Ազգաբանական աշխատութիւններ

Ա. Ռովբէն մեծն ազգական ոմն եւ իշխան թագաւորին Հայոց Գագկա: Յետ մահուանն Գագկա թագաւորին եկեալ յերկիրն Կաւսիտառոյ անդ բնակեցաւ եւ անտի եկեալ ի գեղն Կաւրմաւզաւլաւ եւ կացեալ անդ մինչեւ ի վախ•ան իւր, թողեալ որդի իւր զԿոստանդին:

Բ. Յետ մահուան Ռովբինի, Կոստանդին որդի նորա եմուտ ի նահանկս Կիլիկեցոց եւ տիրեաց Վահկային եւ այնմ լեռնակողմանցն եւ ապա վախ•անեալ թաղեցաւ ի Կաստաղաւնն, թողեալ Բ (2) որդիս` զԹորոս եւ զԼեւոն:

Գ. Թորոս որդի Կոստանդեա յետ մահուան հաւրն իւրոյ կալաւ զիշխանութիւն նորա: Սա վրէժխնդիր եղեալ մահուանն Գագկա, յորդոցն Մանտալէի եւ էառ զամրոցս նոցա զկոչեցեալն Կենդռաւսկաւի եւ զնոսա մահացոյց չարաչար մահուամբ: Յետ որոյ զաւրացեալ ի վերայ ազգին Յունաց, տիրեաց բազում գաւառաց, էառ եւ զԱնարզաբա եւ շինեաց անդ տա•ար եւ կացոյց ի տա•արին զպատկեր սրբոյ Աստուածածնին, զոր բերեալ էր ի Կենդռաւսկաւոյ: Այս Թորոս շինեաց զաստուածաբնակ ուխտսն զԹրազարկն եւ զՄաշկեւորն եւ ապա վախ•անեալ թաղեցաւ ի Թրազարկն: Մնացեալ իւր որդի մի Կոստանդին անուն, զոր ամպարիշտք ոմանք կալեալ մահացու դեղաւք մեռուցին զնա:

Դ. Լեւոն որդի Կոստանդեա եւ եղբայր վերոյասացեալ Թորոսին /168բ/ յետ մահուան եղբաւր իւրոյ Թորոսի էառ զիշխանութիւն նորա. եւ այնչափ զաւրացեալ մինչեւ տիրեաց մայրաքաղաքացն Կիլիկիոյ Մսսայ եւ Տարսոնի: Սորա եղեն որդիք Դ (4)` Թորոս, Ստեֆանէ, Մլեհ եւ Ռովբէն: Իսկ կայսն Յունաց Պաւրֆիրաւէնն Կալաւժան եկն յաշխարհն Կիլիկիոյ եւ կալաւ զԼեւոն եւ զերկուս որդիսն իւր` զԹորոս եւ զՌովբէն. եւ տարեալ զնոսա կապանաւք ի Կոստանդինուպաւլիս: Իսկ Ստեֆանէ եւ Մլեհն զերծեալք գնացին յՈւռհա առ քեռին իւրեանց: Եւ յետ ամաց ինչ կայսրն քաղցրացեալ նոցա էհան ի բանտէն զԼեւոն որդովքն. եւ էին պատուով ի պաղատն արքունի. մինչ յաւուր միում դէպ եղեւ կայսերն գնալ ի բաղանիս եմոյծ ընդ իւր իբր զմաւտակա եւ զսպասաւոր զՌովբէն որդին Լեւոնի. իսկ Ռովբէն վասն սաստիկ ուժեղութեանն իւրոյ մատուցեալ կալաւ զգուռն մի, որ էր լի ջրով, վերոյց ի տեղոջէ իւրմէ եւ տարեալ եդ առաջի կայսերն, ընդ որ զարմացաւ կայսրն եւ ամենայն տեսողքն: Ապա յետ աւուրց ինչ ամբաստանեցին առ կայսրն զՌովբէն եւ ետուն կուրացուցանել զաչսն, յետ որոյ վախ•անեցաւ: Եւ դարձեալ կալան զԼեւոն եւ զԹորոս որդին իւր եւ եդին ի բանտի: Եւ մինչ կային ի բանտին տեսիլ ետես Թորոս եւ պատմեաց հաւրն իւրոյ` էթէ «Տեսանէի յանուրջս այր մի փառազարդեալ, որ ունէր ի ձեռինն նկանակ հացի եւ ձուկն մի եւ տայր ինձ, եւ դու հայր խնդրէիր ի հացէն եւ ի ձկանէն, այլ ոչ կերակրէիր ի նմանէե: Եւ Լեւոն խնդութեամբ մեկնէր զերազ, որդոյն այսպէս` էթէ «Որդեակ իմ տալոց է Աստուած զհայրենի աշխարհն մեր դարձեալ ի ձեռս քո, բայց ես ոչ ժամանեմ տեսանել զայնե: Եւ յետ սակաւ ինչ աւուրց եհաս վախ•ան Լեւոնի ի բանտի անտ եւ փոխեցաւ առ Քրիստոս: Իսկ կայսրն գթացեալ եհան զԹորոս ի բանտէն: Եւ յետ փոքր ինչ ժամանակի, դէպ եղեւ, կայսերն գալ ի յաշխարհն Կիլիկեցոց բազում զաւրաւք: Եւ մինչ բանակեալ /169ա/ կայր ի դաշտին Անարզարոյ յաւուր միոջ կամեցաւ յորս ելանել. եւ յորսալն եհան նետ մի ի կապար•ուցն դեղուն, զի ձգեսցէ զհետ երէոյ եւ իսկոյն խոցեալ ի նետէն իւրմէ վախ•անեցաւ. զոր հանեալ զփորոտի նորա թաղեցին մերձ յԱնաւարզա ի տեղի մի եւ շինեցին եկեղեցի ի վերայ, որ մինչեւ յայսաւր կոչի անուն տեղոյն Քաղրդիկ: Եւ զմարմին կայսերն տարեալ զաւրքն նորա զկնի իւրեանց ի Կոստանդինուպաւլիս: Իսկ Թորոսն որդի Լեւոնի մնաց յայնժամ ի Կիլիկիայ եւ ոչ գնաց զկնի զաւրաց կայսերն, այլ գնացեալ ի սահմանս Վահկային եւ գեաւղ մի իբրեւ զաւտարական ոք, ոչ յայտնեալ զինքն ումեք, բայց միայն քահանայի միոյ հայոյ, զի ծանոյց նմա, թէ որդի է Լեւոնի: Եւ էրէցն այն իմաստութեամբ ծածկեաց զխորհուրդս նորա, զի մի վնասեսցի ասէ ի Յունաց, վասն որոյ եդ զնա հովիւ ոչխարաց իւրոց մինչեւ անցին աւուրք բազում. եւ առ սակաւ սակաւ յայտնեաց զգալն Թորոսի հաւատարմաց ոմանց, որք միաբանեալ հնարիւ մեծաւ առին զՎահկայն ի Յունաց:

