1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկա
պրակքս
ՊՐԱԿՔՍ
ԻԲ
2
«Յայլայսեռից
եւ
ոչ
ընդ
միմեամբք»…
3
Յետ
խորութեանն
կանոնի
գայ
եւ
ի
կանոն
լայնութեան։
4
Եւ
վասն
զի
զլայնութիւն
զանազանութիւնք
առնեն,
երկակի
գոն
զանազանութիւնք,
քանզի
կամ
բաղկացուցիչք
գոն
կամ
բաժանականք,
այլ
եւ
սեռքն
երկակի
գոն՝
ոմանք
ընդ
միմեամբք
եւ
ոմանք
ոչ
ընդ
միմեամբք։
5
Արդ՝
ի
խնդիր
է
ի
ձեռն
այսոցիկ
Արիստոտէլ,
եթէ
զիա՞րդ
ունին
բաղկացուցիչք
զանազանութիւնքն
եւ
բաժանականքն
առ
սեռսն,
որք
ընդ
միմեամբքն
են
եւ
որք
ոչ
են
ընդմիմեամբք,
եւ
բացերեւեցուցանէ
ասելով,
եթէ
«այլասեռիցն
եւ
ոչ
ընդ
միմեամբք
դասիցելոցն
այլ
են
տեսակաւ
զանազանութիւնքն».
իսկ
ընդ
միմեամբք
դասիցելոցն
բաղկացուցիչքն
ամենայն
իրաւք
նոյնք,
իսկ
բաժանականքն
երբեմն
նոյնք,
երբեմն
այլ։
6
«Բայց
այլ
սեռս»
լսելի
է
զայնս,
որք
ի
զանազան
ստորոգութիւնս
վերաբերին՝
որպէս
կենդանին
եւ
մակացութիւն,
եւ
կամ
այնք,
որ
թէպէտ
ի
մի
ստորոգութիւն
վերաբերին,
սակայն
բաժանաբար՝
որպէս
բանականն
եւ
անբանն։
7
Արդ՝
ի
զանազան
ստորոգութիւնս
վերաբերելոցն՝
եւ
բաղկացուցիչքն
եւ
բաժանականքն
ամենայն
իրաւք
այլք
են,
որպէս
կենդանոյն
եւ
մակացութեան,
որոց
ստորոգութիւնքն
զանազանք
են։
8
Արդ՝
բաղկացուցիչքն
կենդանւոյն՝
ներշնչաւորն
եւ
զգայականն,
իսկ
բաժանականք՝
բանականն
եւ
անբանն,
մահկանացուն
եւ
անմահն.
իսկ
բաղկացուցիչք
մակացութեանն՝
անսխալն
եւ
անշարժն
եւ
յաղագս
այնոցիկ
լինիլն,
որք
միշտ
այնպէս
բնաւորեցան
գոլ.
իսկ
բաժանականք
են,
որպէս
բաժանեաց
Պղատոն
ի
Գորգիում,
ասելով,
եթէ
արհեստիցն
ոմանք
բանականք
միայն,
որպէս
տրամաբանականն,
եւ
ոմանք՝
գործականք
միայն,
որպէս
կենդանագրողականն,
իսկ
ոմանք
բանականք
միանգամայնք
եւ
գործականք։
9
Եւ
այս
երկակի.
կամ
հանգիտաբար
ունի
բանումն
զգործս,
որպէս
փանդեռներգութիւն,
քանզի
այն
ինչ
երգէ
եւ
հարկանէ,
եւ
կամ
որպէս
տապղախաղացութիւն
յառաջագոյն
ասելով.
10
«Եկ
վեց
եւ
վեց
քաջի
Կանանիայի».
11
եւ
կամ
առաւել
ունի
զբանն
քան
զգործս՝
որպէս
որ
ասեն.
12
«Ի
բաց
տուր
զառ
ի
յիմմէն
առեալ
ի
հաւրէ»,
13
եւ
նորա
ըստ
լռութեան
ի
վեր
միայն
ակնարկեալ
ի
վերայ
ածէ
դարձեալ
Որեստէս
[1].
14
«Եթէ
ոչ
ասացի
զինչս,
այլ
զայն
ասեմ
ինչս
զի
զիս
ապրեցուցես».
15
եւ
կամ
վերադարձապէս՝
յորժամ
առաւել
ունի
զգործն
քան
զբանն,
որպէս
բժշկականն՝
որ
գործական
առաւել
է
քան
բանական.
թէպէտ
եւ
բանում
պիտանանայ
վասն
տրամագիտութեան
վասն
բժշկելոյն.
զի
որ
քաջ
եւ
լաւագոյն
ծանեաւ
զցաւս՝
լաւագոյն
եւ
բժշկէ։
16
Բայց
ոչ
միայն
ի
վերայ
զանազան
ստորոգութիւնս
վերաբերիցելոցն
կանոնս
ճշմարիտ
է,
այլ
եւ
ի
վերայ
այնոցիկ՝
որք
ոչ
ընդ
միմեամբքն
են։
17
Եւ
ոչ
ընդ
միմեամբքն
ասին
այնք,
որք
հակաբաժանին
միմեանց,
որպէս
անմարմին
մարմնում
եւ
ներշնչաւորն
անշնչումն
եւ
որք
միանգամ
այսպիսիք
են.
քանզի
եւ
ոչ
մի
ոք
ի
սոցանէ
ընդ
միով
ընկերովն
է.
քանզի
մարմնոյ
բաղկացականք
զանազանութիւնք
են
եռակի
տրամակայիլն
դրութիւնս,
այսինքն՝
դրութիւն
ունիլն.
իսկ
բաժանականք
են
ներշնչաւորն
եւ
անշունչն։
18
Իսկ
անմարմնոյն
բաժանականք
են
աստուածայինն
եւ
հրեշտակականն.
իսկ
բաղկացուցիչք
են
որ
յառաջ
քան
զբաժանականսն
անտարակացելին,
անդրելին։
19
Վասն
որոյ
եւ
տարակուսեն
ասելով,
եթէ
եւ
այնոցիկ,
որք
ի
մի
ստորոգութիւն
վերաբերին
եւ
հակաբաժանին
եւ
ոչ
են
ընդ
միմեամբք՝
կարողութիւն
է
զնոյնս
գոլ
բաժանականս.
քանզի
եթէ
բաժանեմ
զկենդանին
ի
ցամաքային
եւ
ի
ջրայինն,
եւ
դարձեալ
բաժանեմ
զցամաքայինն՝
յարիւնաւոր,
որպէս
ի
մարդ
եւ
ի
ձի,
եւ
յանարիւն,
որպէս
ի
մեղու
եւ
ի
մարախ
եւ
ի
մրջիւն.
դարձեալ
բաժանեմ
զջրայինսն՝
յարիւնաւոր՝
ի
ղաբրաքս
եւ
ի
թիւնոս
եւ
յորփոս
եւ
յայսպիսիս,
իսկ
յանարիւն՝
որպէս
ի
միպրիկ
եւ
թիսիւր,
կարապոս.
արդ՝
ահա
այլոց
սեռիցն
հակաբաժանիցելոց
եւ
ոչ
ընդ
միմեամբք
ելոց՝
նոյնք
են
զանազանութիւնք։
20
Թէպէտ
եւ
բաժանէ
ոք
զկենդանին
յարիւնաւոր
եւ
յանարիւն,
եւ
զարիւնաւորն՝
ի
ցամաքային
եւ
ի
ջրային,
եւ
նմանապէս
զանարիւնն
բաժանէ
ի
ցամաքայինն
եւ
ջրայինն,
եւ
այսպէս
դարձեալ
նոյնք
գտանին
բաժանականք
զանազանութիւնք,
եւ
յարացոյցք
յայտնի
են։
21
Եթէ
այլս
տեսակաւ
զանազանութիւնս
ասէ
Արիստոտէլ,
որք
այլ
տեսակս
առնեն՝
միշտ
զանազանեալս
միմեանց
եւ
ոչ
երբեք
նոյնն
մնայ.
քանզի
արիւնաւորն
ցամաքային
ջրայնւոյն
ոչ
երբեք
է
նոյն
տեսակաւ,
եւ
ոչ
վերադարձապէս
անարիւն
ջրային
անարեան
ցամաքայնւոյն
ոչ
երբեք
է
նոյն
տեսակաւ։
22
Արդ՝
զանազանութիւնք
ոչ
եթէ
ինքեանք
զանազանին
միմեանց.
քանզի
զիա՞րդ
արիւնաւորն
զանազանի
արիւնաւորում՝
որպէս
արիւնաւոր,
եթէ
ոչ
առցէ
այլ
յատկութիւնս
ոմանս
եւ
եղիցի
ուրեք
ուրեք
մարդ
եւ
ուրեք
ուրեք
ձուկն,
թէ
պատահիցէ։
23
Բայց
պարտ
է
եւ
զայս
գիտել,
որպէս
ասէ
Եւստաթիոս
փիլիսոփոս՝
ստորայիշատակեալ
Ստորոգութիւնսդ,
եթէ
յորժամ
ասէ
Արիստոտէլ
«ոչ
ընդ
միմեամբք
սեռիցն
դասիցելոց
ոչինչ
արգելու
զնոյնս
գոլ»,
եթէ
վասն
բաժանականացն
ասէ
եւ
ոչ
բաղկացուցչացն.
քանզի
բաղկացուցիչքն
մասունք
թերեւս
յիրաւի
ասասցին՝
որոց
ենն
բաղկացուցիչք,
որպէս
ներշնչաւորն
եւ
զգայականն
կենդանոյն.
քանզի
մասունք
այսոքիկ
թուին
գոլ
կենդանւոյն,
որպէս
լրացուցիչք
նորին,
եւ
ոչ
երբեք
զանազանութիւնք
նորա,
թէ
ոք
ստուգաբար
տեսանիցէ։
24
Իսկ
բաժանականքն
տիրաբար
զանազանութիւնք
են,
որպէս
զանազանից
տեսակաց
արարչականք։
25
Արդ՝
ի
վերայ
այսոցիկ
բաժանականաց
յայնոսիկ,
որք
ընդ
միմեամբք
են՝
կարողութիւն
է
երբեմն
զնոյնս
գոլ
բաժանականս
զվերագոյնն
ներքագունումն.
քանզի
եթէ
բաժանեմ
զկենդանին
ի
թեւաւոր
եւ
ի
ջրային՝
ոչ
կարեմ
զնոյն
առնել
բաժանականս
կենդանոյ
պարզաբար
թեւաւորի
եւ
ջրայնւոյ.
քանզի
ոչ
եթէ
զթեւաւորն
կարող
ի
բանական
եւ
յանբան
բաժանել
եւ
ոչ
զջրային
կենդանին,
եթէ
ոք
զայսոսիկ
բաժանեալն
կամիցի
բաժանել
ի
բանական
եւ
յանբան՝
ոչ
կարող
գոյ.
քանզի
ոչ
է
հնար։
26
Իսկ
եթէ
բաժանեմ
զկենդանին
ի
ցամաքային
եւ
ի
ջրային,
զցամաքայինն
կարող
գոմ
բաժանել
ի
բանական
եւ
յանբան՝
ի
մարդ
եւ
ի
ձի։
27
Եւ
զկենդանին
ի
բանական
եւ
յանբան՝
ի
մարդ
եւ
ի
ձի։
28
Եւ
ահա
նոյնքն
գտանին
վերակացելոյ
կենդանոյն
զանազանութիւնք՝
բանականն
եւ
անբանն,
եւ
ցամաքայնւոյն
որ
ի
բաժանմանէ
կենդանոյն
եղեւ.
քանզի
եւ
ցամաքայինն
բաժանի
ի
բանական
եւ
յանբանն։
29
Բայց
այլ
են
այսոցիկ
բաղկացուցիչք
եւ
բաժանականք
զանազանութիւնք.
քանզի
անմարմնոյն
զանազանութիւնքն
թէպէտ
բաղկացուցիչ
գոն,
եւ
թէպէտ
եւ
բաժանականք
լինին,
ոչ
են
նոյնք
բաժանականացն
եւ
բաղկացուցչացն
որք
մարմնոյն
են։
30
Իսկ
ընդ
միմեամբք
են
այնոքիկ,
որք
ըստ
խորութեան
առաջաբերին,
որպէս
մարմին
եւ
շնչաւորն
եւ
կենդանին
եւ
մարդն։
31
Իսկ
ի
վերայ
այնոցիկ,
որք
ընդ
միմեամբքն
են
բաղկացուցիչքն՝
ամենայն
իրաւք
նոյնք
են,
քանզի
այնոքիկ,
որք
ընդ
միմեամբքն
են՝
ամենայն
իրաւք
վերագոյնքն
զներքնագունիցն
ստորոգին,
իսկ
բաժանականքն
երբեմն
նոյնք
երբեմն
այլք.
զի
եթէ
բաժանես
զկենդանին
ի
բանական
եւ
յանբան՝
ոչ
կարես
դարձեալ
բաժանել
զբանականն
ի
բանական
եւ
յանբան։
32
Իսկ
եթէ
բաժանես
զկենդանին
ի
մահկանացու
եւ
յանմահ,
եւ
դարձեալ
զբանականն՝
ի
մահկանացու
եւ
յանմահ՝
նոյնք
են
ստոյգ։
33
Յորժամ
ասես,
ո՜վ
Արիստոտէլ,
եթէ
«այնց,
որք
ոչ
են
ընդ
միմեամբք
դասիցեալք՝
ոչինչ
արգելու
նոյնս
գոլ»՝
յաղագս
բաղկացուցչա՞ցն
ասես
եթէ
յաղագս
բաժանականացն.
եթէ
յաղագս
բաղկացուցչացն
ասես,
վասն
զի
ամենայն
իրաւք
նոյնք
են,
զի՞նչ
կամի
ասելն
եթէ
«ոչինչ
արգելու»,
որպէս
միշտ
ի
վերայ
միջակի
ուրուք
ասացեալ։
34
Իսկ
եթէ
յաղագս
բաժանականացն
ասես՝
զի՞նչ
ասեմք
առ
կանոն
խորութեան՝
որ
յաղագս
բաղկացուցչացն
ասացեալ
է։
35
Եւ
ասեմք,
մի
գուցէ
եթէ
վասն
երկուցունցն
ասէ՝
եւ
վասն
բաժանականացն
եթէ
«ոչինչ
արգելու»
եւ
վասն
բաղկացուցչացն,
եթէ
ամենայն
իրաւք
նոյնք
են,
որպէս
եւ
ունի
կանոնն
խորութեան։
36
Աստ
տարակուսեն
ոմանք
ասելով,
եթէ
վասն
է՞ր
նախադասեաց
զստորասականն
բացասականին։
37
Եւ
ասեմք,
եթէ
որպէս
կարեւոր
մարթականում.
քանզի
ամենայն
իրաւք
ի
վերայ
բացասականին,
այսինքն
այնոցիկ՝
որ
ոչ
ընդ
միմեամբքն
են՝
այլ
եւ
այլ
են,
իսկ
ի
վերայ
ստորասականին,
այսինքն՝
որ
ընդ
միմեամբքն
են՝
մարթ
գոյ
զբաժանականսն
եւ
նոյնս
գոլ
եւ
այլս։
38
Եւ
վասն
է՞ր
ոմն
կարեւոր
եւ
ոմն
մարթ
գոլ։
39
Եւ
ասեմք,
եթէ
վասն
զի
հակբաղադրական
զուգադարձութիւն
միշտ
ի
հետեւողէն
եղանի.
իսկ
Արիստոտէլ
յառաջնորդականէն
արար.
քանզի
ասելով,
եթէ
այլոց
սեռիցն
եւ
ոչ
ընդ
միմեամբք
դասիցելոցն
այլք
են
ամենայն
իրաւք
տարբերութիւնքն
երկոքեան.
եւ
պարտ
էր
ասել,
եթէ
«որոց
նոյնքն
են
զանազանութիւնքն՝
այնոքիկ
ընդ
միմեամբք
են»։
40
Բայց
բարիոք
առկայացաւ
ասելն
«այլք
տեսակաւ»,
որպէս
զի
զգոյեղուտսն
առցուք
զանազանութիւնս.
զի
եթէ
ոչ
զայսոսիկ,
այլ
զպատահականսն
առնումք՝
կարողութիւն
է
այնոցիկ,
որք
ի
զանազան
ստորոգութիւնս
վերաբերին՝
զնոյնս
գոլ.
քանզի,
բաժանեմ
զկենդանին
յոտնաւոր
եւ
յանոտն,
եւ
զանաւթ՝
ի
յոտնաւոր
եւ
յանոտն.
յորոց
կենդանին
ի
գոյացութիւն
վերաբերի,
իսկ
անաւթն՝
որպէս
գործի՝
յառ
ինչն։
41
Բայց
պարտ
է
եւ
զայս
գիտել,
եթէ
մանաւանդ
ընդ
միմեամբ
պարտ
է
ասել
եզականաբար՝
քան
եթէ
ընդ
միմեամբք
յոքնաբար.
քանզի
եթէ
ասեմք
ընդ
միմեամբք՝
կարծիս
տայ
յինքեանս
վերաբերիլ,
այսինքն՝
զվերնագոյնսն
ընդ
ներքնագունիւքն
գոլ,
որ
է
անկար.
քանզի
ոչ
երբեք
կենդանին
ընդ
բանականաւն
է՝
որպէս
բանականն
ընդ
կենդանեաւն։
