Գաւիթ եւ ժամատուն հայոց հնագոյն եկեղեցիներու մէջ

Թ. ԹՕՐՈՄԱՆԵԱՆ, ԳԱՒԻԹ ԵՒ ԺԱՄԱՏՈՒՆ ՀԱՅՈՑ ՀՆԱԳՈՅՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐՈՒ ՄԷՋ
       Հայոց ճարտարապետութեան մէջ, ինչպէս գեղարուեստական եւ շինարարական ճիւղերը դարէ ի դար նորանոր վերածնութիւններով անընդհատ կերպարանափոխուեցան, նոյնպէս ալ Հայոց եկեղեցիներու յատակագծային ձեւերը միշտ փոփոխութիւններու ենթարկուեցան։
      
       Գեղարուեստական եւ շինարարական ճիւղերը փոփոխութեան ենթարկողը ժամանակի ոգին եւ պահանջներ էին որոնք երբեմն երեւան կուգային աւելի գեղեցիկ եւ շքեղ նոր վերածնութիւններով եւ երբեմն ալ քաղաքական եւ տնտեսական ճիշող ու քայքայող ազդեցութիւններու տակ կատարեալ անկումով։
      
       Սակայն եկեղեցական յատակագծային ոճերու պարբերական փոփոխութիւնները գրեթէ կապ չունեցան արուեստի զարգացման հետ, այնտեղ ճաշակ եւ վայելչութիւն ըստ ամենայնի հպատակած էր կրօնի, պաշտաման եւ ծիսական արարողութեանց պահանջներուն։ Ճարտարապետը պարտաւոր էր եկեղեցւոյ յատակագիծը բաժանել եւ դասաւորել այնպէս ինչպէս որ կը պահանջէր կրօնը կամ կրօնի պաշտօնեան , կղերը։
      
       Քրիստոնէութեան հնագոյն դարերէն սկսած մինչեւ մեր օրերը շատ տարօրինակ եւ ուշագրաւ փոփոխութիւններու ենթարկուեցան հայկական եկեղեցիներու յատակագիծը կամ անոնց ներքին բաժանումները։ Երբեմն աւելցեր են յարակից մանր ու խոշոր բաժանումներ տաճարի ընդհանուր աղօթասրահին կից, երբեմն ալ պակասեր են։ Ինչու համար եղեր են այդ փոփոխութիւնները, կամ ինչ էին այդ աւելցած ու պակսած մասերուն պաշտօնները, այդ մասին ինչ որ գիտենք, մեծ մասամբ աւանդական ծանօթութիւններ են, որոնք քննութեան եւ ուսումնասիրութեան ենթարկելով յաճախ կը տեսնենք որ այնքան ալ համապատասխան չեն իրականութեան , ժամանակի երկար ընթացքին մէջ շատ բան խառնուեր եւ շփոթուեր է։
      
       Աւելի պարզաբանելու համար, համառօտ կերպով նկարագրենք հնագոյն դարերէն մինչեւ վերջին ժամանակներ հայկական եկեղեցիներու յատակագծային բաժանմանց իրարմէ ունեցած առաւել կամ նուա՛զ տարբերութիւնները։
      
       1. Եկեղեցիներ կան որոնք երկար քառակուսի պարզ սրահներ են, առանց ոեւէ յարակից բաժանումներ ունենալու, բացի պատարագի խորանէն։
      
       Եթէ շէնքը լայն է, տանիքը ծածկելու գործողութիւնը դիւրացնելու եւ ապահովելու համար սրահին մէջ կամարակիր սիւներ շարունած են որոնք կը վերաբերին բացարձակապէս շինարարական ճիւղին եւ երբէք չեն կարող կապուիլ ծիսական կամ դաւանաբանական օրէնքներու հետ։
      
       Թէեւ եկեր է ժամանակ, երբ չորս սիւներու վրայ գմբէթաւոր եկեղեցիները սովորական դարձեր են, այն ատեն ուզեր են խորհրդաւորութիւն տալ այդ ձեւին, եւ մաշտոցի կանոնով սահմաներ են որ չորս սիւներու ներքեւ հիմնարկութեան ժամանակ թաղուին չորս աւետարանիչներու անունով օծուած չորս քարեր, ցոյց տալու համար թէ չորս աւետարանիչներն եղած են քրիստոնէական եկեղեցւոյ հաստատութեան սիւները։ Այնուամենայնիւ դարձեալ ներքին չորս սիւները պարտաւորիչ չեն եղած մինչեւ վերջը, եթէ եկեղեցւոյ տարածութիւնը ընդարձակ չէ եւ տանքիը ծածկելու համար պէտք չէ զգացուած սիւներու օժանդակութեան։
      
       2. Կարգ մը եկեղեցիներ ալ կան որոնք դարձեալ երկար քարակուսի սրահներ են նախընթաց ձեւի նման, սակայն արեւելեան կողմէն խորանին երկու կողմը, երբեմն նեղ ու երկար հիւսիսէն հարաւ ձգուած, երբեմն ալ հաւասարակողմ քարակուսի սենեակներ ունին, եւ այս սենեակները դռներով կը հաղորդակցին եկեղեցւոյ մեծ աղօթասարահին հետ։
      
       3. Մի քանի եկեղեցիներ ալ, արեւելեան կողմի սենեակներէն զատ արտաքուստ ալ երեք կողմէն-հիւսիս, հարաւ, արեւմուտք-շրջապատուած են սիւնազարդ ծածկոյթով (portigue)։
      
       4. Կան եկեղեցիներ ալ, որոնք արեւելեան կողմի սենեակներէն ու շուրջանակի սիւնազարդ ծածկոյթներէն զատ, արեւմտեան անկիւններուն որմնակից ունին նաեւ քառակուսի սենեակներ որոնք դռներով կը հաղորդակցին ներքին մեծ աղօթասրահին հետ։
      
       5. Շատ մը եկեղեցիներ ալ թէեւ առանց արտաքին շուրջանակի սիւնազարդ ծածկոյթի են, սակայն պահուած են անոնց մէջ չորս անկիւններուն որմակից չորս հաւասարակողմ քառակուսի։ Առ հասարակ այս սենեակները թէ նախապէս յիշուած ձեւերու եւ թէ յետնագոյններուն մէջ կրկնայարկ են։ Չորս անկիւններու վրայ չորս սենեակ ունեցող եկեղեցիներու աղօթասրահներուն համաչափութիւններն ալ այլազան են։ Ոմանք երկար քառակուսի են, ոմանք հաւասարակողմ քարակուսի չորս պատերէն դուրս հանուած կիսաբոլորակ abside-ներով խաչաձեւի վերածուած, ոմանք նրքուստ ալ խաչաձեւ են՝ արտաքին ուղիղ չորս պատի մէջ ամփոփուած թէ ներքին խաչաձեւը եւ թէ անկիւններու սենեակները։ Անկիւններու սենեակները երբեմն եկեղեցիներու մէջ պարզ են, երբեմն ալ դէպի արեւելք ուղղուած կիսաբոլորակ abside-ներ ունին պատարագի համար։
      
       6. Կան շատ մը եկեղեցիներ ալ որոնք ընդհանրապէս արեւմտեան պատին որմնակից, երբեմն ալ հիւսիսի կամ հարաւի կողմերուն վրայ կրկնուած եկեղեցւոյ լայնութեան կամ երկայնութեան չափով սիւնազարդ ընդարձակ սրահներ ունին, որոնց մէջ կը բացուին բուն եկեղեցւոյ մտից դռները։
      
       Թէ ի՞նչ պաշտօն ունէին այս պարբերաբար յաւելեալ մասերը, եւ թէ ի՞նչ պատճառով ամեն եկեղեցիներ միօրինակ կերպով ենթարկուած չեն նոյն ձեւափոխութիւններուն, ահա այս խնդիրը պիտի փորձեմ հետազօտել, յուսալով որ եթէ բոլորովին չի պարզուի, գոնէ որոշ չափով ճշմարտութեան կը մօտենանք։
      
       Այս ուսումնասիրութեան մէջ միմիայն եկեղեցիներու եւ անոնց յարակից բաժանումներու վրայ ենթադրական դատողութիւններ ընել անօգուտ կը լինի, եթէ միաժամանակ չուսումնասիրուին եւ չի համեմատուին պատմական եւ աւանդական տեղեկութիւնները։
      
       Եկեղեցական պատմութեան եւ կանոնագրքերու մէջ որոշ բաժանումներու ակնարկներ կան որոնց ճիշտ տեղերը յայտնի չեն մեզի ծանօթ յիշատակարաններու մէջ։ Ասոր հակառակ, յիշատակարաններու մէջ բաժանումներ կան, որոնց մասին պատմական գրականութեան մէջ կամ ակնարկներ չկան եւ կամ եղածները շփոթ ու անհամապատասխան են իրականութեան։
      
       Այս բաժանումներէն աւագ խորանին երկու կողմի սենեակները առ հասարակ բոլոր քրիստոնեայ եկեղեցիներու մէջ աւանդատուն կամ պահարան անունը ունին մինչեւ ցարդ։ Անշուշտ այս անունները սխալ չեն այս երկու սենեակներուն նկատմամբ։ Սակայն որովհետեւ աւանդատուն եւ պահարան բառերու նշանակութիւնը տարբեր է, նաեւ ուրիշ քրիստոնեայ ազգերու մէջ անոնց պաշտօնները որոշ են, հետեւաբար գիտնալ պէտք է թէ հայոց մէջ ալ ճիշտ միեւնոյն նպատակով ընդունուա՞ծ էին, եւ թէ միշտ միեւնոյն կոչումով մնացի՞ն։
      
       Արեւմտեան եկեղեցիներու մէջ ի հնումն խորանին երկու կողմի սենեակներէն աջակողմեանը (paratorium, oblationarium) ընծայարան, մատուցարան անունը ունէր, ուր կընդունէին եւ առժամաբար կը զետեղէին ընծաները, նուիրաբերութիւնները, նախ քան աւանդատուն (sacristie) տարուելը։ Ձախակողմեանը կը կոչուէր (diaconium) սարկաւագատուն որտեղ կը սրբէին ու կը մաքրէին սրբազան անօթները պատարագի խորհուրդէն յետոյ եւ կը տանէին աւանդատուն (sacrietie)։
      
       Ըստ երեւոյթին հայոց մէջ գոնէ 11- 12 դարերէն սկսած արեւելակողման սենեակներու պաշտօնը տարբեր է արեւմտեան քրիստոնեաներու եկեղեցիներու մէջ եղող նոյն սենեակներու պաշտօնէն. ըստ Ներսէս Լամբրոնացւոյ, սենեակներէն մէկը յատուկ էր քահանայից զգեստաւորման աւանդատուն անունով ուր կը գտնուէր նաեւ պատարագի զգեստները, որուն մասին բացատրութիւններ կուտայ իր «մեկնութիւն խորհրդոյ պատարագին » գրքին մէջ հետեւեալ կերպով։ Յորժամ կամեսցի քահանայ պատարագ մատուցանել պարտէ այսպէս խորհրդաբար զգեստաւորիլ։ Հանդերձ սարկաւագօքն մտանէ յաւանդատունն ուր զգեստն է պատարագին։ (Սրբոյն Ներսէսի Լամբրոնացւոյ Տարսոնի եպիսկոպոսի խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ եւ մեկնութիւն խորհրդոյ պատարագի. Վենետիկ 1847 երես 143)։ Միւս սենեակը պահարան էր եկեղեցական հանդերձներու եւ սպասներու, պարզ սենեակ անունով ինչպէս կը կարդանք նոյն գրքի մէջ դարձեալ երբ սարկաւագներու պաշտօնը կը բացատրէ- եւ զմաղմայն եւ զսկիհն եւ զքշոցն բերեն ի սենեակէն։— Նոյն, մէկն, պատարագի երես 84։ Ուրիշ տեղ մը այս սենեակին սարկաւագատուն անունն ալ կուտայ որ համապատասխան է արեւմտեան եկեղեցիներու diaconium-ին — Եւ սարկաւագունքն գնան ի սարկաւագատունն բերեն զսուրբ նուէրսն մոմեղինօք եւ խնկովք։ Ներսէսի Լամբրոնացւոյ Տարսոնի եպիսկոպոսի խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ եւ մեկնութիւն խորհրդոյ պատարագի. Վենետիկ, 1847, երես 211։
      
