Ս. Գրիգոր Նարեկացի

Հեղինակ
ԱԲԵՂԵԱՆ ՄԱՆՈՒԿ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  

Թեմա
Գեղարուեստական գրականութիւն  
Դիտել
ԺԲ.
       Այսպիսի մեծ երեւակայութիւն ունեցող բանաստեղծին բնականաբար բաւականութիւն չպիտի տար մեր լեզուն, որ զարգացած էր միայն պատմութեան, ներբողեանի ու մեկնաբանութեան համար եւ արդէն անգոյն ու վերացական էր դարձած։ Այս պատճառով եւ նա ստեղծում է մի նոր, ինքնատիպ լեզու, հարուստ ինքնահնար դարձուածներով եւ բարդ ու ածանցական բառերով, որ համազօր են ամբողջ նախադասութիւների, յաճախ նուրբ ու բազմիմաստ։ Եւ որ գլխաւորն է՝ նա վերացական դարձած ու ճարտասանական լեզուն դարձնում է թանձրացած ու գունաւոր նկարէն, քանի որ նա ամեն ինչ մտածում եւ զգում է պատկերներով։
       Սակայն ճարտասանութիւնը, այն էլ դպրոցական ճարտասանութիւնը, դեռ նրա երկի մէջ մեծ տեղ է բռնում. նա յառաջաբանների մէջ երբեմն նոյն իսկ յայտնում էլ է այդ, թէ աշխատում է զանազան ճարտասանական ձեւեր գործածել, որպէսզի ոճին բազմազանութիւն տայ։ Այդ հին ճարտասանութեանը յատուկ էր համանիշ բառերի եւ արտայայտութիւնների կուտակութիւն, ինքնաստեղծ բառերի ու երկար պարբերոյթների սէր, անկանոն ու բարդ, արտասովոր ու նորաձեւ բացատրութեան հակում, որ Նարեկացու երկի մէջ եւս տանում է դէպի մթնութիւնն եւ երկարաբանութիւնը։ Այս ոճը բացառիկ մեր լեզուի մէջ ստեղծուած չէր. եւ մեր լեզուի մէջ համարում են իբրեւ հետեւանք արաբական ազդեցութեան։ Բայց 6-րդ դարուց արդէն յունաց մէջ, հին քերթողների եւ հռետորների լեզուի ազդեցութեամբ, առաջ էր եկել մի այդպիսի արուեստական պերճ լեզու, իսկապէս մի սեթեւեթ ոճ, որի մէջ ճարտասանական ձեւերը, պատկերաւոր արտայայտութիւններն ու փոխաբերութիւններն աւելի գերադաս էին համարւում, քան սովորական պարզ բացատրութիւններն։ Այս հռետորական լեզուին 7-րդ դարում արդէն նմանում էին եւ մեր քերթողները, ինչպէս Թէոդորոս Քռթենաւորը, որոնք բացի իրենց ինքնահնար բառերից ու դարձուածներից, ենթարկւում էին երբեմն նաեւ յունաբանութեան։ Նրանք արդէն այն ժամանակ երբ դժուար է ենթադրել արաբական ազդեցութիւն, գրում էին չափազանց ծանր, խճողած, զարդարուն ու վերամբարձ ոճով։ Այս հռետորական խրթնարան լեզուն այնուհետեւ շարունակւում է զարգանալ մինչեւ 10-րդ դարը. 9-րդ դարում, Յովհաննէս կաթողիկոսի օրով արդէն, հաստատուած էր գրութեան երկու տեսակ կամ եղանակ, պարզ եւ հռետորական կամ, ինչպէս կոչում է Ն. Շնորհալին, «մեկին բան » եւ «ծածուկ ճառ »։ Միեւնոյն հեղինակը, ինչպէս Նարեկացին գրում էր երբեմն մեկին, նոյն իսկ ժողովրդական պարզ ձեւով, երբեմն նաեւ մթին եղանակով, որ շատ դժուար է հասկանալ, ինչպէս են երբեմն Նարեկացու տաղերի մէջ տողեր ու բառեր։
       Ոճական այս երեւոյթը կայ նաեւ ստորին դարերի ասորական գրականութեան մէջ. «սքանչացած արաբական լեզուի հարստութեան վրայ՝ ուզում են ցոյց տալ, թէ ասորերէնը յետ չի մնալ իրենց ոսոխների լեզուից։ Որոնում են քիչ պատահող կամ արուեստական արտայայտութիւններ, որոնցով, իբր հնաբանութիւններով, կարծում էին թէ բանաստեղծական պատկերներն աւելի ցայտուն են դառնում»։ «Չլսուած ձեւով որոնում էին քիչ գործածուող բառեր, համարձակ նորաբանութիւններ ու դարձուածքներ, բնական արտայայտութիւնը շուռ էին տալիս եւ դարձնում մի հանելուկ, որի բանալին պէտք էր ունենալ հասկանալու համար »։ - Մեր լեզուի մէջ ոճն այս աստիճանի մթութեան հասել է 11-րդ դարում Գրիգոր Մագիստրոսի մի քանի երկերի մէջ, բայց եւ Նարեկացու տաղերի մէջ եւս, տեսանք, կան մի քանի մութ հատուածներ։ Թէ արաբական լեզուն մեր քերթողների այս ոճի վրայ ազդեցութիւն ունեցել է թէ չէ եւ ինչպէս, այդ խնդիրը դեռ պարզուած չէ։
       Հաւանաբար արաբական բանաստեղծութիւնից է անցել հայերէնին եւ յանգը, որի գործածութիւնը չկայ մեր հոգեւոր երգերի մէջ։ Նարեկացու Ողբերգութիւնից իմանում ենք, որ 10-րդ դարում արդէն յանգի գործածութիւնը եղել է մեր աշխարհիկ բանաստեղծութեան մէջ։ Եւ այս հասկանալի է. արաբական բանաստեղծութիւնն աւելի շուտ մեր աշխարհիկ երգերի վրայ պիտի ազդէր, քան եկեղեցական երգերի։ Լալեաց բանաստեղծութիւն յօրինող ողբասացները, - գրում է Նարեկացին, «ըստ ձայնից կողկողանացն եւ զբանիցն յարմարութիւն հանդերձեն, ի նոյն գիր բերեալ զաւարտմունս տանցն, որովք առաւել սաստիկ մորմոքեալ ճմլեցուցանեն զաղէտս կարեացն սրտին ըղձից առ արտասուացն բղխմունս» (եր. 61, բան ԻԶ )։ Եւ ապա ինքը բանաստեղծը այս ամբողջ բանը յօրինում է ի յանգով. ուրեմն ինչպէս արաբական կասիդայի մէջ, յանգը նոյն է մի շարք տողերի մէջ։ Նոյն յանգը բանեցնում է նա Ողբերգութեան մէջ եւ ուրիշ տեղերում։
       Տաղերն անյանգ ոտանաւոր են. յանգերն այստեղ պատահական են։ Սակայն տաղերի մէջ , ինչպէս երբեմն նաեւ Ողբերգութեան մասին, նա աշխատում է տպաւորութիւն առաջ բերել բաղաձայների հանգիտութեամբ. այս կողմից խիստ աչքի է ընկնում օրինակ, Վարդավառի տաղը.
       Գոհար վարդըն վառ առեալ
       Ի վեհից վարսիցն արփենից,
       Ի վեր ի վերայ վարսիցն
       Ծաւալէր ծաղիկ ծովային։
       Նարեկացու տաղերի մէջ գտնում ենք եւ «պատասխանի » կոչուած ձեւը, որ կայ եբրայական բանաստեղծութեան մէջ եւ 5-րդ դարում արդէն գործածական է եղել ասորական եկեղեցական բանաստեղծութեան մէջ, այն է՝ յաջորդ տողը կամ տունը սկսւում է նախորդ տան կամ տողի վերջին բառով, կամ նրա մի մասով, կամ մի նման բառով. եւ կամ թէ տողի սկզբում գրւում է նախորդ տնից կամ տողից մի բառ կամ միտք. այսպէս են, օրինակ, տաղերն «ի յարութիւն Ղազարու» (եր. 469-472). Յարութեան (եր. 474-476). Համբարձման (եր. 477-478)։
       Ես ձայն զառիւծուն ասեմ,
       Որ գոչէր ի քառաթեւին.
       Ի քառաթեւին գոչէր,
       Ձայն առնէր ի սանդարամետսն։
       Սանդարամետն այն ի դող եղեալ,
       Սասանէր ի ձայնէն ահեղ.
       Ահեղ ձայնս որ ես լուայ,
       Սա քակէ զամուր որ ունիմ…
       Կրկնութեան այս արուեստը հաւանօրէն ասորերէնից անցած պիտի լինի հայերէնին աւելի վաղ քան 10-րդ դարը։
       Հանգիտութեան արուեստից յիշենք եւ նոյն տողերի մէջ յանգեր կազմելը. Դու լոյս ես եւ յոյս, Եւ ես խաւար եւ յիմար…։ (Շարունակութիւնը տե՛ս եր. 119)։
       Եւ վերջապէս մեր հին ու նոր բանաստեղծութեան մէջ գործածական չափերից մի քանիսը գտնում ենք առաջին անգամ Նարեկացու տաղերի մէջ։ Դժբախտաբար մինչեւ այժմ բացատրուած չէ ոչ տաղերի ծագումը եւ ոչ էլ այն, թէ արդեօք Նարեկացուց առաջ մեր սովորական տաղաչափական ձեւերից մէկը կամ միւսը գործածակա՞ն են եղել մեր բանաստեղծութեան մէջ թէ չէ։ Հաւանական է կարծել, թէ Նարեկացին չէ յօրինել ոչ իր գործածած բոլոր չափերը եւ ոչ էլ տաղի տեսակն իր խրթնաբան լեզուով։ Մի կողմ թողնելով նրա գործածած չափերի մասին մանրամասն խօսելը, այստեղ միայն այս պիտի շեշտեմ, որ նա Յարութիւն տաղը սայլի պատկերով՝ մի գեղեցիկ օրինակ է, թէ ինչպէս բանաստեղծը զանազան չափերից խառնուրդ կազմելով կարող է բովանդակութեան համեմատ տպաւորութիւն թողնել միայն ոտանաւորով, մերթ դանդաղ ու մեծավայելուչ դարձնելով ընթացքը, մերթ արագ ու թռիչքներով. մի խօսքով՝ արտաքինը համապատասխան դարձնելով տրամադրութեանը։
       Նոյնպիսի ազատ ոտանաւորով է յօրինուած եւ ողբերգութիւնը գրեթէ ամբողջապէս, հինգվանկանի անդամների ազատ դասաւորութեամբ, միայն երբեմն (աւելի տողի սկզբում ) հինգվանկանի անդամին փոխանակում են 2-4 կամ նոյն իսկ 6 կամ 7 վանկանի անդամներ։ Դա ազատ անդամներով մի յօրինուածք է, որ բաւական մօտենում է արձակ խօսքին, բայց եւ շատ նուրբ ոտանաւոր է եւ շատ յարմարւում է բովանդակութեանը։ Եւ եթէ այժմ Գր. Նարեկացու Ողբերգութեան ոտանաւոր լինելն ընդհանրապէս չեն ընդունում, պատճառն այն սխալն է, որով մեր սովորական չափերից մէկն են ուզեցել տեսնել նրա մէջ։ Ինքը հեղինակը իր Ողբերգութիւնը ոչ միայն բանաստեղծութիւն է անուանում, այլ եւ երգ, նուագ եւ նոյն իսկ «չափաբերականք », այսինքն ոտանաւոր ։
       Վերջացնելով, մի անգամ էլ պիտի կրկնել, որ Գր. Նարեկացու Ողբերգութեան մատեանը, իր բուռն զեղումներով, իր բազմադիմի երեւակայութեամբ եւ ջերմ հաւատի անկեղծ արտայայտութեամբ, մեր բանաստեղծութեան առաջին մեծ հրաշակերտութիւնը լինելով՝ ոչ միայն հրաշալիք է երեւացել մեր ազգի աչքին, այլ եւ մի սրբութիւն հրաշագործ զօրութեամբ։ Դարեր շարունակ եւ մինչեւ այժմ, մեր ժողովրդի հաւատքով, նա բուժիչ զօրութիւն ունի, եւ բուժիչ է ոչ միայն հոգեւոր, այլ եւ մարմնաւոր ցաւերի։ Եւ որ զարմանալին է, ինքը հեղինակը գուշակել է, որ իր գիրքն այդ դերը պիտի կատարէ։
       Եթէ համբարտակըն վստահութեան մեղօք յատակի,
       Այսու արձանօք պատկանեցելովք
       Աջով քո պաշտպան՝ դարձեալ կառուսցի։
       Եթէ յուսոյն ձգարան սուսերբն յանցանաց հատեալ կարեսցի,
       Կցեսցի դարձեալ միւս անգամ կամօք
       Ամենակալիդ բարւոք պատուաստեալ։
       Եթէ վտանգ մահու անձնական ցաւոյ զոք պաշարեսցէ,
       Գտցէ փրկութիւն սովաւ առ ի յոյս
       Կենաց՝ յաղօթելն առ քեզ , կեցուցիչ։
       Եթէ տագնապաւ ոք տարակուսի ի սիրտ խոցիցի,
       Քաղցրութեամբ քո սովաւ ապրեալ ողջասցի…
       Բան Գ. եր . 9 հտ.