուցեալ եւ երկինքն երեւէր իբրեւ հուր վառեալ։ Եւ Իտալիայ եղեւ շարժ եւ կործանեաց ըզբազում քաղաքս։ Եւ քաղաք մի ի Կալապրիայ ինքնըստինքեան այրեցաւ զերիս աւուրս եւ ոչ եղեւ հնար անցուցանելոյ զհուրն։

432 ի Կոստանդինուպօլսի եղեւ շարժ եւ տեւեաց զամիսս 6։ Եւ յետ այնորիկ երեւեցաւ մանուկ մի սքանչելեօք, որ ասէր թէ պարտ է երգել զերգս զայս առ ի դադարեցուցանել զշարժն՝ «Սուրբ աստուած, սուրբ եւ հզօր, սուրբ եւ անմահ, ողորմեա մեզե։ Եւ ըն[դ] երգելն նոցա զայս երգ, նոյն ժամայն դադարեցաւ շարժն։ Եւ ի Արաբիայ տեսին զբազում շունչ կենդանի ի յօդս։ Եւ ի գաւառին Ֆիօրէնցոյ, յաւուր միում ի վաղորդենէ մինչեւ |85ա| ցերեկոյ, բղխեաց արիւն ի յերկրէ, ի քաղաքին որ կոչի Թօսկանայ։ Ի Կօստանդինուպօլսի տեղեաց աճիւն։

532 ի Միլան եղեւ սով մեծ, մինչ զի կանայք զօրդիս իւրեանց կերան։ Եւ ի քաղաքին, որ կոչի Վէրչէլում ծնաւ էշ մի, որ ունէր զերեսս մարդոյ եւ զականջս իշոյ։

536 ի Իտալիայ եղեւ սով սաստիկ, մինչ զի մարդիկ զմիմեանս ուտէին եւ ծնօղք՝ զզաւակս։ Եւ ի Հռօմ ձայն սոսկալի լինէր եւ արեգակն ամ մի սակաւ մի տայր զլոյս իւր եւ եղեւ սով ի յընթանուր տիեզերս։

595 ի Հռօմ եղեւ մահ։ Եւ ի յօդս երեւէին մարդիկ սպառազինեալք, որք պատերազմէին ընդ միմեանս։ Եւ եղեւ հողմ սաստիկ եւ տապալեաց զբազում շինուածս եւ զբնակութիւնս եւ Իտալիայ մնաց սակաւ բնակութիւն։

547 ի գաւառին Թօսկանայ, ի Իտալիայ տեղեաց արիւն ի յերկնից ի միջօրէի։ Եւ արեգակն խաւարեցաւ եւ երկիր երէրէր։ Եւ ի Հռօմ ծնաւ երեխայ մի, որ ունէր զԲ [2] գլուխս եւ զմօրուս։ Ի Կոստանդինուպօլսի, ի Կալապրիայ եւ ի յայլ տեղեաց ցորեան եւ ի Հռօմ սունկք։

761 եղեւ այնքան սաստիկ ձմեռն եւ ցուրտ ահագին թէ ի յարեւելս եւ թէ յարեւմուտս, մինչ զի ծովք եւ գետք, ծովակք եւ լիճք սառեցան եւ բազումք մեռան։ Եւ ի յամառնային եղանակին եղեւ այնքան սաստիկ տօթ եւ ջերմութիւն, մինչ զի գետք եւ աղբիւրք ցամաքեալ չօրացան, նըմանապէս բոյսք եւ տունկք. եւ մեռան բազումք ի կենդանեաց եւ ի մարդկանց։

778 ի Յասորեստան մի ոմն անհաւատ հրէա, բորբոքեալ ի բարկութենէ ընդդէմ քրիստոնէից, տեսեալ զպատկերն Քրիստոսի՝ էհար զնա եւ առ ժամայն ել արիւն։ Եւ առեալ պահէ ի յամանի միոջ, զի մի ոք գիտասցէ եւ զհեղեալն ի յերկիր սրբեալ ժողովէ։ Եւ ի մի յաւուր կամեցեալ զզօրութիւն արեանն Քրիստոսի փորձել, թանայ զմի մատն ի յարիւնն եւ մերձե|85բ|ցուցանէ առ ճակատն հիւանդի ումեմն, որ իսկոյն առողջացեալ նստի։ Եւ յետ այնորիկ բազումք հիւանդք եւ ախտաժէտք օծմամբ արեանն առողջացեալք լինէին, եւ տեսեալ հրէիցն բազումք հաւատացին ի Քրիստոս։ Եւ զայն արիւնն բերեալ զԻտալիայ ի քաղաքն Մանթուայ, ի յեկեղեցի սրսոյն Անդրէի առաքելոյն հանգուցին անդ։

832 ի Ֆրանցիայ եղեւ սաստիկ հողմ մրրկախառն, կարկուտք եւ կայծակունք եւ որոտմունք։ Կարկուտքն կարի մեծամեծք այնքան, մինչ զի մինն երկոտասան ոտից չափով եւ էր կարծր, որպէս մարմար եւ սպանին զբազումս ի կենդանեաց եւ ի մարդկանց։ Ի Պօնօնիայ անկան ի յօդոյն բազում օձք, եւ ի յօդս երեւէին բազում այլակերպք կենդանիք, որք թռչէին։

890 ի Ֆրանցայ ծնաւ տղայ մի, որ ունէր զձեռս շան եւ զականջս իշոյ եւ զտուտ խոզի։ Եւ ի Վիթէրպայ, որ մերձ է Հռօմայ, ծնաւ կին մի զկատու։

1160 Հռոմայ առաւ ի Կոթացւոց եւ ասպատակեցաւ եւ մեծ մասն այրեցաւ։

1162 ի Միլան եղեւ այնքան մեծ ձմեռն եւ ձիւն սաստիկ մինչ զի 400000 անձինք մեռան. եւ չորացան ամենայն պտղաբերք եւ բոյսք։

1173 ի սեպտեմբերի ամսոյն երեւեցան 3 լուսնեակք եւ 3 արեգակք։ Ի Սիճիլիայ եղեւ այնքան մեծ շարժ, մինչ զի բազում քաղաքք տապալեցան ի հիմանց։

1180 սուլթանն Եգիպտոսի էառ զԵրուսաղէմ եւ զԱսորեստուն։

1203 Վէնէտիկցիք առին զԿանդիայ եւ զԴ [4] ձի ձուլեալ ի պղնձոյ, բերին ի Կօստանդինուպօլսոյ եւ եղին ի դրան եկեղեցւոյ սրբոյն Մարկոսի եւ կան մինչեւ ցայսօր. նաեւս զմարմին սրբուհւոյ կուսին Լուցիայ։

1223 ի յերկիրն Թօսկանայ, Գրանդուքի, տեղեաց քար ի յերկնից եւ շարժ մեծ եւ սպան 300. 000 զանձինս։