       Դունայ Բ. ժողովի (555 թ . ) կանոններէն կերեւայ որ աւելի հին ժամանակ եկեղեցական սրբազան անօթներու համար եկեղեցւոյ մէջ հաստատուն պահարան կամ աւանդատուն չէ եղեր, այլ ժամանակաւորապէս կը բերուին եղեր անոնք եկեղեցի պատարագի արարողութեան համար, իսկ յետոյ կը տարուէին եկեղեցւոյ գլխաւոր քահանային տունը կը պահուէին — Դունայ Բ . ժողովի (555 թ. ) 14-րդ կանոնը։ «Պաշտաւն եւ պատարագիք եւ սպասք սրբոյ եկեղեցւոյն ի գլխաւոր քահանային տան եղիցի, որպէս յառաջագոյն կարգեալ է։ » Ուրեմն այս կանոնէն կը հետեւի որ հին դարերու մէջ սեղանին երկու քովի սենեակները աւանդատան կամ պահարանի պաշտօն չունէին. անոնք աւելի ուրիշ նպատակով շինուած էին։
      
       Այս մասին մասամբ բացատրութիւն կը գտնենք դարձեալ թէ Դունայ բ. ժողովի նոյն 14-դ կանոնի շարունակութեան մէջ եւ թէ Ս. Սահակի 15-դ կանոնի մէջ։ Այս կանոններէն կը տեսնուի որ այդ սենեակները որ 5-դ եւ 6-դ դարերուն մէջ սեղանին երկու կողմը եւ կամ մէկ կողմը քառակուսի սենեակներ են երկյարկանի երբեմն, պարզապէս պաշտօնակատար քահանայից ամառնային բնակարան եղած են։ 5-դ 6-դ դարերու եկեղեցիներն են այժմ Աբարանի եկեղեցին, որուն հիւսիս արեւելեան ծայրին կայ մէկ սենեակ։ Տերէկլէր գիւղի եկեղեցին, որուն հարաւ-արեւելեան ծայրին կայ մէկ սենեակ, Երերուքի եւ Տեկորի եկեղեցիները ունին արեւելեան կողմէն երկու սենեակ կրկնայարկ։- Ահա Դունայ բ. ժողովի կանոնին շարունակութիւնը։ «Եւ ինքն գլխաւոր քահանայն զեկեղեցին մի իշխեսցէ թողուլ եւ գործոց տան պարապեալ այլ մշտնջենաւոր ի սուրբ եկեղեցւոջն կացցէ, զի պաշտօն եւ աղօթք տուընջեան եւ գիշերոյ ժամուցն եւ զտեսչութիւն ժողովրդոյն մի խափանեսցէ, իսկ այլ ընկերքն զամառն փոխանակաւ կացցեն ընդ նմա անպղերգաբար»։
      
       Ս. Սահակի 15-դ կանոնը. «Զամառն գլխաւոր քահանայն հանապազորդեալ յեկեղեցւոջն կացցէ, եւ այլ ընկերքն շաբաթուք առ նմա փոխանորդաւ կացցեն»։
      
       Հ. Ն. Վ. Մելիք Թանգեանի կարծիքով քահանայից այդ ժամանակուան ամառնային բնակարանք եկեղեցւոյ բակին մէջ էր ոչ թէ նոյն սենեակներուն մէջ- (Հայոց եկեղեցական իրաւունքը, Շուշի, 1903, երես 379) բայց ըստիս հաւանական չէ մինչեւ 7-դ դար, որուն մասին կարծիքս յետոյ. այժմէն կըսեմ միայն որ նոյն իսկ օրէնքի տարօրինակութենէն ալ կերեւի, թէ քահանայից ամառնային բնակարան էր եւ ոչ ձմեռնային, վասնզի իրաւունք չունէին ձմեռը եկեղեցւոյ յարկի տակ կրակ կամ վառարան վառելու զանազան տեսակ պղծութիւններու եւ ապականութիւններու տեղի չի տալու համար։ Եթէ ոչ ի՞նչ հարկ կար միմիայն ամառները պարտաւորիչ ընել գլխաւոր քահանային կամ կարգապահ քահանաներու փոխընդփոխ մնալ եկեղեցւոյ սենեակին մէջ եւ ոչ ամբողջ տարին որ միշտ պաշտօն եւ պատարագներ կան։
      
       Շատ հաւանական է որ խորանին երկու քովի սենեակները մշտնջենապէս սրբազան անօթներու պահարան կամ աւանդատուն եղան 7-դ դարէն սկսեալ երբ առաջին անգամ Եզր կաթողիկոսի որով իբրեւ քահանայից բնակարան շինուեցաւ եկեղեցւոյ բակին մէջը առանձին շէնք Ս. Գայիանէի վանքին մէջ ուրկէց ընդհանրացաւ ուրիշ եկեղեցիներու մէջ ալ. — «Եւ ապա հայրապետն Եզր զվկայարան սրբոյ Գայիանեայ, զոր երբեմն խրթին եւ մթին էր զնա շինեալ, քակեալ զայն ես ընդարձակագոյն եւ պայծառագոյն գնա շինեաց կոփածոյ քարամբք եւ կրով ձուլելով եւ արտաքուստ յարդարեր կայանս բնակութեան քահանայական դասուց ի պաշտօն աստուածային խորանին։ Այս եղեւ սկիզբն ժամատուն շինելոյ մինչեւ ցայս վայր ոչ երեւիր ի հայս»։ (Պատմագրութիւն Յովհաննու կաթողիկոսի, Երուսաղէմ, 1843, երես 56)։ Արդէն 7-րդ դարէն սկսած խորանին երկու կողմի սենեակները իրենց յատկութիւնը սկսած են փոխել, այլեւս առաջուան պէս նեղ ու երկայն եւ փոքր չեն, կանոնաւոր մեծութեամբ հաւասարակողմ քառակուսի են խորանին խորութեան չափով։ Այս բարեփոխումը արդէն մէկ անգամէն ալ չէ եղած 7-րդ դարուն, եթէ չի հաշուենք իմ մէկ ենթադրութիւնը Վահան Մամիկոնեանի Վաղարշապատի կաթողիկէի մասին, 6-րդ դարու վերջին շինուած Աւանի եկեղեցին առաջին օրինակը կուտայ։
      
       Ոմանք կը կարծեն որ Զուարթնոց եկեղեցւոյ արեւելեան կողմի քառակուսի երկյարկանի յաւելուածը աւանդատուն կամ սրբազան անօթներու պահարան էր, կամ ըստ այժմեան բարբառի մասանց խորան է։ Այս կարծիքը հաւանական է. Զուարթնոցն ալ ունի իւր մոտ բազմաթիւ շէնքեր որոնց մէջ կային անշուշտ Եզրի շինել տուածին պէս քահանայից բնակութեան համար սենեակներ, բացի այս Ս. Սահակի եւ Դունայ Բ. ժողովի կանոներէն յետոյ այլեւս ոչ մի ակնարկ չենք գտներ յետագայ կանոնադրութիւններու մէջ քահանաներու եկեղեցին մնալու սովորութեան եւ սրբազան անօթներու գլխաւոր քահանային տունը պահուելու մասին պարտաւորիչ կանոններ։ Ամենայն հաւանականութեամբ 7-րդ դարէն սկսած երբ պաշտօնակատար քահանաներու համար եկեղեցիէն դուրս առանձին բնակարան կամ ժամատուն շինուեցաւ, այն ատեն խորանի երկու կողմի սենեակներու նախնական պաշտօնը փոխուեցաւ։ Զուարթնոցի բացառիկ բացառիկ ձեւէն դուրս միւս սովորական ձեւերով եկեղեցիներու մէջ խորանին երկու կողմի սենեակները իսկապէս կոչուեցան թէ ոչ աւանդատան եւ սարկաւագատան պաշտօն կատարելու, այդ պիտի երեւի յետագայ քննութիւններէն։ Մի քանի եկեղեցիներ ունին առանձնապէս խորանին ներքեւ ալ դատարկութիւններ գետնափոր, ինչպէս Մրենի եկեղեցին, Անիի Առաքելոց եկեղեցին, եւ Անիի կաթողիկէն (այս վերջինս կասկածելի հետքեր միայն ունի ) ուր անշուշտ պահուել են եկեղեցու հարստութիւնները, միայն սրբազան անօթներու մէջէն, ինչպէս կերեւի , բացառապէս սկիհի համար խորանին մէջ առանձին պահարաններ շինել տրուած են որոնց ներկայիս խորհրդանոց անունը կուտան, ինձի յայտնի չէ թէ իհնումն ինչ էր անոնց անունը։
      
       Որովհետեւ աւանդատան կամ պահարանի մասերուն վրայ դարձեալ յաճախ առիթ պիտի ունենամ անդրադառնալու, եւ այդ ժամանակ պիտի տեսնուի թէ բացի պահարանէ եւ աւանդատունէ ուրիշ ի՞նչ կոչումներ ունենալնին հաւանական էր, ուստի ես կը դառնամ միւս ուսումնասիրութիւններուս։ Բայց ի միջի այլոց կուզեմ այստեղ սխալ ընդհանրացած կարծիք մը ուղղել աւանդատուներու նկատմամբ։
      
       Կովկասահայեր առհասարակ աւանդատան սենեակներուն խորան անունը կուտան, որ բոլորովին անտեղի է։ Եկեղեցիներու մէջ խորանի ծագումը եթէ փնտռենք՝ նախ կը տեսնենք որ abside-էն զատ ուրիշ տեղ չէր ըարող լինել, յետոյ ալ բազմաթիւ գրական եւ արձանագրական վկայութիւններ ունենք խորանն այնտեղ լինելուն ուր դրուած է պատարագի սեղանը։
      
       Եկեղեցական գրականութենէն կը տեղեկանանք թէ հայոց եկեղեցիները բացի աղօթարանէն, պէտք էր որ ունենային ուրիշ երեք բաժանումներ եւս, մկրտատուն, ապաշխարողաց կայան եւ ժամատուն։
      
       Մեր օրերուն մկրտութեան աւազանը առհասարակ զետեղուած է հիւսիսային պատին վրայ տաճարին մէջ կամ նոյն կողմի աւանդատան պատին վրայ։ Իսկ հնագոյն եկեղեցիներու մէջ մինչեւ 13- 14 դարերը մկրտութեան աւազանի եւ մկրտարանի հետքերը ամենեւին չիկան, որով ակամայ հարց կը ծագի թէ ու՞ր եւ ինչպէս կը մկրտէին նախնիք իրենց երախաները։ Գալով ապաշխարողաց գաւիթի մասին՝ գաղափար ալ չունինք թէ երբեւիցէ ի՞նչպէս են վարուեր նախնիք այդ օրէնքի գործադրութեան համար։
      
       Նախ ձեռնարկենք ապաշխարութեան գաւիթներու մասին եղած օրէնքներու քննութեան եւ համեմատութեան, որուն հետ միաժամանակ յառաջ կերթայ նաեւ մկրտարաններու քննութիւնը։
      
       Ի հարկէ իմ նպատակս չէ պարզել թէ հին ժամանակ ի՞նչպէս մարդիկ կապաշխարէին կամ մկրտութեան համար ի՞նչ արարողութիւններ կը կատարուէր որ զուտ կրօնական է եւ ոչ մի կապ չունին հին յիշատակարաններու հետազոտութեան հետ, այլ քննելով բաղդատելով օրէնքները իւրաքանչիւր դարաշրջաններու մէջ երեւցող եկեղեցիներու յատակաձեւերուն հետ որոշել անոնց յատկութիւնները եւ պարզել յատակաձեւերու մէջ եղած ստորաբաժանումներու պաշտօնները, որով կը պարզուի նաեւ իւրաքանչիւր դարաշրջանի եկեղեցիներու իսկական յատկութիւնները, այս կերպով մենք շուտով կը ճանչնանք սեւ է հին յիշատակարանի մը որ դարուն պատկանելը դատելով իր ստորաբաժանումներէն։
      
       Նախնական քրիստոնէական եկեղեցին հին օրինաց անմիջական ազդեցութեան տակ իւրացուց եբրայական տաճարի հեթանոսաց գաւիթը ապաշխարութեան գաւիթ անունով, եւ զայն յատկացուց տակաւին չի մկրտուածներուն եւ կամ զանազան մեղքերով եկեղեցական պաշտամունքէ ու խորհուրդէ զրկուածներուն որոնք նոյն բաժնին մէջ որոշ ժամանակ ապաշխարելէ եւ խորհուրդներու հաղորդակից լինելու արժանաւորութիւն ձեռք բերելէ յետոյ իրաւունք կստանային հաւատացելոց սրահը մտնելու. բոլոր քրիստոնեայ եկեղեցիներու մէջ այդ բաժինը եկեղեցւոյ արեւմտեան պատին որմակից էր porche կամ nartex անունով։
      
       Նախնական եկեղեցին ապաշխարողները չորս դասակարգի բաժնեց եւ իւրաքանչիւրին պատշաճ կայան որոշեց եկեղեցւոյ բուն շէնքէն ներս կամ դուրս։ Այս կայանները հետեւեալ կարգաւ արձանագրուած են ընդհանուր քրիստոնէից կանոնադրութեանց մէջ։
      
       1. Ողբացողներ. որոնք իրաւունք չունէին եկեղեցւոյ արտաքին դռնէն ներս մտնելու։ Բոլորովին դուրսը մնալով, քուրձ հագած, գլուխնին մոխիր ցանած անդադար պիտի ողբային եւ եկեղեցի մտնող հաւատացեալներէն իրենց համար աղօթք պիտի խնդրէին։
      
       2. Ունկնդիրներ. ասոնք ալ երկու կարգի կը բաժնուէին, արտաքին եւ ներքին ունկնդիրներ, որոնք արտաքին դրան ներսի եւ դրսի կողմերուն անմիջապէս մոտ կանգնելով, առանց աղօթելու միայն ժամերգութիւն լսելու իրաւունք ունէին։
      
       3. Աղօթականներ. Ասոնց համար տեղ սահմանուած էր երախաներու (չի մկրտածներու ) մոտ, ուր երեսի վրայ ինկած անդադար աղօթելու պարտաւոր էին։ Սակայն «Մի ոք յերախայից » երգուած ժամանակ երախայներու հետ միասին պէտք էր որ գաւիթ երթային։
      
       4. Թեթեւ յանցանքներու համար ապաշխարողներ. Ասոնք թէեւ իրաւունք ունէին հաւատացելոց հետ խառն կանգնելու, սակայն դարձեալ զրկուած էին հաղորդութեան խորհուրդին մասնակցելէ եւ «Մի ոք յերախայից»-ի ժամանակ պարտաւոր էին դուրս գաւիթը ելլել։
      
       Այս կանոնները քրիստոնէական նախնական դարերուն մէջ բոլոր եկեղեցիները նոյնութեամբ ընդունեցին թէ ոչ, որոշակի յայտնի չէ, ընդդիմութիւններ, վէճեր յիշատակուած կան պատմութեան մէջ, սակայն Նիկիոյ առաջին տիեզերական ժողովով ընդհանուր քրիստոնեայ եկեղեցիներու համար պարտադիր օրէնք հռչակուցեան։ «Կանոնք Ս. Տիեզերական ժողովոյ, Յօդուած Թ. ժա. ժբ . ժգ»։
      
       Հայերն ալ պաշտօնական մասնակցեր էին Ա. Տիեզերական ժողովին եւ Արիստակէս հայրեպտը Հայաստան բերեր էր ժողովի մշակաց կանոնական քսան յօդուածները, որ ըստ Խորենացւոյ Ս. Գր. Լուսաւորիչ նոյնութեամբ ընդունելէն յետոյ «սուգ ինչ գլուխս յինքինէ ի կանոնս ժողովոյն յաւելու վասն առաւել զգուշութեան իւրոյ վիճակին։ (Մովսէսի Խորենացւոյ պատմ. հայոց գիրք Բ. Գլ . Ղ)։
      
       Արդեօք իսկապէս Լուսաւորչի կատարածը յաւելում էր թէ սրբագրութիւն, այս մասին կարծիք յայտնել կը թողում իր մասնագէտներուն։ Միայն ապացոյցներ չեն պակսիր որ Լուսաւորիչ յաճախ շեղուած է ընդհանուր քրիստոնեաներու համար սահմանուած պարտադիր կանոններէն եւ անկախ ուղղութիւն տուած է իր եկեղեցական վարչութեան։
      
       Այս կարծիքը հաստատութիւն կը գտնէ նախ ապաշխարութեան գաւիթներու տեսակէտով, որովհետեւ երբ քննենք հայոց ամենահին եկեղեցիները եւ համեմատենք ուրիշ քրիստոնեայ ազգերու հնագոյն եկեղեցիներու հետ, կը տեսնենք որ ապաշխարութեան համար սահմանուած գաւիթներ բնաւ չունին, որպիսին էր յունական կամ լատինական եկեղեցիներու մէջ porche կամ nartex։ Ուստի համարձակ կարելի է ըսել որ Լուսաւորչական եկեղեցին եթէ ընդունեց ապաշխարութեան օրէնքը բայց բոլորովին տարբեր կանոններով գործադրութեան կերպին մէջ, Լուսաւորիչ, Նիկիոյ Առաջին Տիեզերական ժողովէն քսան տարի առաջ արդէն կազմակերպեր էր հայոց եկեղեցին, անշուշտ եթէ իր աշակերտած եկեղեցիներու մէջ ընդունուած էր այդ սովորութիւնը, ինքն ալ անոնցմէ առնելով կերպով մը պատշաճեցուցած էր իր եկեղեցիին մէջ, մանաւանդ որ արդէն Լուսաւորիչի կանոները Տիեզերական ժողովի կանոններուն հետ բաղդատութիւնը ցոյց կուտայ թէ Լուսաւորչի կանոնները աւելի մեղմ էին, եւ բոլորովին չիկան ողբացողներ ըսուած դասը։
      
       Հայոց կանոններուն մէջ կերեւին բացի երախաներէն, բոլորովին, եկեղեցիէն մերժուածներ եւ արտաքին ու ներքին ունկընդիրներ։ Շատ պարզ է որ եկեղեցիէն մերժուողներ եկեղեցի բնաւ չէին գար խնդիրը, կը մնայ գիտնալ թէ երախաներ, եւ արտաքին ու ներքին ունկնդիրներ որտեղ կը կանգնէին «Մի ոք երախայից»-ի ժամանակ քանի որ առանց բացառութեան հայոց հին եկեղեցիներուն արեւմտեան կողմին վրայ առանձին բաժին-գաւիթ բացարձակապէս գոյութիւն չունի։
      
       Այս հարցին ամենահաւանական պատասխանը կը գտնենք ուշադիր քննելով հայոց ամենահին եկեղեցիները քննելով, որոնք մեզ հասած քրիստոնէութեան սկիզբէն մինչեւ 5-րդ դարերուն մէջ կանգնուած։
      
       Հայոց եկեղեցիներու ամենահին ձեւերն են Տեկորի, Երերուքի, Պաշ-Ապարանի, Օձունի, Աշտարակի եւ այլ նման եկեղեցիներ, որոնք խորանին կից երկու սենեակներէն զատ արտաքուստ ալ շրջապատուած են սիւնազարդ ծածկոյթներով (portique)։ Աշտարակի եկեղեցին թէեւ այժմ չունի արտաքին սիւնազարդ շուրջանակի ծածկոյթ , սակայն քննութեան կարօտ է։
      
       Անշուշտ առանց պատճառի չէին ընդունուած արտաքին շուրջանակի սիւնազարդ ծածկոյթները (portique) հայոց նախնական եկեղեցիներուն մէջ, այլապէս անբացատրելի կը մնայ անոնց համար զոհուած արտաքոյ կարգի շինութեան ծախքը։
      
       Արդ, քանի որ եկեղեցական հնագոյն օրէնքները կը հաստատէն թէ ապաշխարութեան օրէնքը ընդունուած էր հայոց մէջ, նաեւ կը տեսնենք ալ որ ապաշխարութեան գաւիթի նմանող ոեւէ բաժնում ալ չերեւիր հնագոյն եկեղեցիներու վրայ բացի portique-ներէն, հետեւաբար կը մնայ կարծել որ ամենայն հաւանականութեամբ portique-ները ապաշխարողաց կայանի կոչումը ունէին։ Մանաւանդ դռներու շատութիւնն ալ ենթադրել կուտայ որ յատկապէս եկեղեցւոյ պաշտաման ունկնդրութիւնը արտաքին ունկնդիրներուն դիւրաւ լսելի ընել տալու համար էր։ Որովհետեւ այս դարաշրջաններու եկեղեցիները առհասարակ արեւմտեան դռնէն զատ հիւսիս կամ հարաւային կողմերուն վրայ զոյգ դռներ ունին հակառակ անոնցմէ ոմանց ալ շատ փոքրութեան։ Տիրէքլէր գիւղ հնագոյն եկեղեցին հարաւային կողմին վրայ 22, 50 մէթր երկայնութեան մէջ երկու դուռ ունի արեւմտեան դռնէն զատ։
      
       Վերոյիշեալ առաջին շրջանի հայկական եկեղեցիներու յատակագծային ձեւէն յետոյ 5-րդ դարու վերջին նոր ձեւ մը երեւան եկած է Հայաստանի մէջ Վահան Մամիկոնեանի Վաղարշապատի մէջ շինած կաթողիկէով (այս ձեւի մասին մանրամասն տեսութիւնս կարելի է տեսնել իմ մէկ աշխատութեանս մէջ «Էջմիածնի Տաճարը » անունով Ազգագր. Հանդէս գիրք XX). Ասոր ընդօրինակութիւնն է Աւանի մէջ 6-դ դարու վերջին կանգնուած եկեղեցին որուն չորս անկիւններուն վրայ չորս քառակուսի չափաւոր մեծութեամբ սենեակներ կան եկեղեցիէն անջատ եւ դռներով միայն հաղորդակցող թէ ներսի եւ թէ դրսի հետ, Աւանի եկեղեցին արտաքին portigue չէ ունեցէր, սակայն Էջմիածնի կաթողիկէի մասին տարակուսելի է, portigue-ի գոյութեան հաւանական նշաններ կան վրան։
      
       5-րդ դարու վերջին ծագում առնող յատակագծային այս նոր ձեւը շարունակուած է մինչեւ 7-րդ դարու վերջը, թէեւ մինչեւ վերջն ալ շարունակուած է սակայն 10-րդ դարէն սկսեալ սենեակներուն մէջ որոշ փոփոխութիւններ եղած են թէ համաչափութեամբ եւ թէ յարամասունքներով։ Մինչդեռ մինչեւ 7-րդ էն վերջը եղած չորս անկիւնի սենեակները բոլորովին պարզ հաւասարակողմ քառակուսի ձեւ ունին։ Բայց ինչպէս կերեւի 7-րդ դարուն արեւմտեան կողմի սենեակները սկսեր էին իրենց կարեւորութիւնը կորսնցնել որովհետեւ նոյն դարուն սկսեր են շինուիլ ուրիշ եկեղեցիներ ալ թէեւ ընդհանուր ձեւով նման հիներուն, սակայն առանց արեւմտեան սենեակներու։ Հռիփսիմէի վանքի եկեղեցին որ 7-րդ դարու գործ է, չորս անկիւնը չորս սենեակներ ունի, նոյնպէս Բագարանի կաթողիկէն երբեմն ունեցեր է, թէեւ այժմ ձեւափոխուած։ Իսկ Գայիանէի եւ այլ ուրիշ ժամանակակից եկեղեցիներ արեւմտեան սենեակներ չունին։ 7-րդ դարէն առաջ պահանջը անհրաժեշտ լինելուն ապացոյց է որ (հաւանականաբար 6-րդ դարուն ) Երերուքի տաճարին հնագոյն ձեւին վրայ արեւմտեան կողմէն աւելցուցաներ են երկու սենեակներ։
      
       Յետագայ դարերուն մէջ այս չորս սենեակները պարզապէս մատուռներ են խորաններով եւ սեղաններով զարդարուծ, իսկ հիները որոնք ոչ խորան ունին եւ ոչ սեղան, բոլորովին անհասկանալի է անոնց պաշտօնը, գրական աղբիւրներէ ոչինչ ակնարկ չունինք, կը մնայ դարձեալ եկեղեցական կանոններու հետ համեմատելով որոշ եզրակացութեան հասնիլ։
      
       Քրիստոնէութեան նախնական դարերուն մէջ երբեմն սովորութիւն եղաւ մկրտութեան աւազանը զետեղել նոյնիսկ ապաշխարողաց կայան նախագաւթին մէջ (porche կամ nartex)։ Պահ մը ենթադրենք որ այդ սովորութեան իբրեւ հետեւողութիւն մկրտարանի պաշտօն կատարէին այդ արեւմտեան կողմի սենեակները։ Սակայն քանի մը պատճառներով այս ալ հաւանական չեմ գտներ։ Նախ որ, երկու սենեակներն ալ միաժամանակ մկրտարան չէին կարող լինել. գոնէ մէկը պէտք էր որ ուրիշ պաշտօն ունենար։ Երկրորդ այս ձեւի եկեղեցիներուն ընդհանրացած շրջանին մէջ (7-դ դարու կէսը ) հայոց եկեղեցւոյ պետերու եւ ժողովներու կողմանէ մշակուած կանոններ կան որոնք ըստ բաւականի կորոշեն հայոց մկրտարաններու տեղը եւ դիրքը։
      
       Լուսաւորչէն մինչեւ Ս. Սահակ Մկրտարանի տեղին եւ դիրքին մասին որոշ տեղեկութիւն չիկայ։ Ս. Սահակի կանոնով կերեւայ որ եկեղեցիէն դուրս առանձին շէնքի մէջ էր։ Քորեպիսկոպոսներուն ուղղուած կանոններուն Բ. Յոդուածին մէջ հետեւեալ կերպով կաւանդէ Ս. Սահակ, — «Եւ զտաճարս աղօթիցն յորս սուրբ եւ Աստուածընկալ սեղանն է հաստատեալ, յորոյ վերայ կատարի մեղսաքաւիչ եւ կենդանարար խորհուրդ մարմնոյ եւ արեան ապրեցուցչին մերոյ տեառն ըստ արժանի բաւականութեանն զարդարուն պահեսցին անշափան լուցմամբք եւ խնկարկութեամբ, եւ պարսպեալ քաղաքարմովք եւ մերձ ինա մկրտատունս շինեսցին. եւ անդ որպէս եւ սովորութիւն իսկ է եւ յայլսն ինմին կանգնեսցի աւազան մկրտութեան…» (Սոփերք հայկականք, հատ. Բ. երես 81։)
      
       Պետք է ի նկատի ունենալ նաեւ որ Ս. Սահակի օրով հայոց եկեղեցիները բոլորովին նախնական ձեւի մէջ էին, ոչ կիսաբոլորակ խորան կարող էր գտնուիլ անոնց մէջ եւ ոչ ալ անկիւններուն վրայ մկրտատան յարմար սենեակներ, մանաւանդ արեւմտեան կողմի սենեակներ բոլորովին գոյութիւն չունէին ինչպէս մենք կը տեսնենք այսօր ալ Պաշ-Ապարանի, Աշտարակի, Տեկորի եկեղեցիներու վրայ. հետեւաբար չէ կարելի մտածել իսկ որ մինչեւ 6-դ դարու սկիզբը բացի առանձին մկրտատունէ ուրիշ տեղ երեխաներ մկրտած լինին։
      
       Դունայ Բ. ժողովը (555) եւ Ե. ժողովը (719) ունեն առանձին յօդուածներ, որոնց բովանդակութենէն կը տեսնուի որ եթէ հետզհետէ եկեղեցիներու մէջ մկրտութիւն կատարելը թոյլատրելի կը դառնար, այնուամենայնիւ եկեղեցիէն դուրս առանձին մկրտատան գոյութիւնն ալ պարտաւորիչ էր։
      
       Ահաւասիկ Դունայ ժողովներու կանոնները։
      
       Դունայ Բ. ժողովի (355) 15-դ կանոնը։ «Մկրտութիւնս ոք ծուլութեամբ մի իշխեսցէ առնել, այլ երկիւղիւ եւ զգուշաւորութեամբ բուռուարաւք եւ ճրագովք եւ առագաստեաւ վարագուրաւք, որպէս վայել է լուսաւորութեամբ սրբոյ աւազանին եւ աւազանն կանգնեսցի յեկեղեցւոջն կամ ի տան պաշտամանն, թէ քարեղէն իցէ թէ զինչ եւ իցէ, երկիւղածութեամբ արժանի եւ բաւականութեամբ գործոյն լուսաւորութեան, լայնութեամբ եւ խորութեամբ, զի բաւականաբար ծածկեսցէ ջուրն զհասակ մանկանցն որք մկրտեցինն»…։ (Հայոց եկեղեցական իրաւունքը, գիրք Ա., Ն. Վ. Մելիք-Թանգեան, երես 379)
      
       Դունայ Ե. ժողովի (719) 13-դ կանոնը. — «Ոչ է պարտ զաւազանն յայլ իմէքէ նիւթոյ պատրաստել , եւ կամ ուրանաւր եւ կամեսցի, այլ աւազան քարեղէն հաստատել ի նմին իսկ յեկեղեցւոջն եւ կամ յանդէն մերձ յեկեղեցին ի մկրտատունսն։- (Հայոց եկեղեցական իրաւունքը, գիրք Ա., Ն. Վ. Մելիք-Թանգեան երես 414)
      
       Ինծի կը թուի թէ Դունայ ժողովներով եկեղեցւոյ մէջ մկրտութեան աւազան դնելու մասնաւոր արտօնութիւնները ակամայ տրուած են օրէնքին անսաստող դասակարգի մը յարուցած դժուարութեանց պատճառաւ, այս դասակարգը կը լինէին անշուշտ քաղկեդոնականութեան հակուած կաթողիկոսներ եւ կամ անոնց հետեւողներ որոնք պակաս չէին 6-դ դարէն սկսած։ Սակայն եթէ այս շեղւող դասակարգը պարբերաբար ուժեղացած է, այնու ամենայնիւ բոլորովին չեն կարողացած հին կարգերը խախտել եւ առանձին մկրտատուն ունենալու սովորութիւնը տեւած է մինչեւ 13-14-դ դարերը։ Զուարթնոց եկեղեցիէն զատ տակաւին չէ տեսնուած մի հնագոյն, որուն մէջ մկրտութեան աւազանի գոյութիւնը հաստատուի այսօր , իսկ եթէ Զուարթնոցի բացառիկ ձեւը եւ Շինողի օտարօտի հակումները ի նկատ առնենք այն ատեն դիւրաւ կը համոզուինք որ այնտեղ գոյութիւն ունեցող մկրտութեան աւազանը հայկական եկեղեցիներու յատուկ սովորութիւն չէր. եւ Զուարթնոցի միակ օրինակը, եկեղեցիներու մէջ մկրտութեան աւազան շինելու մասին, ընդհանուր սովորութեան արդիւնք չենք կարող համարիլ։
      
       Ամեն անգամ, հին եկեղեցիներ քննած ժամանակս, բնաւ չեմ մոռացած եկեղեցւոյ մէջ մկրտութեան աւազաններու հետքեր փնտռել, սակայն մինչեւ այսօր ամենաուշ 14-դ դարուն կանգնուած եկեղեցիներուն մէջ անգամ չեմ յաջողած գտնել , եթէ կենային անպատճառ գոնէ մէկ քանի հատ կը պահուէին ինչպէս պահուեր է Զուարթնոցի աւազանը։ Որովհետեւ կանոնագիր ժողովներ, եթէ կամայ թէ ակամայ թոյլատրեր են եկեղեցւոյ մէջ աւազան կանենգլ, միեւնոյն ժամանակ պարտադիր են ըրած անպատճառ քարեղէն շինել եւ հաստատուն շինել, այն ալ ոչ այնչափ փոքր, որպէս զի բաւականութիւն տայ մեծահասակ մկրտուողին մարմնոյն մեծ մասը ջրով ծածկելու։ Գուցէ Վասպուրականի, Տարօնի եւ Փոքր Ասիոյ հայկական հին եկեղեցիները ունենան նմոյշներ, սակայն Այրարատ, Շիրակ, Վանանդ, Սիւնիք , եւ այլն շրջանները երբէք չեն տուած դեռ ոեւ է օրինակ եկեղեցւոյ մէջ մկրտութեան աւազան ունենալու։
      
       Շատ հետաքրքրական կը լինէր Անիի մէջ բազմաթիւ բոլորակ կամ բազմակուսի մատուռներու մէկ քանիին աւերակներ պեղել եւ քննել թէ արդեօք անոնցմէ ոմանք մկրտարաններ չե՞ ն։
      
       Պ. Յ. Օրբելի իւր 1910 թ. հրատարակած Путеводитель по городищу Ани գրքոյկին մէջ, Անիի կաթողիկէին հարաւ արեւելեան կողմը փլած ութանկիւնի մատուռը հաստատապէս մկրտարան անուաներ է. արդեօք ի՞նչ հիման վրայ ենթադրեր է հեղինակը, լաւ կը լինէր որ բացատրէր։ Ճիշտէ որ, եթէ առանձին մկրտատան սովորութիւնը պահուած էր 10-11-րդ դարերուն, պէտք էր որ Անիի կաթողիկէն ալ ունենար իր մկրտատունը, սակայն հաստատուն փաստ է հարկաւոր այդ փլատակը մկրտատուն համարելու։ Վարդան Բարձրաբերդցին Անիի կաթողիկէին մօտ կը յիշատակէ Ս. Հռիփսիմէի մը վկայարանին շինութիւնը Սարգիս կաթողիկոսի օրով 10-դ դարու վերջին։ Կարող է պատահիլ որ այդ վկայարանը եղած լինի Յ. Օրբէլիի մկրտարան կարծածը «Իսկ սուրբ զաթոռն յաջորդէ տէր Խաչիկ ամս ինն եւ տասն եւ զնա փոխէ տէր Սարգիս ամս քսան եւ չորս։ Սա շինեաց վկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց առ ընթեր կաթողիկէին Անւոյ եւ փոխեաց անդ զնշխարհս նոցա բերեալ մեծաւ հանդէսիւ եւ կարգեաց զօրն տօն մեծ։» (Մեծին Վարդանայ Բարձրաբերդցւոյ պատմութիւն տիեզերական, Մոսկվա, 1861, երես 123)։
      
       Անիի կաթողիկէին շուրջը այդ փլատակը միակը չէ, բացի արեւելեան կողմէն ուր մէկէ աւելի մատուռներ կան հոգեհանգստեան պատարագի համար շինուած առնթերակից դամբարաններու համար, հարաւային կողմին վրայ կերեւին դարձեալ ուրիշ հին շինութեանց մնացորդներ ալ։ Յամենայն դէպս ըստ իս կանխակալ կարծիք է պ. Օրբէլիի յայտնածը նոյն փլատակին մկրտատուն լինելուն մասին։
      
       Պ. Խ. Մուբայաջեանց եւ պ. Հայկազունի կը հաւաստեն թէ, Կարսի Առաքելոց եկեղեցւոյ նորոգութեան ժամանակ ռուսները քանդեցին մատուռի մը մնացորդ որուն յատակին վրայ շինուած էր սրբատաշ քարերով խաչաձեւ աւազանի նմանող խորութիւն մը գետնին մէջ. եթէ սա ստոյգ է, այն ատեն կասկած չի մնար որ 10-դ դարուն առանձին մկրտատան սովորութիւնը կը շարունակուէր եւ այդ քանդուածը 10դ դարէն մեզ հասած հայոց մկրտատան մէկ նմոյշն էր որ անհետ կորաւ առանց ներկայ ուսումնասիրութեան օգուտ մը տալու։
      
       Առանձին ուշադրութեան արժանի է որ մինչեւ այսօր ալ եկեղեցւոյ բուն սրահին մէջ մկրտութիւն կատարեալ օրէնք չէ, եթէ բացառաբար եկեղեցին բաւարար մեծութեամբ աւանդատուն ունի, ուր հնարաւոր է մկրտութեան աւազան զետեղել։ Այժմ ալ միշտ հիւսիսի արեւելեան աւանդատան մէջ կը մկրտին երեխաները։ Իհարկէ սա եւս առանց պատճառի չէ։
      
       Կը կարծեմ որ Դունայ ժողովներուն եկեղեցւոյ մէջ մկրտութիւն կատարելու թոյլտւութիւնը դարձեալ չի վերաբերիր եկեղեցւոյ բուն սրահին, այլ աւանդատուներէն մէկուն, որնոր թէեւ եկեղեցւոյ անմիջական մասն է, այնուամենայնիւ, կարող է անջատ համարուել, եւ հաւանականորէն այդ սովորութիւնն է որ կը շարունակէ մինչեւ այսօր։ Այս ենթադրութիւնը աւելի համոզիչ կը դառնայ երբ աչքի առջեւ ունենանք 6-րդ եւ 7-րդ դարերու շատ մը եկեղեցիներ որոնց արեւելեան կողմի սենեակները կամ աւանդատուները թէ ընդարձակ են եւ թէ դրսէն հաղորդակցող դուռ ունին բացի տաճարին հետ հաղորդակցող դռնէն։ Օտար աղբիւրէ ծագած հայոց մէջ եկեղեցական հնագոյն կանոն մը կայ որ շատ համապատասխան կուգայ այս յատկութեամբ աւանդատուներու։ Այս կանոնը Երուսաղէմի Մակար արքեպիսկոպոսի կանոնն է որ Վրթանէս հայրապետի ձեռքով Հայաստան բերուեցաւ։ Այս կանոնին բ. յօդուածը կը տրամադրէ որ. —
      
       «Զի եթէ ոչ էր մերձ եկեղեցի շինեալ ի փառս Աստուծոյ ի մուտս ժողովրդոց, առանց մեղադրելոյ արդեօք էր եւ եթէ եկեղեցին ունիմք պարտ է եւ մկրտատունս առնել եւ աւազան յորում մկրտէ որ գայցեն յուղիղ հաւատս բարեպաշտութեան»։
      
       Ը. յօդուածին մէջ աւելի մանրամասնած է բացառութիւնը մկրտարանի տեղի եւ դիրքի մասին— «Սեղանն քաւութիւն ընդ վարագուրաւն յորում հոգին սուրբ իջանէ եւ աւազանն յետոյ առ նմին տամք եւ պատւով. հաստատեալ յաջմէ եւ ժառանգաւորքն իւրաքանչիւր աստիճանաւ պաշտեսցեն»… (Գիրք թղթոց, Մակարայ Երուսաղէմի հայրապետի կանոնական թուղթ ի Հայս, Թիֆլիզ, 1901, երես 407)։
      
       Այս յօդուածներով ոչ միայն կը շեշտուի մկրտատան անջատ լինելու անհրաժեշտութիւնը, այլ տեղն ալ կորոշուի որ սեղանին աջ կողմը պէտք է լինի առանձին բաժանումով։
      
       Եւ որովհետեւ նորածին երախան ալ իբրեւ հեթանոս ու անմաքուր կը համարուէր դեռ չի մկրտուած, ուստի եւ նախ քան տաճարը մտցնելը՝ աւանդատան կողմնակի դռնէն ներս կը մըտցնէին , եւ երբ մկրտութիւնը աւարտէր այն ատեն քահանան իրաւունք ունէր աւանդատան տաճարին հետ հաղորդակցող դռնէն մտցնել եւ հաղորդութեան խորհուրդ մատակարարել նորածինին սեղանի առջեւ։
      
       Իմ ծննդավայրիս Շ. Գարահիսարի եկեղեցին արեւելեան կողմէն ունի երկու մատուռներ հիւսիսային եւ հարաւային պատերուն կից . մկրտութեան աւազանը կը գտնուի հիւսիսային կողմի մատուռին մէջ, դրսէն առանձին դուռ ունի, ուրկէ կը մտցնեն մկրտուելիք նորածինը։ Ասոր պատճառը հարցուցի ես պատանիկութեանս օրերուն քաղաքին կրօնագէտ համարուած Տէր-Գրիգոր քահանային, պատասխանեց որ նորածինը աներեւութապէս վզին փաթաթուած ունի ադամական մեղաց դատավճիռը որով արժանի չէ Ս. տաճար մտնելու՝ ուստի նախ պէտք է սրբել երեխան ադամական մեղքի դատակնիքէն եւ յետոյ տաճար մտցնել։
      
       Թէեւ Մակար եպիսկոպոսի կամ Արիստակէս հայրապետի օրով հայոց եկեղեցու մէջ արեւելեան սենեակներ չիկան մկրտարան լինելու, յարմարութիւններով, սակայն կարող է յետագայ դարերուն մէջ Մակար եպիսկոպոսի օրէնքի ոյժ ստացած լինի եւ կերպով մը օգտուիլ փորձէին փոխանակ առանձին անջատ մկրտատան, սեղանի կամ խորանի աջակողմեան աւանդատունէն։ Արեւելեան կողմի սենեկներու վրայ արտաքին դուռ ունեցող եկեղեցիներէ այժմ ինծի յայտնի են Էջմիածնի տաճարը (այժմ փակուած ) Հռիփսիմէի վանքի եկեղեցին (այժմ փակւած բայց տեղը յայտնի ) Բագարանի Ս. Թէոդորոս եկեղեցին։ Աւանի եկեղեցին (հետազօտելի որովհետեւ արեւմտեան սենեակները ունին արտաքին դռներ)։
      
       Ուրեմն քանի որ այս օրինակներով կը հաստատուի սկրտարաններու որոշ տեղը, հետեւաբար 5-դ դարէն մինչեւ 7-րդ դարու կէսը կանգնուած եկեղեցիներուն արեւմտեան կողմի քառակուսի սենեակներէն ոչ մէկը մկրտատուն չէր կարող լինել, պէտք է ուրիշ պաշտօն կամ կոչում փնտռել անոնց։ Ըստիս ոչ մէկ պաշտօն չենք կարող յատկացնել անոնց բացի ապաշխարողաց կայանէ։
      
       Բայց քանի որ նախնական եկեղեցիներու մէջ հաւանական համարեցինք թէ ապաշխարողաց կայանը արտաքին սիւնազարդ ծածկոյթի տակն էր, ուրեմն ի՞նչ հարկ պիտի ստիպէր այդ ձեւը թողուլ եւ սենեակներ շինել։ Ասոր ալ պատճառը կարելի է քանի մը կերպով բացատրել. նախ՝ ամենայն հաւանականութեամբ portigue ունեցող հնագոյն եկեղեցիները կամ մեհեաներ էին եւ կամ մեհենական ազդեցութեան տակ կանգնուած եկեղեցիներ որոնց գոյութիւնէն օգտուեր են իսկզբան ապաշխարողաց կայանի նկատմամբ։— Այս մասին երկար բացատրութիւն տեսնել իմ Տեկորի տաճարը ուսումնասիրութեանս մէջ. Թիֆլիս, 1911։— երկրորդ ցուրտ ձմեռը սաստիկ երկրի մը մէջ անկարելի էր բացօդեայ կանգնել ապաշխարողներու համար ձմռան օրերուն, ուստի հարկ էր ձմեռուան օրերուն համար յարմար տեղ ունենալ։ Այս ենթադրութեանս ուղղակի հետեւանք կը համարիմ Երերուքի եկեղեցին portigue-ներու հետ միասին արեւմտեան սենեակներ ալ ունենալը։ Ուստի փորձով երբ տեսնուեցաւ թէ արեւմտեան երկու սենեակները ըստ ամենայնի բաւականութիւն կուտային ապաշխարողներու քանակութեան, հետզհետէ աւելորդ համարուեցաւ արտաքին ծածկոյթը եւ 7-դ դարուն միանգամայն վերջ դրին portique շինելու սովորութեան. բաւականանալով միայն արեւմտեան սենեակներով։
      
       Որպէսզի իրաւունքներէ զրկուած ապաշխարողը կարենայ առանց տաճարին դռնէն ներս մտնելու ուղղակի ապաշխարողաց կայանը մտնէ, այդ պատճառով ալ անշուշտ դուռ ունին արեւմտեան սենեակները ներսի հետ հաղորդակցող։ Թէեւ մեծ մասամբ այժմ փակուած, ինչպէս Էջմիածին, Հռիփսիմէ։ Եւ այլն եւ այլն։
      
       Բացառաբար Երերուքի եկեղեցիին արեւմտեան սենեակները արտաքին դուռ չունին։ Սակայն այդ ալ դեռ լուրջ քննութեան կարօտ է, գուցէ կար ի հնումն։ Դժբաղդաբար դեռ չեն վերջացած իմ Երերուքի վրայ կատարած հետազօտութիւններս։
      
       Անշուշտ միեւնոյն աւանդութեան շարունակութիւնն է որ մինչեւ այսօր կը գտնենք բազմաթիւ նորագոյն եկեղեցիներ, որոնց մէջ թէեւ արեւմտեան սենեակներ չիկան, սակայն այդ սենեակներու տեղը առանձին plate-forme-ով զատուած են վանդակորմով ծածկուած. յաճախ փոքր Ասիոյ մէջ Պինամազ սեքիսի անունը կուտան անոր որ շատ մօտ է ապաշխարողաց կայանի նշանակութեան։
      
       Վերեւ յայտնեցի որ 7-դ դարուն արեւմտեան կողմի սենեակներու սովորութիւնն ալ իր կարեւորութիւնը սկսած էր կորսնցնել, որովհետեւ նոյն դարուն կան շինուած շարք մը եկեղեցիներ որոնք արեւմտեան սենեակներ չունին այլեւս։ Այս պարագան կը բացատրուի անով որ 7-դ դարուն մէջ ապաշխարութեան համար պարտադիր օրէնքներն ալ թուլացած էին եւ տեղի կամ կայանի խտրութիւն չիկար ժողովրդի համար։ Այս մասին գեղեցիկ փաստ կուտայ մեզի Ներսէս Լամբրոնացին իր պատարագի մեկնութեան գրքին մէջ. եւ կը բացատրէ թէ ինչու «մի ոք յերախայից»-ի ժամանակ սովորութիւնը խօսքով կը պահենք եւ սուրբ տաճարին անարժանները դուրս չենք հաներ, եւ թէ ո՞ր ժամանակէն սկսուած էր այս սովորութիւնը թուլանալ։
      
       Դեռ Բարսեղ Կեսարացւոյ եւ Գրիգոր Աստուածաբանի օրով իսկ կըսէ թուլցած էր այդ սովորութիւնը, որովհետեւ ապաշխարութեան կոչուածները ճնշելով, բռնի եկեղեցիէն դուրս հանելով վիրաւորանք կը պատճառէին անոնց, որուն հետեւանքով ժողովուրդը պաշտամունքէ ու եկեղեցիէ սառած այլեւս եկեղեցի չէին գար, ուստի շատ հին ժամանակ ուրիշ քրիստոնեայ ազգեր ալ ժողովուրդը եկեղեցիէն չի սառեցնելու համար սկսերէին թոյլ վարուիլ օրէնքի գործադրութեան մէջ։
       (Սրբոյն Ներսէսի Լամբրոնացւոյ Տարսոնի Եպիսկոպոսի խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ եւ մեկնութիւն խորհրդոյ պատարագին. Վենետիկ, 1847, երես 328)։
      
       Հայոց ազգային եկեղեցական կանոններն արդէն ապաշխարութեան մասին այնքան խիստ չեն ինչպէս ուրիշ ազգերունը, բնականաբար աւելի շուտ կորսնցուցեր են իրենց նշանակութիւնը Հայաստանի մէջ։ Ինչպէս կերեւի, նոյն իսկ 7-դ դարուն բոլորովին վերջ գտեր է հայոց եկեղեցւոյն մէջ առանձնացած ապաշխարելու տալու սովորութիւնը, որով նաեւ վերջացեր է արեւմտեան սենեակներ շինելու սովորութիւնը։
      
       Այժմ կը մնայ գիտենալ թէ, քանի որ ապաշխարութեան օրէնքի գործադրութիւն չիկար որպէսզի հարկ լինէր ապաշխարողաց կայան կամ գաւիթ շինելու, ուրեմն, ինչո՞ւ համար շինուած են այն բազմաթիւ նախասրահները եկեղեցիներու առ հասարակ արեւմտեան կողմին որմակից եւ երբեմն ալ կրկնուած հիւսիսի կամ հարաւի կողմերուն վրայ։
      
       Այդ նախասրահները մեզ յայտնի են ժամատուն եւ գաւիթ անուններով, սակայն ոչինչ չի գիտենք հաստատապէս անոնց իսկական կոչման մասին։ Նաեւ որոշ չէ թէ ի հնումն ալ այս երկու տարբեր անունները միեւնոյն նշանակութեամբ կը գործածուէի՞ն։
      
       Առաջուց տեսանք որ ամենահին եկեղեցիներու շուրջը սիւնազարդ ծածկոյթներ եւ արեւմտեան կողմերուն վրայ սենեակներ կան, որոնց ենթադրաբար ապաշխարողաց կայանի կոչումը վերագրեցի՝ ամենահաւանականը համարելով։
      
       Ժամատուն բառին մասին ալ տեսանք որ 7-դ դարուն պաշտօնակատար քահանայներու բնակարան կը նշանակէր, եկեղեցիէն դուրս անջատ շինուած։ Անտարակոյս 7-դ դարու ժամատուններ ունէին իրենց մէջ կանոնաւոր սենեակներ, քահանայի, ժամկոչի եւ այլ եկեղեցական գիշերապահ պաշտօնէից համար, ինչպէս մինչեւ այժմ ալ կան արեւմտեան եկեղեցիներու մէջ. (presbytere)։ Փոքր ասիական հայաբնակ գաւառներու մէջ տակաւին կը շարունակուի այս շինութեան սովորութիւնը, եւ ժամատուն, խուց, մասնատուն, մատաղատուն եւ այլն անուններ կը տրուին անոր։
      
       Այն ժամատունները որոնցմով պիտի զբաղիմ այստեղ, որոնք երբեմն ալ որ գաւիթ անունը ունեցեր են, բոլորովին տարբեր են 7-դ դարուն մէջ Եզր կաթողիկոսի շինած ժամատան ձեւէն եւ նպատակէն։ Վերջին տեսակները ընդարձակ սիւնազարդ ծածկոյթաւոր եւ երբեմն ալ գմբէթաւորեալ նախասրահներ են եկեղեցւոյ մէկ կամ միւս կողմին կպած, եթէ այս ձեւի շինութեան սովորութիւնը 11-դ դարէն անդին չանցնիր։
      
       Նախ փորձեմ ապացուցանել ժամատուն անուանուած ընդարձակ նախասրահներու սովորութեան 11-դ դարէն առաջ գոյութիւն չունենալը. եւ յետոյ անոնց անուան կամ կոչման մասին յայտնեմ կարծիքս։
      
       Ամենահին ժամանակներէ սկսած մինչեւ 10-11-դ դարերուն շինուած եկեղեցիներէն ոչ մէկը չունին յարակից նախասրահներ։ Եթէ երբեմն կը պատահին, անոնք ալ, թէ ճարտարապետական ոճի, եւ թէ արձանագրութեանց տուած թուականներու անվրէպ ապացոյցներով կը հաստատուի որ յետնագոյն յաւելուածներ են հին շէնքերու վրայ 10-11-դ դարերէն ոչ առաջ։
      
       Նախասրահներուն մինչեւ 10-11-դ դարու շինութիւններուն վրայ յետնագոյն յաւելուածներ լինելը շինարարական տեսակէտով քննելով, վերին աստիճանի պարզ կը տեսնուի թէ ինչպէս նոր շէնքի կցումէն յառաջ եկեր են շատ մը անախորժ երեւոյթներ։ Բացի այն որ շէնքին ընդհանուր ներդաշնակութիւնը խաթարուած է այլեւ կցուած մասերու տակ մնացեր են քանդակազարդ սիւներ, կամարներ եւ արձանագրութիւններ։ Յաւելեալ մասերու տակ մնացած արձանագրութիւններէն կարելի է գտնել Անիի Առաքելոց եկեղեցւոյ հարաւային պատին վրայ։ Հոռոմոսի վանքի Ս. Յոհաննէսի տաճարի հիւսիսային անկիւնի մօտ եւ ուրիշ շատ տեղեր։ Եկեր է ժամանակ որ Անիի կաթողիկէին արեւմտեան կողմէն ալ կցեր են մի ընդարձակ նախասրահ որուն բարձրութիւնը հասած է եղեր մինչեւ պատուհաններու ստորին եզերքներուն։ Նոյնպէս առանց նախասրահի շինուած է Անիի Առաքելոց եկեղեցին որ 10-դ դարու վերջերու շինութիւն է ամենայն հաւանականութեամբ։ Գաւիթը կցուած է հարաւային կողմին վրայ 13-դ դարու սկզբին՝ ծածկելով միանգամայն որմասիւներ, աղեղներ, խորշեր եւ պատուհաններ։ Վերջին պեղումները ցոյց տուին որ Առաքելոց եկեղեցւոյ միւս կողմերն ալ ենթարկուեր են նոյն յաւելումներուն դարձեալ 12-13-դ դարեշրջաններուն։
      
       Ուրիշ բազմաթիւ օրինակներ կարելի է ցոյց տալ, սակայն ես պիտի բաւականանամ մի շատ բնորոշ օրինակ եւս ցոյց տալով։
      
       Հոռոմոսի Ս. Յովհաննէսի տաճարին նախասրահը որ, ըստ արձանագրութեան, տաճարի շէնքին հետ միաժամանակ պէտք էր որ շինուած լինէր, դարձեալ պարզ քննութեամբ մը կը տեսնենք թէ եկեղեցին ամբողջապէս աւարտելէն տարիներ յետոյ աւելցուած է արեւմտեան կողմին վրայ։ Անշուշտ Յօհաննէս թագաւորը, ի սկզբան մինչեւ եկեղեցւոյն ի կատար ածուիլը, երբէք ի նկատի չէ ունեցեր նախագաւիթ շինել, յետոյ ոեւէ պատճառով հարկ տեսեր է յարակցել։
      
       Նախասրահներու կամ նախագաւիթներու ամենէն շատ ընդհանրացած շրջանին 12-14 դ դարերուն մէջ կանգնուած եկեղեցիներու կից անգամ չէ կարելի գտնել նախասրահ մը որուն շինութիւնը տաճարի շէնքին հետ միաժամանակ կատարուած լինի։ Այս վերջին շրջաններուն ալ միեւնոյն անախորժ երեւոյթները յառաջ եկած են ինչպէս մինչեւ 10-11 դ դարերուն կանգնուած եկեղեցիներու կից նախասրահներու յաւելումով։
      
       Այս իրողութիւնը հաստատող անվիճելի փաստերէն մէկն է եւ Անիի ս. Գրիգոր Լուսաւորչի (Նախշլի ) եկեղեցին, որուն շինութեան թուականը իր վրայի արձանագրութենէն գիտենք որ 1215 թուականին կանգներ է Տիգրան Հոնենց զօրավար Զաքարէ Սպասալարի։
      
       Այս եկեղեցին որ իր ժամանակի ճաշակով չորս կողմէն քանդակազարդուած է, արեւմտեան կողմին վրայ նախասրահի յետնագոյն յաւելումով ծածկուեր են անոր քանդակներուն մեծ մասը։
      
       Եկեղեցիներու կից նախասրահներ աւելցնելու ամենահին օրինակներէն մէկը պէտք է համարել Հոռոմոսի վանքին ս. Յօհաննէսի տաճարին սիւնազարդ գմբէթաւոր նախասրահը, որ կանգնուած է ըստ արձանագրութեան 1038 թուականին։
      
       Հոռոմոսի նախասրահը ամենահին օրինակներէն մէկը համարելուս պատճառը այն է նախ որ, աւելի հնագոյն օրինակը դեռ չէ պատահած ինծի, երկրորդ մի ուրիշ պատմական վկայութիւն ալ կուգայ ապացուցանելու որ Բագրատունի թագաւորաց ժամանակ այս սովորութիւնը տակաւին գոյութիւն չունէր։ Այս վկայութիւնը կը գտնենք Ներսէս Լամբրոնացիի պատարագի մեկնութեան գրքին մէջ հետեւեալ կերպով.
      
       «Յարձանացեալ խորանացն որք կան մինչեւ ցայսօր հաստատուն եւ ոչ ունին առընթեր ժամատուն , եւ Սահակ ս. հայրն մերձ առ սեղանն տէրունական նստելով ետես զհրաշազանն տեսիլ ըստ որում ասէ պատմութիւնն. նաեւ թագաւորք Բագրատունեաց եւ որ առ նոքօք հայրապետք ընդ նոյն գնացին շաւիղ եկեղեցին միայն շինենլ տունս աղօթից։ (Սրբոյն Ներսեսի Լամբրոնացւոյ Տարսոնի եպիսկոպոսի խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ եւ մեկնութիւն խորհրդոյ պատարագին, Վենետիկ, 1847, երես. 26)։
      
       Գուցէ տեղի հեռաւորութեան պատճառով Լամբրոնացիին ծանօթ չէր Յօհաննէս թագաւորի շինած ժամատունը բայց այս ալ ապացոյց է որ 11-րդ դարէն առաջ հայոց եկեղեցիներուն համար բոլորովին անսովոր էր, որուն պատճառաւ Ներսէս Լամբրոնացին համոզուած է թէ նոյն իսկ Բագրատունիք իրենց եկեղեցիները առանց ժամատան շինած են։
      
       Նախասրահներու յետնագոյն յաւելուած լինելուն անվիճելի փաստերէն հետեւցընելով կարելի է որ կարծուի թէ Յոհաննէս թագաւորի արձանագրութեան մէջ ակնարկուած ժամատունը նախասրահ չէր, այլ առանձին եկեղեցիէն հեռու, նման Եզր կաթողիկոսի Գայիանէի վկայարանին մոտ շինածին։ Այս մասին ալ դարձեալ Ներսէս Լամբրոնացին մէկ ուրիշ վկայութիւնը ոչ միայն կը հաստատէ թէ Յովհաննէս Սմպատի շինած ժամատունը նոյն իսկ այժմեան մեր տեսած սիւնազարդ նախասրահն է, այլեւ շատ հետաքրքրական կարծիք կը յայտնէ ժամատուններու ծագման ժամանակին եւ պատճառներուն վրայ։
      
       Ինձ թուի թէ յորժամ ըստ մեղաց մերոց ի ծառայութեան մատնեցաք այլազգեաց եւ տիրեաց հասարակաց ի վերայ աշխարհին հայոց սուրն իսմայէլացւոց, փախստական եղին բնակիչք աշխարհին՝ տարաբերեալք յերկիրս յորում եմք որ էր հոռոմոց. եւ ոչ ունելով ընդ նոսա հաղորդութիւն, զորոյ պատճառն քննեալ է յայլում վայրի ոչ թուլացուցին նոցա հոռոմք յիւրեանց սեպհական յեկեղեցիս որք են յայս աշխարհի՝ աղօթել իսկ նոցա թափառական գոլով եւ բարեյոյս ի վերստին դառնալն յաշխարհն հայրենի , շինեցին միայն ըստ ժամանակին պիտոյից մատրունս փոքրկունս որպէս եւ տեսնեմք, եւ զի ոչ գտին վերստին դարձ եւ աստ սկսան բազմանալ, տկարանայր եկեղեցին ամփոփել զնոսա եւ իհարկէ շինեցին առ ընթեր զտունն, իսկ այն շինութիւն տանց որ իհարկէ փոխմամբն ժամանակի առ յետինս արմատ չարի եղեւ եւ հեշտութեան, քանզի աղօթելն յեկեղեցին զգոյշ լինէին որպէս իտուն Աստուծոյ եւ յարտաքնոյն թուլանային որպէս ի տուն մի հասարակաց։ (Սրբոյն Ներսէսի Լամբրոնացւոյ Տարսօնի Եպիսկոպոսի խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ եւ մեկնութիւն խորհրդոյ պատարագին, Վենետիկ, 1847, երես 29-30)։
      
       Այս հատուածէն այլեւս պարզ կերեւայ որ, նախ այս ձեւը զուտ հայկական ստեղծագործութիւն է բոլորովին տարբեր արեւմտեան եկեղեցիներու porche կամ nartex ըսուած բաժանումէն, երկրորդ, ծագում առեր է Կիլիկիոյ կամ փոքր Ասիոյ հայերուն մէջ եւ կամաց հասեր է բուն Հայաստան, հաւանականօրէն 11-դ դարէն առաջ։
      
       Այժմ կը մնայ քննելի խնդիր մը թէ մասնաւորապէս Յօհաննէս Սմբատ թագաւոր ինչո՞ւ շինեց Հոռոմոսի վանքի նախասրահը եւ ինչո՞ւ ժամատուն անուանեց։ Ասով արդէն պիտի հասկնանք բոլոր ուրիշ նախասրահներու ալ նպատակը։
      
       Նախապէս մէջ բերուած ապացոյցներէն կը հետեւի որ իբրեւ ապաշխարութեան գաւիթ չէր կարող շինուած լինիլ, քանի որ ապաշխարութեան կանոնը անգործադրելի էր, իսկ իբրեւ ժամատուն պաշտօնակատար քահանայից համար (presbytere), այդ ալ չէր կարող լինել, որովհետեւ անոնց մեծ մասը բնակութեան յարմար սենեակներ չունին։ Եթէ բացառիկ օրինակներ կան այդ կարգի նախասրահներու կամ ժամատուններու մէջ վրան կամ կողքերը սենեակներ ունեցող, այդ սենեակներուն մէջ ալ պատարագի խորաններ շինուած են, բնականաբար անոնց մէջ բնակութիւն ունենալ սրբապղծութիւն պիտի համարուէր։ Հոռոմոսի եւ Բագնայրի վանքերու ժամատունները, ծածքի տակ իբրեւ երկրորդ յարկ ունին մանր սենեակներ, որոնցմէ ոմանք խորաններ ունին. կան որ խորան չունին, բայց անոնք ալ կանոնաւոր վերելքի ճամբայ կամ սանդուխ չունին, հետեւաբար դժուար է ենթադրել թէ այդ սենեակները իբրեւ բնակարան շինուած էին. առ հասարակ պատերուն մէջէն նեղ անցքերով մը միմիայն կը հասնուի այդ սենեակներուն որոնց մէջէն մէկ մարդ դժուարաւ կրնայ սղոսկիլ։
      
       Ինծի կը թուի թէ 11-րդ դարէն սկսած երեւցող նախասրահներու ժամատուն անունը տրուելը պարզապէս նախկին ժամատուններուն աւանդական ազդեցութիւնն է որոնք գոյութիւն ստացեր էին հայոց ձեռքով Հայաստանէն դուրս։ Իսկ վերջիններուն նպատակին մասին պիտի յայտնեմ կարծիքս հիմնուած մասնաւոր հետազօտութիւններու վրայ։
      
       Ինչպէս ուրիշ քրիստոնեայ ազգերու մէջ նոյնպէս ալ հայոց մէջ ի հնումն մեծ ձկտում եղեր է եկեղեցւոյ մէջ մեռել թաղելու, սակայն հայոց եկեղեցական կանոնները խստիւ արգելեր են այդ սովորութիւնը՝ սրբապղծութիւն համարելով. այս խիստ արգելքի հետեւանքով իշխաններ, ազնուականներ եւ ուրիշ բարձր աստիճան մարդիկ սկսեր են եկեղեցիներու շուրջը տեղ գրաւել առանձին շիրիմներ եւ դամբարաններ կանգնելու համար։
      
       Հոռոմոսի վանքի Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ արեւմտեան ճակատի վրայ Յօհաննէս թագաւորի արձանագրութիւնէն կերեւայ որ այդ տեղը արքայական դամբարան էր. այս եկեղեցւոյ հարաւ արեւելեան անկիւնին մօտ կայ շիրիմ մը վրան «Աշոտ թագաւոր » փորագրուած, թէեւ յայտնի չէ թէ «Ողորմածն » է կամ անոր թոռը Յօհաննէսի եղբայր Աշոտը։ Նոյնը կը հաստատէ նաեւ արեւելեան ճակատի Գագիկ Ա. ի անունով գրուած արձանագրութիւնը։ Այս արձանագրութեան վրայ հիմնուած կարելի է կարծել որ Գագիկ Ա. ալ թաղուած է Հոռոմոսի վանքի մէջ։ Չի գիտեմ ի՞նչ հիման վրայ հայր Ալիշան իր Շիրակ երկասիրութեան մէջ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ հիւսիս արեւելեան կողմը գտնուող բոլորակ մատուռը հանգստարան Գագկայ կանուանէ։ Նոյնպէս Ս. Յօհաննէսի արեւելեան կողմը բարձունքի վրայի մատուռը Սմբատ Տիեզերակալի դամբանը կը համարի։ Այս ամենուն մէջ մի բան շատ պարզ է որ բոլոր իշխանական ցեղեր իրենց իւրաքանչիւր անհատի անունով առանձին դամբաններ ունեցեր են շատ անգամ։ Ասոր ոչ նուազ ապացոյց է Ապուղամրենց Ս. Գրիգորի կից Ապլղարիպ մարզպանի շինած փոքրիկ տապանատունը երկու մատուռներով ուր երեք մեծ եւ մի փոքր երեխայի գերեզմաններ կային։ Ս. Գրիգորի վրայի Ապլղարիպ մարզպանի արձանագրութենէն կերեւայ որ իւր միւս եղբայրները ոչ այդտեղ թաղուած է՛ին եւ ոչ ալ անոնց համար հոգեհանգիստ սահմանուած էր, նոյն դամբարանը յատուկ էր միայն իր հօր Գրիգոր իշխանին, մօրը Շուշիկին , քրոջը Սէդային եւ փոքրիկ եղբօր Համզէին։
      
       Ապլղարիպի եղբայրը Վահրամ Պահլաւունին շիներ է Մարմաշէնը որպէս հանգստարան իր սերունդին համար ուր թաղուած են ինքը, իր կինը եւ անոր թոռ Ղարիփը, թերեւս ամբողջ սերունդը այնտեղ են, սակայն մեզ յայտնի չէ։ Ապլղարիպի գերեզմանը յայտնի չէ, սակայն ամենայն հաւանականութեամբ պէտք է լինի Անիի Փրկիչ եկեղեցւոյ մօտերը որնոր ինք շինել տուած է առանձնապէս։ Եթէ սովորութիւն լինէր անպատճառ ամբողջ տոհմը մի դամբարանի մէջ ամփոփել, այն ատեն այս բաժանումները տեղի չէին ունենար։ Թէ Բագրատունի թագաւորներու եւ թէ Պահլաւունի իշխանական տան իւրաքանչիւր անդամի առանձին դամբարաններ ունենալէն կարելի է հետեւեցնել որ Յօհաննէս Սմբատ թագաւորն ալ ունեցաւ իւր անկախ դամբարանը եւ ամենայն հաւանականութեամբ այդ դամբարանը կը լինէր իր կանգնած եկեղեցւոյ մօտը։ Ուստի մեծ սխալ գործած չեմ լինիր եթէ ըսեմ որ Յօհաննէս Սմբատ թագաւորն ալ թաղուած է իր շինուած եկեղեցւոյ մօտ, կամ ժամատուն ըսուած նախագաւթին մէջ եւ կամ անոր հարաւային կողմին որմակից տապանատան մէջ։
      
       Ս. Յօհաննէս հարաւային պատին որմակից տապանատունը թէեւ 13-դ դարու սկիզբին կանգնուած է վրան երեք փոքր մատուռներով, եւ շինողն է Խութլու խաթուն դուստր Ռազուքանայ որնոր իր արձանագրութեան մէջ կըսէ թէ «շինեցի զիմ նախնեաց տապանատունն եւ զերեսին եկեղեցիս ի վերայ սորա», բայց արձանագրութենէն կերեւայ որ ի հնումն ալ այնտեղ տապանատուն կամ դամբարան եղած էր. եւ Խութլու խաթուն վերաշիներ է իրեն եւ իր սերունդին համար։ Այսօրուան մեզ հասած տապանատունը Խթլու խաթունին շինածն է, բացի արեւելեան պատէն, որուն վրայ կան չորս գեղաքանդակ խաչքարեր 10-11-րդ դարու ոճով քանդակուած։ Այս չորս խաչքարերէն մէկը թէ շինութիւնով եւ թէ ձեւով բոլորովին նման է Ս. Յօհաննէսի ժամատան գմբէթի մէջ զետեղուած ութ քարերէն մէկուն, որնոր ինծի կարծել կուտայ թէ միեւնոյն ժամանակ շինուած են ժամատան հետ եւ միեւնոյն քանդակագործի ձեռքով։ Շատ հաւանական է որ Յօհաննէսի դամբարանը այստեղ եղած է եւ Խաթլու խաթուն ոեւէ ազգակցական կապ ուներ Բագրատունիներու հետ որով իրաւունք կստանար «զիմ նախնաց տապանատուն » անուանելու։
      
       Ինչ կը վերաբերի Ս. Յօհաննէսի տաճարին կից ժամատան, անոր ալ իբրեւ տապանատուն կամ դամբարան շինուած լինելուն ոչ մի կասկած չեն թողուր. թէ պատմական որոշ վկայութիւններ եւ թէ ուրիշ նոյնօրինակ բազմաթիւ շինութիւններ մեզ հասած որոնց վրայ եղող արձանագրութիւններ եւ մէջը գտնուած բազմաթիւ տապանաքարեր պարզ կը բնորոշեն անոնց կոչումը եւ նպատակը։
      
       Քիչ մը վերը ըսի թէ ժամատուններու ամենէն շատ ընդհանրացած շրջանին (12-14-դ դար ) կանգնուած եկեղեցիներուն կից ոչ մի ժամատուն միաժամանակ շինուած չի լինելէն զատ անոնցմէ ոմանք տասնեակ տարիներ յետոյ են յարակցուած։ Այս իրողութիւնը բացատրելու համար պէտք է ընդունել միանգամայն թէ եկեղեցիներ շինողներ բնաւ պարտաւորուած չէին անպատճառ միասին ժամատուն շինել, անոնք կամ իրենց վերջին օրերուն իբրեւ հանգստարան աւելցուցեր են եւ կամ անոնց ժառանգները շիներ են հանգուցելոյն իբրեւ շիրիմ ուր իրենք ալ իրաւունք պիտի ունենայնին ամփոփուելու։ Նոյն իսկ կան վերջին 13-14-դ դարաշրջաններու մէջ կանգնուած եկեղեցիներ ալ որոնք ամենեւին չեն ունեցեր նախագաւիթներ։
      
       Անիի Լուսաւորիչ (Նախշլի ) եկեղեցւոյ նախագաւիթը, դատելով իր զարդաքանդակներու ոճէն, պէտքէ որ մօտաւորապէս 40-50 տարի յետոյ շինուած լինի, որովհետեւ, առաջին համեմատութեամբ իսկ կարելի է տեսնել նախ եկեղեցւոյ եւ նախագաւիթի զարդաքանդակներու անհունապէս տարբերութիւնը, յետոյ ալ գաւիթի զարդաքանդակներուն աւելի մշակուած եւ յետնագոյն ճաշակի պատկանիլը։ Անիի մէջ թէեւ շատ կան Լուսաւորչի գաւիթին զարդաքանդակներուն ոճը յիշեցնող քանդակներ զանազան հատուկոտոր բեկորներու վրայ եւ մասնաւորապէս նոր բացուած վաճառատան դրանց մասերուն վրայ. սակայն քանի որ անոնց մասին ժամանակագրական ճիշտ տեղեկութիւն չունինք, բնականաբար Լուսաւորչի քանդակներուն հետ չենք կարող համեմատութեան դնել ժամանակագրական կարգ որոշելու համար։ Բայց Անիէն դուրս կան յիշատակարաններ որոնց թէ շինութեան թուականները յայտնի են եւ թէ անոնց վրայ կը տեսնենք քանդակներու նմոյշներ որ շատ բնորոշ մասերով նման են Լուսաւորչի նախագաւիթի զարդաքանդակներուն։ Հոռոմոսի վանքին նշխարատան միջին սենեակի եւ անոր կից մեծ դամբարանի արեւելակողման սեղանի վրայ, որոնք շատ ուշ շինուած են քան Լուսաւորիչ եկեղեցին, քանդակազարդեր կան որոնք ըստ ամենայնի կը յիշեցնեն Լուսաւորչի գաւիթի զարդաքանդակներուն ոճը։ Նմանապէս Խաթլու-խաթունի տապանատան վերնայարկ փոքր մատուռներէն մէկուն վրայ կան նոյն ոճով զարդաքանդակ խաչ քարեր։
      
       Անիի Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ նախագաւիթին շատ ուշ ժամանակ շինուած լինելուն իբրեւ ապացոյց, վերեւ գրուած բացատրութեններէն զատ, նաեւ կը հաստատուի ներսի եւ դրսի նկարուած պատկերներու ոճի եւ աշխատութեան տեսակներուն տարբերութեամբ։ Ներսը եւ դուրսը նկարուած պատկերներու տարբերութիւնը թէեւ եւս վաղուց նկատած էի, սակայն չուզելո իբրեւ ոչ մասնագէտ այդ ճիւղին հիմնուիլ միայն իմ կարծիքիս վրայ, 1910 թուին խնդրեցի նկարիչ պ. Եղիշէ Թադէոսեանին քննել եւ իմ տարակոյսներս փարատել։ Խորին շնորհակալութեամբ պիտի արձանագրեմ այստեղ որ յարգելի պարոնը սիրով յանձն առաւ առաջարկս եւ լուրջ քննութենէ յետոյ եկաւ այն եզրակացութեան թէ, ոչ միայն ներսի եւ դրսի նկարներ տարբեր նկարիչներու գործեր են այլեւ դրսի նկարներու մէջ գունաւորման անհամեմատ տարբեր բաղադրութիւններէ զատ նկարները եւս շատ նոր են քան ներսինները. մասնաւորապէս շեշտեց թէ հակառակ երկար տարիներ դրսի նկարները արեգակի եւ անձրեւներու խոնաւութեան աւերիչ ազդեցութեան ենթարկուելուն, դարձեալ գոյները աւելի թարմ պահուած են քան ներսի նկարներու գոյները։
      
       Մի քանի պարագայ եւս ինծի ենթադրել կուտան որ նախագաւիթը, եկեղեցին շինող Հոնենց Տիգրանի գործը չէ եւ կամ անոր օրով ալ շինուած չէ։ Ուստի այս մասին աւելորդ չեմ համարիր իմ կարծիքներս յայտնել։
      
       Ինչպէս տեսանք յօդուածիս ընթացքին մէջ, հայոց եկեղեցական կանոններով խստիւ արգելուած էր եկեղեցիներու մէջ մեռել թաղելը։ Հակառակ այս արգելքին Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ մէջ մեռելներ թաղուած են նոյն իսկ բեմի առջեւ որոնց մէկուն տապանաքարին վրայ վրացերէն արձանագրութիւն կայ։ Նաեւ ինչ որ աւելի բնորոշ է, յաւելեալ նախագաւիթը զուտ հայկական ոճի ժամատուններէն բոլորովին տարբեր ձեւով շինուած է։ Հայկական նախագաւիթները կամ ժամատունները առանց բացառութեան շինուած են փակ շրջորմով եւ կանոնաւոր ծածկոյթով յաճախ գըմբէթաւորուած։ Մինչդեռ Անիի Լուսաւորչի նախագաւիթը կանգնուած է բացօդեայ, առանց շրջափակի միմիայն կամարակիր սիւներու վրայ։ Այս ձեւը որ բնաւ հայկականչէ , միացած եկեղեցւոյ մէջ մեռել թաղելու հանգամանքին հետ, կապացուցանէ որ անպատճառ Տիգրան Հոնենցէն յետոյ եկեղեցին անցեր է ուրիշ այլադաւան ժողովուրդի ձեռք որոնք ամեն փոփոխութիւն մտցուցեր են իրենց դաւանութեան եւ ծէսերու թոյլատրած ձեւերով։
      
       Դեռ 4-դ դարէն սկսած յունական եկեղեցւոյ համար ներելի էր մեռել թաղել տաճարին մէջ, եւ մինչեւ վերջն ալ անոնց մէջ արգելք չէ եղած։ Հետեւաբար արդեօք կարելի՞ է պահ մը ենթադրել որ Տիգրան Հոնենց ալ յունադաւան էր, եւ իր եկեղեցւոյն մէջ թաղուած մեռելներն ալ անոր տոհմին կը պատկանին։ Իմ կարծիքով՝ մեր Հոնենց Տիգրանի վրայ ունեցած տեղեկութիւններով, դժուար է հաստատել անոր յունադաւանութիւնը. փաստերը աւելի ի նպաստ հայկական եկեղեցւոյ կը խօսին։
      
       Հոնենց Տիգրանի անունով երկու արձանագրութիւններ կան երկու ուրիշ եկեղեցիներու վրայ որոնք յունադաւան եկեղեցիներ լինելու կասկածանքէն շատ հեռու են։ Այս եկեղեցինիներէն մէկը Անիի կաթողիկէ մայր եկեղեցին է իսկ միւսը Խծկոնքի ս. Աստուածածինը։ Այս երկու եկեղեցիներուն ալ Տիգրան զանազան նուիրաբերութիւններ ընելով հոգեւոր պաշտօնէութիւնը պարտաւորցուցեր է անընդհատ պատարագել իրեն հոգւոյ փրկութեան համար։ Մինչդեռ Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ արձանագրութեան մէջ, հակառակ ահագին նուիրաբերութեան իր անձին համար բնաւ այդ պահանջը չէ դրած, այդ եկեղեցւոյ խորհրդակատարութիւնը նուիրեր է բացառապէս իր տէրերուն—Զաքարեան տոհմին։
      
       Զաքարէ սպասալարի շրջանը դաւանաբանական կռիւներու եւ երկու յարանուանութեանց մէջ գոյութիւն ունեցող ատելութեան այնպիսի շրջան մէ որ, նոյն իսկ Զաքարէ սպասալարի բոլոր ջանքերը իզուր անցան փոքր ինչ մերձեցում յառաջ բերելու համար երկու տարբեր քրիստոնեայ եկեղեցիներու մէջ, չի նայելով որ Զաքարէ քանիցս բռնի ոյժի ալ դիմեց, սակայն Գոշ Մխիթարի յանդիմանութեամբ ստիպուեցաւ համակերպիլ հայ ժողովրդի աւանդապահութեան զգացումներուն։ Այսպիսի շրջանի մը մէջ կապրէր Հոնենց Տիգրան եւս, պատարագներ կստանար զուտ հայկական եկեղեցիներու մէջ։ Եթէ Հոնենց Տիգրան յունադաւան լինէր, ես կը կարծեմ որ ոչ ինք կը զիջանէր իրեն ատելի դաւանութեան մը պատկանող եկեղեցիներուն նուիրաբերութիւններ ընելով բազմաթիւ պատարագներ պահանջել, եւ ոչ ալ հայերը յանձն կառնէին իրենց կրօնի հակառակորդի մը համար պատարագ մատուցանել հայկական եկեղեցիներու մէջ։ Հետեւաբար Տիգրան Հոնենցի յունադաւան լինելուն վրայ կասկածիլ միանգամայն անտեղի է։ Բայց ինչպէս պարզել այն առեղծուածը որ Լուսաւորիչ եկեղեցին ունի յունադաւան եկեղեցւոյ շատ մը յատկութիւններ, եւ ինչպէս անցած կարող է լինել յունադաւաններու ձեռքը։ Այս մասին այստեղ կը գրեմ իմ կարծիքս բանասէրներու լուրջ քննութեան յանձնելու համար։
      
       Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ վրայ Տիգրան Հոնենցին արձանագրութենէն պարզ կերեւայ որ այդ եկեղեցին շիներ է յանուն Զաքարեան տոհմի որոնց զօրավարն էր ինք, հետեւաբար եկեղեցին բացարձակ սեփականութիւն կը դառնար Զաքարէի սերունդին։ Քաղաքական նկատումներով Զաքարէի սպասալարը եթէ ձգտում ունեցաւ պահ մը յունադաւան եկեղեցւոյ սովորութիւններ մտցնել հայոց եկեղեցւոյ մէջ, այնուամենայնիւ չի յաջողելէն զատ, պաշտօնապէս ալ չօտարացաւ հայոց եկեղեցիէն եւ հայադաւան ալ մեռաւ ու Սանահնի վանքի մէջ ալ թաղուեցաւ։
      
       Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ շինութեան վերջացած թուականէն (1215) արդէն մօտաւորապէս երկու տարի առաջ Զաքարէն մեռած էր եւ անոր իշխանութիւնը անցած էր իւր փոքրահասակ որդւոյն Շահնշահին, եւ այդ պատճառաւ ալ արձանագրութեան մէջ քահանայից վրայ պարտականութիւն կը դնէ պատարագել միայն Շահնշահի եւ անոր որդիներու համար, Զաքարէի անունը չկայ։
      
       Ուստի եկեղեցւոյ արձանագրութիւնը գրուած օրէն եկեղեցին դարձաւ Շահնշահի սեփականութիւնը, որուն ապացոյցը պիտի տեսնենք քիչ յետոյ։
      
       Ըստ Վարդան Բարձրաբերդցիի վկայութեան Զաքարէի մահուան ժամանակ որդին Շահնշահ հինգ տարեկան էր, հետեւաբար եկեղեցին ժառանգած օրը պէտք էր եօթ տարեկան մանուկ լինէր, ուստի նոյն ժամանակ Շահնշահ եւս չէր կարող յունադաւան լինել, նախ որ շատ փոքր էր, յետոյ ալ դեռ կենդանի էր իր հօր խոստովանահայր Գօշ Մխիթարի նման ազդեցիկ վարդապետը։ Եթէ Շահնշահ յունադաւան լինէր Տիգրան ալ այնքան մեծ նուիրաբերութիւններ չէր ընէր այդ եկեղեցւոյն, պարգեւելով անոր մի ամբողջ իշխանական հարստութիւն։
      
       Բայց Շահնշահին մեծնալէն յետոյ արդէն հանգամանքները փոխուած են. Շահնշահ իւր հայրենի դաւանութիւնը փոխելով յունադաւանութիւնը ընդուներ է Իւանէի կնոջ Խօշաքի ջանքերով։ (Վարդան Բարձրաբերդի, Մոսկւա, 1861, երես 183-184)։ Ահա այս ժամանակէն սկսեալ պէտք է փնտռել Անիի Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ յունական տարազի զգեցման սկզբնաւորութիւնը։
      
       Որ գրեթէ ամբողջ մէկ դար Շահնշահի սերունդը այս եկեղեցւոյ բացարձակ տէրն էր, այդ կապացուցանէ եկեղեցւոյ արեւելեան կողմի արձանագրութիւնը։ 1310 թւականին Շահնշահի թոռը Շահնշահ բ. եկեղեցիին նուէր տուէր է ոմն Մաթէսի եւ իր կնոջ ու եղբօրը Մարկոսին (Հ. Ղ. Ալիշան, Շիրակ, երես 79)։
      
       Ապացոյցի կարօտ է վճռելու համար թէ Շահնշահի սերունդը մնաց միշտ յունադաւան կամ քաղկեդոնիկ հայ, եւ Մաթէս, Թէնի եւ Մարկոս, եկեղեցւոյ վերջին ժառանգներն ալ քաղկիդոնիկներ էին։ Այս վերջիններու արձանագրութիւնը հայերէն լեզւով գրուած լինիլը մեծ գրաւական է անոնց քաղկեդոնիկ չիլինելուն, եթէ ոչ ի՞նչ հարկ պիտի ստիպէր զիրենք որ անպատճառ հայերէն գրէին, քանի որ եկեղեցւոյ նախորդ տէրերը ամեն բան փոխեր էին, ներսի պատկերներուն մէջ նորոգութիւն կատարելով վրաները գրեր էին վրացերէն , խորանի առջեւ թաղուած մեռելի տապանաքարի վրայ վրացերէն արձանագրեր էին, հայոց եկեղեցական ոճին հակառակ գաւիթը փոխանակ շրջափակով շինելու, բացօդեայ շինէր էին։ Վերջապէս օտարացնելու ամեն ջանք ակներեւ է նախորդներու կողմանէ։
      
       Շահնշահ Ա. էն յետոյ Լուսաւորիչ եկեղեցին միշտ քաղկեդոնիկ մնացած լինելուն ապացոյց կը լինի, եթէ հաստատուէր որ Շահնշահ Ա. ի սերունդը շարունակեց յունադաւանութիւնը, ոչ, ժամանակաւորապէս միայն Շահնշահ Ա. ի օրով գուցէ քիչ մը աւելի մնացեր է քաղկեդոնականներու ձեռք։ Յետոյ ալ արդէն ինչպէս արձանագրութենէն կերեւի, անտէրութեան մատնուեր է Զաքարեաններու Անիէն հեռանալնուն պատճառաւ, Մաթէս օգտուելով եկեղեցւոյ անտէր դրութենէն խնդրեր է Շահնշահէն նուիրել իրեն։
      
       Շատ հաւանական է որ բացառապէս Անիի Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ գաւիթը շինուած է իբրեւ ապաշխարողաց գաւիթ յունադաւան հայերու ձեռքը եղած ժամանակ, որոնց մէջ թերեւս գործադրութեան մէջ էր ապաշխարութեան կանոնը, եւ իհարկէ անունն ալ ժամատուն չէր կարող լինել, ինչպէս բոլոր միւս հայ եկեղեցիներու նախասրահները։ Իբրեւ հանգստարան տապանաքարեր ալ չեմ տեսած այնտեղ, եթէ չեն տարուած։
      
       Այժմ կը մնայ գիտնալ թէ ինչու համար հայոց եկեղեցիներու կից սրահներուն ժամատուն եւ գաւիթ իրարմէ տարբեր անուններ անխտիր գործածեր են, եւ ե՞րբ է սկսեր այդ անխտիր գործածութիւնը։
      
       Հայոց մէջ եկեղեցւոյ նախասրահներ ծագում առած ժամանակ, 10-11-դ դարէն մինչեւ 12-դ դարու վերջերը նոյն նախասրահներուն միմիայն ժամատուն անունը տուած են թէ արձանագրութեանց մէջ եւ թէ պատմագրական տեղեկութիւններու մէջ։ 12-դ դարու վերջերէն է որ սկսած է ոչ միայն գաւիթ այլեւ զանազան տեսակ անուններ տրուել անոնց որոնց նշանակութիւնը եւ պատճառները փնտռել ըստ իս կարեւոր է։
      
       Հայոց եկեղեցիներուն հետ կապուած գաւիթ բառը թէեւ շատ հին է , սակայն 10-դ դարէն առաջ գաւիթ բառը այն նշանակութիւնը չունէր ինչոր 10-դ դարէն յետոյ։ Ի հնումն գաւիթ կը նշանակէր եկեղեցւոյ շուրջը պատող ընդարձակ շրջափակէ մը գոյացած բացօդեայ մաս։ Այս նշանակութեամբ ալ ցոյց տրուած են հին պատմագրաց մէջ որոնցմէ մէջ կը բերեմ մէկ երկու օրինակներ։
      
      
       Ազգագրական հանդէս, XXI գիրք, Թիֆլիս, 1912, էջ 5-33։