Ե. Եւ տիրեաց Թորոս Վահկային եւ անտի զաւրացեալ էառ զբազում գաւառս: Իսկ յետ մահուան Պաւրֆիրաւէն կայսերն եկաց կայսր ի Կոստանդինուպաւլիս Մանուիլ որդի նորին: Եւ այս Մանուիլ կայսր ժողովեաց բազում զաւրս եւ եկն ի Կիլիկիայ, վասն գնալոյ յաւգնութիւն ազգին Ֆռանգաց, որ Յերուսաղէմ. եւ լուաւ անտ զգործսն Թորոսի, զոր գործեալ էր ընդ Յոյնսն մախացեալ ընդ նմա յոյժ, զաւրս արձակեաց ընդ ամենայն լեռնակողմանսն, վասն ըմբռնելոյ զԹորոս: Եւ Թորոս ամրացեալ կայր ի Բարձրբերդ եւ ժողովեալ կային առ նա բազում զաւրք հետեւակաց, որք պնտեալ ի կապանսն բաղումք վնասեցին ի զաւրաց կայսերն եւ զոմանս ի մեծամեծաց նորա կապեալ տարան առ Թորոս: Եւ կայսրն իբրեւ լուաւ զնոյն քաջութիւն Թորոսի առաքեաց առ նա եւ կոչեաց գալ հաշտութեամբ /169բ/ ի հնազանդութիւն նմա միջնորդութեամբ բրընձին Անտիոքա: Եւ Թորոս գնաց առաջի կայսերն յորմէ ընկալաւ պատիւ եւ մեծարանք յոյժ, բայց զԱնաւարզայ խնդրեաց ի նմանէ կայսրն եւ էառ. եւ զայլ երկիրն պարգեւեաց Թորոսի մշտընջենաւոր եւ ամրացոյց արքունական սիգեղիւ: Եւ անտի գնաց կայսրն յԱնտիոք եւ Թորոս զկնի նորա եւ յորժամ դարձան յԱնտիոքա կամելով կայսերն գնալ ի Կոստանդինուպաւլիս Թորոս ոչ գնաց զկնի նորա, այլ խոյս ետ եւ գնաց ի Վահկայն: Եւ յետ երթալոյ կայսերն յաշխարհ իւր էջ դարձեալ Թորոս ի Վահկայէն եւ էառ զԱնաւարզա եւ զՄսիս: Եւ մինչ կայր ի Մսիս դուսքն Յունաց, որ էր ի Տարսոն ժողովեաց ըզաւրս Յունացն եւ կոչեաց ընդ իւր զտէրն Լամբրունին եւ զՆաթանիլեանք, որ էին տէրք Ասկուռսոյ եւ այնմ լեռնակողմանցն, զնոսա զամենեսեան գումարեաց եւ եկն ի վերայ Թորոսի ի Մսիս: Իսկ Թորոս ի գիշերի գաղտ պատառեաց զպարիսպ քաղաքին եւ ելեալ պատերազմեցաւ ընդ զաւրս Յունաց եւ անթիւս կոտորեաց ի նոցանէ, եւ զմնացեալսն փախստական արար. եւ կալաւ զԱւշին տէրն Լամբրունին եւ էառ բազում գանձ ի նմանէ եւ ապա ազատեաց զնա: Յետ որոյ փեսայացոյց զորդի նորա զՀեթում ի դուստր իւր Ռիթա: Եւ յետ աւուրց ինչ Թորոսի առեալ զաւրս գնաց ի վերայ Տարսոնի եւ էառ զնա, եւ յայնմհետէ տիրեաց ամենայն Կիլիկիոյ` էառ եւ յաշխարհէն Իսավրիոյ մասն ինչ: Իսկ Թորոսի հասեալ վախ•ան թաղեցաւ ի Թրաղարկն: Եւ Ստեֆանէ եղբայր իւր ոչ ժամանեաց տիրել աշխարհին Կիլիկիոյ յետ մահուան եղբաւրն, քանզի յառաջագոյն կալան զնա իշխանք Յոյնք ի սահմանս Համուսին, եւ յեռացեալ պղինծ եդեալ խաշեցին զնա, եւ յետոյ տարեալ զմարմինն թաղեցին յԱրքակաղնին: Եւ Թորոսի մնացեալ որդի մի Լեւոն, զոր վստահացեալ էր Թորոս յաներն իւր Թումաս, որ էր յԱնտիոքա, նոյնպէս /170ա/ եւ յանձին արարեալ էր նմա զպայլութիւն աշխարհին: Իսկ միւս եղբայրն Թորոսի Մլեհն փախուցեալ կայր առ սուլտանն Հալպա զաւուրս բազումս: Եւ յորժամ լուաւ զմահ եղբարցն եկն յաշխարհն Կիլիկիոյ, աւգնականութեամբ սուլտանին Հալպա, կամեցաւ տիրել աշխարհին եւ ոչ կարաց, այլ դարձաւ անդրէն ի Հալպ: Եւ միւս անգամ դարձեալ խնդրեց ի սուլտանէն զաւրս բազումս: Եւ շարժեցաւ գալ ի վերայ քրիստոնէիցն աւերել զաշխարհն եւ աւգնականութեամբ անաւրինացն տիրել երկրին: Այլ իշխանքն Հայոց յորժամ լուան զգալն նորա առաքեցին առ նա, զի սիրով եկեալ տիրեսցէ աշխարհին եւ մի ինչ վնասեսցէ քրիստոնէից զաւրքն անաւրինաց: Եւ նա լուեալ զայն դարձոյց ըզաւրսն սուլտանին մեծաւ շնորհակալութեամբ:

Զ. Եւ Մլեհն եկեալ տիրեաց աշխարհին: Իսկ պայլն Թումաս երկուցեալ ի նմանէ փախուցեալ գնաց յԱնտիոք եւ զԹորոսի որդին կալան ամպարիշտ ոմանք եւ սպանին: Այս Մլեհ էր այլ չարասիրտ յոյժ եւ բազում աղտեղի գործաւք լցեալ, վասն որոյ սպանաւ ի զաւրաց իւրոց ի մէջ քաղաքին Սիսոյ: Այլ Ատեֆանէի մնացեալ էին Բ (2) որդիք` Ռովբէն եւ Լեւոն, որք սնեալ կային առ քեռին իւրեանց Բակուրան, տէրն Պապեռաւնին: Եւ յորժամ սպանաւ Մլեհն իշխանքն եւ զաւրքն Հայոց յղեցեալ բերին անտի զՌովբէն որդի Ստեֆանէի եւ կացուցին պարոն Հոյոց:

Է. Եւ տիրեաց աշխարհին Կիլիկիոյ Ռուվբէն որդի Ստեֆանէի, այր բարեբարոյ եւ իմաստուն եւ առատ յոյժ: Սա էառ իւր կին յազգէն Ֆռանգաց զԶապէլ, դուստր Հանֆրէ տը Դուրունին եւ ծնան նմա դստերս երկուս` Ալիծ եւ Ֆիլիպ: Իսկ ի հասանել վախ•անին Ռովբինայ, կացոյց յաթոռն զեղբայր իւր զԼեւոն, յանձնարարեալ նմա զերկոսին դստերսն իւր եւ ինքն վախ•անեալ թաղեցաւ ի Թրազարկն:

/170բ/ԱԸ. Յետ մահուան Ռովբէնի տիրեաց աշխարհին Կիլիկիոյ Լեւոն եղբայր իւր, որ Ը (8)-երորդ իշխող էր յազգէն Ռովբինանց եւ եղեւ առաջին թագաւոր Հայոց ի Կիլիկիայ, որ եւ քաջութեամբ եւ իմաստութեամբ տիրեաց հայրենի աշխարհին եւ այլ բազում գաւառաց եւ աշխարհին Իսավրիոյ. շինեաց եւ բազում դղեակս եւ ամրոցս ի պէտս պահպանութեան աշխարհին իւրոյ: Արար եւ պատերազմունս մեծամեծս, որպէս գտանի ի լիապատում գիրս պատմութեան նորա: Իսկ զերկոսին դստերսն Ռովբէնի եղբաւր իւրոյ կարգեաց այսպէս` զԱլիծն ետ յամուսնութիւն Ռեմունտ բրընձին Անտիոքայ, յորմէ ծնաւ որդի մի Ռովբէն անուն, զոր կոչէին բրինձ Ռովբէն: Այս բրինձ Ռովբէն առ իւր կին զՀէլուիզ դուստր Հեմրի թագաւորին Կիպրոսի. եւ ծնան նմա դստերս երկուս` Էսչիւ եւ Մարիա: Էսչիւն մեռաւ առանց կարգելոյ եւ Մարիայն եղեւ կին Ֆիլիպ տ Մընֆաւրդին, որ տիրէր Սրոյ: Եւ միւս դուստրն Ռովբինի Ֆիլիպն եղեւ կին թագաւորին Յունաց Լաշքարէ, եւ ծնաւ որդի մի Կոստանդին անուն, այլ ոչ ժամանեալ ի մեծութիւն վախ•անեցաւ փոքր: Եւ յետ ամաց ինչ տիրելոյ Լեւոնի աշխարհին Կիլիկիոյ առաքեցաւ նմա յընբրուրէն Ալամնաց եւ ի կայսերն Յունաց թագս թագաւորութեան. եւ նա ընկալեալ աւծաւ ի մայրաքաղաքն Տարսուս թագաւոր ազգիս Հայոց, որ եղեւ առաջին թագաւոր յաշխարհն Կիլիկիոյ: Եւ էառ իւր կին զՍպիլ դուստր Հեմրի թագաւորին Կիպրոսի. եւ ծնաւ դուստր մի Զապէլ անուն: Եւ յետ ամաց ինչ վախ•անեցաւ թագաւորն Լեւոն բարիոք խոստուանութեամբ եւ թաղեցաւ ի քաղաքն Սիս եւ մասն ինչ ի նմանէ թաղեցաւ ի վանքն Ակներ, զոր ինքն էր շինեալ: Իսկ յետ մահուան թագաւորին Լեւոնի եկաց պայլ աշխարհին Ատան, տէրն Մանիաւնին, որ յետ աւուրց ինչ սպանաւ ի Հաշիշեցն ի քաղաքն Սիս: Եւ եղեւ պայլ Կոստանդին գունդուստապլն, /171ա/ որ էր քեռորդի թագաւորին Լեւոնի եւ տէր Բարձրբերդոյ եւ Պապեռաւնին: Իսկ յաւուրս սորա բրինձ Ռովբէնն ելեալ յԱնտիոքայ գնաց ի Կուռիկաւս եւ տարեալ ընդ իւր զմայրն իւր ետ ի կնութիւն Վահրամ մարաջախտուն եւ նա ամուսնացաւ ընդ նա: Եւ զաւրինաւք ամուսինն իւր վարեալ առաքեաց առ եղբայր նորա Լեւոն տէր Բերդկանն եւ Մաւխրստին: Իսկ բրինձ Ռովբէնն եւ Վահրամ մարաջախդն եկեալ ի Տարսուս առեալ ընդ իւրեանս զիշխանսն, որ անդ կային` զՄաւլեւոնցիք, եւ զԱպլհասնանք եւ զայլսն. եւ եկեալ նոքաւք տիրեցին Ատանոյ. եւ անտի ելեալ երթային ի Մսիս, վստահացեալ ի զաւրս իւրեանց համարէին տիրել ամենայն աշխարհին եւ արտաքս ընկենուլ զԶապէլ դուստր թագաւորին Լեւոնի ի սեպհական աթոռոյ հաւրն նորա, այլ Աստուած ոչ ետ թոյլ կատարել զչարութիւն կամաց իւրեանց, հանդէպ ելեալ նոցա պայլն Հայոց Կոստանդին սակաւ զաւրաւք, եւ պատերազմեցաւ ընդ նոսա մերձ ի Մսիս, եւ շնորհաւքն Աստուծոյ յաղթեաց նոցա: Իսկ բրինձ Ռովբէնն եւ այլ իշխանքն փախուցեալ գնացին ի Տարսուս եւ անտ ամրացան: Եւ պայլն զհետ եկեալ զաւրաւք պաշարեաց զնոսա. եւ յետ բազում աւուրց էառ զքաղաքն Տարսուս, եւ կալաւ զբրինձ Ռովբէնն եւ զիշխանս նոցա եւ եդին ի բանտի, որ եւ անտ վախ•անեցան: Եւ անտի գնացեալ ի Կուռիկաւս առին զնա եւ զայլ ապըստամբեալ ամրոցսն շուրջանակի: Իսկ յետ այս ինչ գործելոց խորհուրդ արարեալ իշխանքն Հայոց ամուսնացուցին զԶապէլ, դուստր թագաւորին Լեւոնի, ընդ Ֆիլիպ, որդի Կոյր բրընձին:

[Բ]/Թ. Եւ Ֆիլիպն աւծաւ թագաւոր երկրորդ ի քաղաքն Տարսուս եւ ամենեքեան մտերմութեամբ ծառայէին նմա: Իսկ նա խորհուրդ չար եդեալ ի մտի իւրում, հրամանաւ հաւրն իւրոյ եւ թելադրութեամբ ամենայն անտիոքացեաց եւ դամփլցեց, զի զեկեղեցիսն Հայոց եւ /171բ/ զիշխանսն զամենեսին ի սպառ ջնջեսցեն, եւ Ֆռանկք կացուսցեն ի տեղի նոցա, զոր լուեալ ոչ կարացին տանել այնպիսի ամպարըշտութեանն, այլ յաւուր միում մինչ կային ի Թիլն բերդ, Ճաւֆրի, տէրն Սարվանդիքարին եւ պռաւքսիմոսն Տրդատ կալան զնա եւ անտի տարեալ եդին ի բանտի յանառիկն Բարձրբերդ եւ անդ վախ•անեցաւ: Իսկ յետ այս ինչ գործելոց ամուսնացուցին զթագուհին Զապէլ ընդ Հեթում, որդի Կոստանդեայ պայլուն Հայոց, եւ աւծին զնա թագաւոր մեծաւ խնդութեամբ ի մայրաքաղաքն Տարսուս:

Գ/Ժ. Եկաց երրորդ թագաւոր Հայոց ամենագովելին Հեթում, որ առաւելեաց բարութեամբ քան զամենայն թագաւորս. եւ ետ նմա Աստուած կրկին շնորհս նորոգելոյ եւ ա•եցուցանելոյ զթագաւորութիւնս Հայոց: Եւ ծնան նմա որդիս երիս` Լեւոն, Թորոս, Ռովբէն, եւ դստերս Ե (5) Սպիլ, Ֆիմի, Ռիթա, Զապէլ, Մարիայ: Սորա փոքր որդին Ռովբէն վախ•անեցաւ մատաղ տիաւք եւ Թորոսն սպանաւ ի զաւրացն Մսրա ի կապանն Մառոյ, յորում աւուր եւ զանդրանիկ եղբայր նորա Լեւոն կալանաւոր արեալ տարան ի Մսր, զոր յետ երկուց ամաց գնեաց զնա հայր նորա ի ծառայութենէն Մսրայ` եւ ետ գին սուլտանին զբերդն Դարպսակ եւ զՍնղուր Աշխարն, որ էր խուշտաշ սուլտանին եւ կայր ընդ ծառայութեամբ Թաթրուն, զոր խան Ապաղայն շնորհեաց զնա թագաւորին Հեթմոյ, վասն թափման որդոյ նորա: Իսկ Սպիլ դուստր սորա եղեւ կին Պեմունտ բրընձին Անտիոքայ եւ գունթին Տրապաւլսոյ. Ֆիմին եղեւ կին Ճուլիան Սայիտոյ տիրոջն. Ռիթայն եղեւ կին Կոստանդին Սարվանտիքարին տիրոջն. Զապէլն մեռաւ անկարգ. եւ Մարիայն եղեւ կին Կի տը Պլնին: Եւ ի հասանել վախ•անի թագաւորին Հեթմոյ առ եզր Պար/172ա/ատիս գետոյ, որ կոչի Ակներ, նախ կրաւնաւորեցաւ եւ կոչեցաւ անուն նորա Մակար եւ ապա հանգեաւ եւ թաղեցաւ ի Թրազարկն: Յետ որոյ եկաց յաթոռ նորա անդրանիկ որդին նորա Լեւոն:

Դ/ԺԱ. Լեւոն որդի Հեթմոյ եկաց չորրորդ թագաւոր Հայոց եւ աւծաւ ի քաղաքն Տարսուս յաւուր Յայտնութեան տեառն: Սա էառ կին զԿեռան` դուստր Հեթմոյ, տեառն Լամբրունին. եւ ծնան նմա որդիք Է (7)` Հեթում, Թորոս, Սմբատ, Կոստանդին, Ներսէս, Աւշին, Ռովբէն, եւ դստերս Գ (3)` Զապել, Ռիթա, Թեֆանոյ: Սա վախ•անեցաւ ի քաղաքն Սիս եւ թաղեցաւ ի Թրաղարկն: Յետ որոյ տիրեաց աշխարհին Կիլիկիոյ անդրանիկ որդին նորա Հեթում: Եւ Թորոս եղբայր սորա էառ կին զՄարկրիտ` դուստր Ոյկ տ Լըզինայ, թագաւորին Կիպրոսի. եւ ծնաւ նմա որդի մի Լեւոն անուն: Իսկ առաջին քոյր սոցա Զապէլ եղեւ կին Ամառի, Սրոյ տիրոջն եւ որդոյ թագաւորին Կիպրոսի, վերոյասացել Ոյկ տ Լըզինին: