Ի ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆՆ ԱՐԻՍՏՈՏԷԼԻ

1 [1] Ընդ այսոսիկ հանդերձ աստուծով եւ առաջիկայ պրակք

ՊՐԱԿՔ Թ

2 «Հաւաքաբանութիւն է բան, յորում [2] դրիցելոց ոմանց՝ նմա նովին այլ ինչ [3] առկացելեաւքն՝ ի հարկէ հանդիպի զնոյնս [4] այսպէս [5] ունելով»։ 3 Յետ մասանցն հաւաքաբանութեան, զհուպսն ասեմ՝ այս ինքն զառաջարկութիւնս, եւ զհեռիսն՝ այս ինքն զսահմանսն, գայ Արիստոտէլ եւ զառ ի նոցանէ բաղկացեալ հաւաքաբանութիւնս՝ յերից իրողութեանց [6] արտաքս առկացուցանելով զնախերգան առաջիկայիս իրողութեան, Ստորոգութեան, Յաղագս մեկնութեան եւ Վերլուծականացն։ 4 Քանզի որպէս ի Ստորոգութեանց յաղագս պարզ ձայնիցն խաւսեցաւ, որք են սահմանք. իսկ ի Յաղագս մեկնութեան՝ յաղագս նախադասութեանց. իսկ ի Վերլուծականսն՝ յաղագս պարզ հաւաքաբանութեան. նոյնպէս եւ յարակայում նախերգանումս սահմանեալ զառաջարկութիւն եւ զսահմանս, այսպէս գայ ի հաւաքաբանութիւն։

5 Բայց սահմանէ զամենայն հաւաքաբանութիւն, զստորոգականն եւ կամ զստորադրականն՝ ոչ զայս եւ ոչ զայն։ 6 Քանզի [7] բացատրեցեալդ սահման ամենայնում հաւաքաբանութեան պատշաճի։ 7 Իսկ Աղէքսանդրոս առյարակայիցս [8] պատմիչ բանից, ասէ՝ թէ Զստորոգականն միայն սահմանէ հաւաքաբանութիւն, երկոքումբք այսոքիւք հաւատարմացուցանելով զբանդ։ 8 Միով եւ առաջնով, եթէ զստորոգական առաջարկութիւն սահմանեաց միայն. իսկ ստորոգականք [9] հաւաքաբանութիւնք ի ստորոգականացն գան յառաջարկութեանց։ 9 Ասէ եւ երկրորդ [10] պատճառ, եթէ զանազանութիւնս յարադրէ աւարտնոց եւ անաւարտից հաւաքաբանութեանց. իսկ աւարտեալն եւ անաւարտն՝ ստորոգականացն միայն գոյ հաւաքաբանութեանց։

10 Առ որս ասեմք մեք նախ եւ առաջին, եթէ ստորոգականն միայն սահմանէ առաջարկութիւն, որպէս այն ինչ Յաղագս մեկնութեան զամենայն առաջարկութիւն սահմանեալ։ 11 Բայց թէ ընդէ՞ր [11] զստորոգականն միայն սահմանէ զառաջարկութիւն, զպատճառն ասացաք։ 12 Բայց լուծանեմք եւ զերկրորդն այսպէս, եթէ ստորադրականացն զանազանութիւն յարադրէ հուպ ի կատարումն առաջնոյ հատածի [12] առաջնոյ [13] ճառիս [14], որ առձեռն է։ 13 Եւ արդ այսոքիկ առ Աղէքսանդրոս ասասցին։ 14 Այլ վասն զի Արիստոտէլ՝ եթէ զի՞նչ է հաւաքաբանութիւն, յարադրէ միայն, թողեալ զեթէէն։ 15 Իսկ եթէէն յառաջագոյն է քան զզինչէն, բեր ցուցցուք, եթէ է հաւաքաբանութիւն։ 16 Բայց զայս առնեմք վասն եփիկտիոսացն [15] փիլիսոփայից, որք անհասութիւն ախտանան, եւ այսուիկ ի բաց բառնան զհաւաքաբանութիւն, որպէս զգործին [16] մտահասութեան [17] ։

17 Բայց բառնան զհաւաքաբանութիւն այսպէս ձեռնարկելով. Ի ձեռն հաւաքաբանութեա՞ն ցուցանէք, ով ճերմականք, եթէ է հաւաքաբանութիւն, եթէ առանց հաւաքաբանութեան։ 18 Եթէ առանց հաւաքաբանութեան, ոչ հաւանիմք ձեզ որպէս [18] ոչ ցուցելոց. իսկ եթէ ի ձեռն հաւաքաբանութեան, զսկզբանումն [19] հայցելի է զերկբայացեալն խոստովանեալ առնելով [20] ։ 19 Այլ եւ յաղագս հաւաքաբանութեան, որ եցոյցն՝ եթէ է հաւաքաբանութիւն, զնոյնս ցուցէք [21]. եւ այս յանհունս։

20 Առ որս ասեմք զայսոսիկ, եթէ ձերովք իսկ ըմբռնեցայք թեւաւք ըստ [22] առասպելումն որպէս [23] մանկունականք [24] ։ 21 Քանզի զնոյն եւ մեք ասեմք առ ձեզ, եթէ ուստի՞ ասէք՝ եթէ ոչ է հաւաքաբանութիւն. բացացուցանելո՞վ, եթէ ոչ բացացուցանելով։ 22 Եւ զիա՞րդ կարողութիւն է՝ ոչ ելոյ [25] հաւաքաբանութեան ըստ ձեզ՝ հաւաքաբանութեամբ պիտալ. զոր ի բաց բառնալ ձեռնարկէք. այլ եւ ոչ յանհունս ելանեմք։ 23 Քանզի հաւաքաբանութիւնն՝ որ եցոյց, եթէ է հաւաքաբանութիւն, եւ զինքն եցոյց, թէպէտ եւ ոչ որպէս հաւաքաբանութիւն, այլ որպէս հաւաքաբանելի. որպէս եւ սահման եւ զինքն սահմանէ, թէպէտ եւ ոչ որպէս սահման, այլ որպէս սահմանելի։ 24 Բայց արդ այսպիսի բան՝ որ ցուցանէ, եթէ է հաւաքաբանումն [26], այլ [27] այլովն ցուցանելի է՝ եթէ է [28] հաւաքաբանումն։ 25 Քանզի բնութիւն ոչ զամենայն ինչ թաքոյց. զի ոչ էր ապա գտանելն, եւ ոչ զամենայն ինչ յայտնեաց, զի ոչ էր ապա [29] խնդրել, այլ խնդրելն եւ գտանելն։ 26 Բայց եկն մարդկային տրամախոհութիւնն հաւաքաբանել յայսպիսւոյ պատճառէ. քանզի տեսանեն զամենայն իրս ոչ ամենեւիմբ հաղորդեալս ընդ միմեանս. քանզի ոչ էր ապա այլ այլով գտանել [30]. վասն զի ամենայն ինչ յինքեանս ցուցանիւր, որ զգայութեանց է յատուկ, եւ ոչ հաւաքաբանութեան. եւ ոչ [31] դարձեալ ամենեւիմբ [32] զանազանեալս ի միմեանց, քանզի ոչ երբէք յերկուց բացասութեանց եզրակացութիւն լինի։ 27 Եւ այսոքիկ յաղագս այսորիկ։

28 Յետ որոց եկեսցուք ի նոյն ինքն ի հաւաքաբանութիւն, զոր սահմանէ այսպէս. «Հաւաքաբանումն է բան, յորում դրիցելոց ոմանց, այլ ինչ առկացելովք [33] ի հարկէ հանդիպի զնոյնս գոլ»։ 29 Այս սահման եւ սեռ ունի. քանզի բան՝ սեռ է բացացուցականին, տրամաբանականին, ճարտասանականին, իմաստականին, քերթողականին [34]. եւ բաղկացուցիչ զանազանութիւնս։ 30 Իսկ զանազանութեանց ոմանք ի նիւթոյ են, որպէս ոմանց եւ դրիցելոցն. իսկ ոմանք ի տեսակէ, որպէս այլ ինչ առկացելեաւքն ի հարկէ. եւ այլքն ամենայն ի կարգումն։ 31 Իսկ տեսակ հաւաքաբանութեան եզրակացութիւնք [35] ։ 32 Բայց հաւատեսցուք զիւրաքանչիւր ոք ի բառիցդ առանձին։

33 «Բան՝ յորում դրիցելոց ոմանց»։ 34 Դրիցելոց ասաց, եւ ոչ ստորադրիցելոց, ապա թէ ոչ՝ զստորադրականն միայն սահմանէր. եւ ոչ ստորոգիցելոց ասաց, ապա թէ ոչ զստորոգրականն միայն սահմանէր. այլ՝ դրիցելոց ասաց. այսինքն՝ խոստովանիցելոց։ 35 Եւ պարառոցեաց [36] զստորոգականսն եւ զստորադրականսն. քանզի առաջարկութիւնքն [37] խոստովանեցեալք ոմանք գոն։ 36 Եւ ի ստորոգականսն, վասն զի առաջարկութիւն [38]. իսկ [39] ստորադրականին, որպէս շարամերձական եւ առասութիւն։ 37 Եւ զի դրիցելոցն՝ խոստովանեցելոց [40] է, յայտ է. վասն զի նշանակութեանց դրութիւն է խոստովանութիւն։ 38 Իսկ դրիցելոց ասաց առ հակորոշումն այլոց բանից, որպէս [41] ըղձականին, հրամանականին [42] եւ հակորոշեցելոցն բացերեւականումն [43]. քանզի յոչ ուրուք վերայ նոցա նախենթակայէ ինչ երբէք խոստովանեցեալ։ 39 Բայց յոգնակի ասաց՝ դրիցելոց, ի ոչ եզակի՝ դրիցելոյ. վասն շարամերձականաց, եւ տարալծականաց [44], եւ վասն հակադարձմանց՝ եւ վասն եզառածիցն. քանզի ի նոսա մի զմիոյ զկնի երթայ։

40 Որգոն, որպէս շարամերձականն՝ եթէ է արեգակն ի վերայ երկրի՝ տիւ է. այլ արդ [45] ի վերայ երկրի, ապա ուրեմն տիւ է. եւ ի տարալծականսն [46] նմանապէս, կամ տիւ է եւ կամ գիշեր, այլ ահա տիւ է, գիշեր ապա ուրեմն ոչ է։ 41 Նմանապէս եւ ի հակադարձումն [47] մի զմիոյ զկնի երթայ. որգոն [48], եթէ ոչ ոք քար՝ մարդ է, եւ ոչ ոք մարդ՝ քար է. եւ զի յեզառածսն մի միում հետեւի. բայց պիտոյ են [49] եզառածիցն ճարտասանքն. որգոն՝ այս անուն պճնաւղ, ապա ուրեմն եւ շուն. այս անուն մեռաւ առընթեր կալով նորա որ եսպան, մեռելումն ապա ուրեմն սպանաւղ։ 42 Արդ այսպիսեացս պիտային հաւաքաբանութեանց եւ Եսքինէս [50] ընդդէմ Դէմոսթենայ [51] ասելով. քանզի որդիատեացն եւ հայր չար [52], յաւել, թերեւս ոչ երբէք հրապարակութեամբ երեւեսցի քաղցրապիտակ։ 43 Այսոքիկ ամենեքեան անաւարտք են հաւաքաբանութիւնք։

44 Բայց զի կոչեցին անաւարտունք. այսպէս պարտ է ասել. այս անուն պճնաւղ. ամենայն պճնաւղ շուն, ապա ուրեմն այս անուն շուն է։ 45 Այս անուն առաւ ի գիշերումն առընթեր նորա կալով սպանումն, առելումն ամենայնի սպանող է [53] այս անուն, ապա ուրեմն այս անուն [54] սպանող է. նմանապէս եւ զԵսքինեայ հաւաքաբանութիւն այսպէս պարտ է ասել. Դէմոսթենէս որդիատեաց եւ հայր չար. ամենայն այսպիսի թերեւս ոչ երբէք երեւեսցի հրապարակութեամբ քաղցրապիտակ։ 46 Բայց պիտային եզառածիցն ճարտասանք՝ վասն չորից պատճառաց. կամ խնայելով ի ժամանակն. քանզի առ հոսանուտն ընտրելով առնէին, կամ շողոքորթելով զդատաւորսն, որպէս զգիտունսն հաւաքաբանից հնարից, եւ կամ այլազգաբար, որպէս զի [55] ձայնակիցս [56] կալցին զդատաւորսն, որպէս վերալցաւղս զպակասումն. քանզի ամենայն ոք ընդ ինքեան առաւել հաւատայ ասողում, քան թէ այլում։ 47 Եւ այլազգաբար, եթէ կամաւորութեամբ՝ թողուին զմեծ առաջարկութիւնն. վասն զի [57] բազում անգամ սուտ գտանէին [58], եւ վասն թաքուցանելոյ զսուտն՝ այնպէս առնէին։

48 Արդ, բարւոք ասաց դրիցելոց ոմանց. եւ ոչ դրիցելոյ ումեք [59], քանզի ի հաւաքաբանութիւնսն յոլովք դնին, եւ ասելով դրիցելոց [60], առակեաց [61], եթէ է կարի նուազ [62] երկուքն [63] ամենայն իրաւք։ 49 Վասն զի եւ բազում առաջարկութիւնս կարողութիւն է դնել ի հաւաքաբանութեան. եւ աստուստ եւ անուն հաւաքաբանութեան գտաւ, որ նշանակէ բաղհաւաքումն. քանզի բաղ՝ յորոց վերայ առադրի, բազմութիւն նշանակէ. որպէս մարտակից, որպէս որդեկից, նոյնպէս հաւաքակցութիւնք, այս ինքն բաղհաւաքումն, սակս բազում ինչ միանգամայն հաւաքաբանելոյ։ 50 Քանզի ի սմա ոչ եթէ մի միումն հետեւի, այլ բազմաց մին. որգոն՝ մարդ, կենդանի, շնչաւոր. ապա ուրեմն եւ մարդն շնչաւոր։ 51 Ապա բազմաց՝ այս ինքն կենդանումն եւ ներանձնաւորումն՝ մինն հետեւի, այս ինքն մարդ ներանձնաւոր։