Շինուածք Կարնոյ քաղաքին, որ կոչեցաւ Թէուդուպօլիս…

***

Այս է թէմ եւ վիճակ նստօղ փաշային գեղեցկաշէն մայրաքաղաքիս մերոյ Արզրումայ. զի ամենայն շրջակայ բերթորայքս եւ գաւառքս, զորս պատմեցից կարգաւ առհասարակ հուքմի եւ հրամանի ներքեւ ի սորա են, զի ոչ ոք կարէ կիալ ընդդէմ հրամ[ան]աց սորա, ոչ պարոն, եւ ոչ իշխան կամ սուպաշի եւ կամ դատաւոր, /13ա/ այլ հնազանդեալ ամենեքեան. եւ թէ լինի օվ ոք, որ խստապարանոցի, առժամա[յ]ն սրոյ ճարակ կու տայ զինքն եւ զուրայինքն: Եւ թէ լինի որ Ա (1) Հայ կամ Ա (1) Թուրք կամ Ա (1) շինական Քուրդ կամ Ա (1) գուղական աղքատ կամ Ա (1) ազատ ի գանգատ գնան, առժամա[յ]ն կու սպանանէ կամ իւր գաւառէն [կու] վարէ ուր եւ կամի, եւ կամ բերթէն կու հանէ եւ իշխանութիւնն այլոց կու տայ եւ կամ կու թալանէ, կաշառօք զինքն ոչ ոք կարէ կալ ընդդէմ սորայ, կամ կու մահացուցանէ կամ կու կեցուցանէ, գուզէ մօլլա լինի, գուզէ ղատի լինի, դատաստանաւ կու դատէ եւ ի կենաց կու հանէ: Եւ իշխօղ է սա մինչեւ ի Բալու, ի Համթա գաւառն, այս փաշային կերւացն է առհասարակ, դէպի յարեւմուտս մինչ ի Թօխաթ, ի Սեբաստիայ փաշաին կերուացքն է, եւ ի հու[ս]իսոյ կողմն մինչ ի Տրապիզոն եւ Ախլցըխայ փաշային կերւացն է, եւ յարեւելից կողմն մինչեւ ի Կարս եւ Կաղզվան եւ Ալաշկերտու երկիրն մինչեւ ի Վանա ծովն մինչ ի Մշու երկիրն մինչ ի դա հասանէ ի Գնճան երկիրն եւ Կեղի, որ գայ շրջապատն հասանէ կրկին ի Բալու: Այս է սինօռ եւ կերւածք փաշաին մայրաքաղաքիս Արզրումայ: /13բ/ Եւ ունի սա ընդ ձեռամբ իւրով իսպ[ա]հիք եւ գուղօրէից տէրք, ենկիչարին եւ բերթորէից պահապանք, թագաւորական ղուլ եւ ծառայ, որ տամբք եւ տեղօք եւս գրեալ կայ զանունս նոցա ի դրունս արքունի, որ եւ հանապազ օլօֆայն եւ հացն կուտեն, եւս ունի ԼՌ (30. 000) ոգի, թող զՔրդաց պարոնայքն, որ առանց գրի եւ թօշակի են: Եւ փաշային հետ բերեալ զօրքն, որ ոչ են մնացական, այլ յորժամ զփաշան ի յուր տեղացն փոխէ թագաւորն, առժամայն ինքն եւ իւր զօրքն ամենայն ելանեն ի քաղաքէն յայնմանէ: Եւ թէ մեծ պատերազմ կամ թագաւորի հրաման լինի իւր կերւացքովն ամենայն ՃՌ (100. 000) Թուրքի ձիաւոր ելանէ քաղաքէս: Ապա այնպէս բուռն եւ սաստիկ հրաման ունին Օսմանցիքս, որ մատ մի գրօվ ուղարկեն ուր են կամի, Ժ (10) օր չի յամենար իւր քովն գտանել պարտին առհասարակ թէ պարոն է եւ թէ գաւառաց տէր. եւ կամ թէ թագաւորն եւ իւր վազիրն ի Ստանպօլայ գիրըմ կամ ամր ուղարկեն, քանի որ մեծ փաշայ լինի եւ իւրն սիրական, առժամա[յ]ն ի դուրս ելանէ բերդէն վաղւաղակի, Ա (1) սահաթ յամենալ ոչ կարէ: Եւ թէ քանի որ լաւ է եւ /14ա/ խաղաղասէր փաշա լինի Ա (1) կամ Բ (2) կամ Գ (3) կամ Դ (4) տարի մնայ, այլ հնար չըկայ, թագաւորն կամ վազիրն մանզուլ եւ ազլ կանեն ի քաղաքէն եւ ուրիշ քաղաք կու տան փաշային, ապա թէ չար եւ ժանտ լինի փաշայն եւ անողորմ կողոպտէ զերկիրն Կարնոյ եւ իրաւունք ոչ տայ առնել, Դ եւ կամ Ե (4-5) Հայ եւ Տաճիկ որ եւ գնան գանկատ ի Ստանպօլ, վաղւաղակի զգլուխն կու կտրէ իւրն եւ խորհրդակցին իւրոյ Ժ (10) կամ Ի (20) արդարն ընդ ամբարշտին, որ ահաբեկեալ լինին զօրքն եւ պարոնայքն ամենայն, եւ տայ զփաշայութիւնն յետին ծառային իւրոյ թաքաւորն եւ ամենեքեան հնազանդին նմա, զի չունին սահման որ օճախ ունենայ եւ կամ զիշխանութիւն որդոցէ որդիս տայ, այլ ում որ իւրն առաջեւ շնորհս գտեալ է եւ սպասաւորեալ է, թէ Վրացու զաւակ է, թէ Հոռմի է կամ թէ Հայի է թէ Առնաւուտի է նըմա տայ զփաշայութիւնն: Ապա չէ քրիստոնէից եւ կամ Հրէից նման, որ փըքացեալ ասիցէ, թէ «Եւ պարոնի որդի եմ» եւ առուծաբար ընդդէմ դառնայ թագաւորին, այլ մերկապարանոց կան, ամենայն իշխանք եւ բեկլարբէկիքն եւ հնազանդին թագաւորին:

Այսպիսի կարգ եւ սովորութիւն է Օսմանցոց եւ Պարսից մահմէտական թագաւորացն:

/14բ/ Զի ի ժամանակս մեր, որ տեսաք աչօք մերովք ՌՀ (1621) թվէն ի վեր տարի վերա տարոյ առաւել մեծացան եւ փարթամացան ընչիւք եւ ապրանօք, զօրացան հեծելիօք եւ հետեւակօք եւ բազում քաղաքս եւ կղզիս առին ի Ֆռանկաց, Ուռուսաց եւ ի Պարսից, եւ ի յարեւմուտս մինչեւ ի Կրիտէս կղզին առին եւ տիրեցին այս Լ (30) ամ է, որ դեռ եւս պատերազմի է ընդ թուճին Վանատիկոյ, եւ ջանայ զմեծ բերթն, որ ի Կրիտէս է, կամի առնուլ, նաեւս որ ի ծովն Օվկիանոսու, անթիւ մարդով եւ խաղնայով էլից, որ կշտացաւ, եւ ինքն ոչ նըւաղի մարդով եւ դրամօվ, եւս ի Հայոց աշխարհէս Ա (1) մարդ հեծելիօք եւ հետեվակօք Հայք եւ Տաճիկք դեռեւս ոչ է գնացեալ ի պատերազմ. եւ թէ Ա (1) մարդ որ անկանի ի մէջ պատերազմին, ի Ստանպօլայ Ա (1) Ժ (10)-ին տեղն կու գրեն: Եւ այլ բազում կղզիք, որպէս Ղպրզ եւ ծովեզերքն տիրեցին մինչեւ ի Թօնուս եւ ի Ջազայիրն, եւ ի հարաւոյ կողմն յԵգիպտոսէ մինչեւ ի Ա (1) ամսէն ճանապարհ դէպ ի Հապաշստան տիրեցին եւ անտի մինչեւ ի Խռումու երկիրն, որ զաֆռան կելանէ, եւ գնացեալ ի Մուխայ հասին Մաքայ եւ Մատինայ եւ Արապիստան եւ Շամա տունն բովանդակ /15ա/ մինչեւ ի Պաղտատ քաղաքն եւ ի Հնդկաց ծովն ի Բարսայ եւ ի Բանտար քաղաքն իւր փաշային ձեռքն է: Եւ ի հուսիսոյ կողմն մինչեւ ի Լէհաց երկիրն, Թօնայ գետի եզերքն եւ ամենայն Մաճարքն եւս հարկատու արարին, Կաֆայու երկիրն եւ Թաթարիստանու բովանդակն մինչեւ ի Ուռուզի բերդն եւս` Ազախու բերդն առին եւ տիրեցին, նաեւս Սեւ ծովու եզեր[ք]ն ամենայն, որ գնացեալ հասին ի բուն Վրաց տուն եւ առին զՊաշիաչուխ թագաւորի քաղաքն եւ տիրեցին մինչեւ ի Թիֆլուզու սինօռն: Եւ ի յարեւելից կողմն Ախլցըխոյ եւ Չլտրոյ երկիրն եւ Շիրակվանա երկիրն: Յանի քաղաքն իւր թէմովն մինչեւ ի դուռն Էրէւանայ, եւ միուս կողմն Վանայ երկիրն` ամենայն Խօյ եւ ի Սալմաստ եւ ի Ջուլամերկ, եւ Հագարացոց երկիրն ամենայն, Մոկաց եւ Սասնոյ գաւառն ամենայն, Քրտուստան եւ Ասորեստանեաց երկիրն ամենայն մինչեւ ի Շահրազուլ քաղաքն իւր փաշային է: Այս ամենայն աշխարհիս տիրեցին, որ իբրեւ զԱ (1) ձու ի ձեռին ունի թագաւորն Ստանպօլա մեծ կայսրն, զի զտիրեալն ամենայն կարօղ է առանց բերթի պահել Ա (1) մատ գրօվ, կամէնա կու կեցուցանէ եւ մահացուցանէ: Զի ոչ Ղըզլպաշ եւ ոչ այլ թագաւոր ոք /15բ/ պատերազմաւ կալ ընդդէմ սորա կարի: Զի ըստ Աստուածաշունչ գրոց պատմութեանցն, որ գրեալ կայ, թէ յԵրուսաղէմայ երկիրն ԲԺ (12)-ն թագաւորութիւնն բաժանեաց, իսկ դա Ա (1) փոքր փաշայի է տուեալ: Բայց այժմ ՃԾ (150) թագաւորութիւնն բռին ունի մեծ Թուրքս այս: Ոչ թէ գովելով պատմեմ զայս, այլ աւաղելով եւ արտասուելով գրեմ, յիշելով զսոպռ եւ զբիրտ զանկարք եւ զանվարք զօրացն Հայոց, որ անհնազանդք եղեն առաքելաց եւ հայրապետաց եւս թագաւորաց եւ իշխանաց, զի արտուղի գնացին եւ անբարտաւան շաղւոք շրջեցան մինչ որ անբարկանելին Աստուած խեթիւ հայեցաւ եւ ներողութեամբն Աստուծոյ թագաւորեցին սոքայ, սոյնպէս առաքիալն Պօղոս գլուխ [Բ, 14] գրէ, թէ «Հեթանոսք յօրէնս ոչ ունին, բնութեամբ ըստ օրինացն շարժինե, նոյնպէս սոքայ, հնազանդ լինելով փոքրն մեծին, առաւել զօրացան, զի որչափ զազիր եւ անօրէն գործք կայ, որ քրիստոնէից խոտելի է եւ պարսաւելի է, զայն սոցա օրէնք է` զի եւ գործելի է, զի ցեղ ու ցեղ եւ ազգի-ազգի սուտ պատճառաւս հարկապահանջութիւնն եւ կեղեքելն անասելի է եւ անպատմելի. եւ անողորմ տուգան առնուն ի քրիստոնէից, զի ինձ այսպէս թվի, թէ Դանիէլի գլուխ [Է, 19, 23] /16ա/ վասն սոցա մարգարէացաւ, վասն չորրորդ գազանին, թէ «Ահեղ էր եւ զարմանալի, ուտէր եւ զմնացեալսն առ ոտն կոխէր»: Սոքա են, որ մեր թվականին Կ (611) եղեալ էր, եւ այսչափ տարի ուտեն եւս զազգսն քրիստոնէից առ ոտն կոխեն ամենայն կողմանց, զի որ էհարն նոյն ինքն բժշկեսցէ եւ փրկեալ ազատեսցէ տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս զազգս Հայոց ի ձեռանէ սոցա. ամէն: