Աշխարհացոյց

• Առաջին բնաշխարհ Եւրոպիայ՝ Սպանիա է. երեքանկիւնի ձեւով, կալով ՚ի մէջ ծովուց որպէս կղզի։ Սահմանի յարեւմտից Ովկիանոսիւ առեալ յԵռիոն Ծայրէն, որ կայ յառաջին մասին յերկայնութեան, յերեսունեւութ մասին լայնութեանն, մինչեւ ցմիւս Ծայրն որ կոչի Նեռիոն՝ որ կայ ՚ի հինգ մասին երկայնութեանն. իսկ յարեւելից սահմանի, նոյնպէս Պեռինեայ լերամբ. իսկ հարաւոյ՝ սահմանի Յունաց ծովուն, առեալ ՚ի նոյն Պեռինայ։ Գետ ունի զԴուբաս եւ զՎիռիոս։ Բայց դրեմք զգետս միայն անուանիս, եւ զքաղաքս հոյակապս, զանց արարեալ զաննշանօքն։
• Բ. Բնաշխարհ Եւրոպիայ Բերիտոնացւոցն է. եւ են երկու կղզիք, ՚ի հիւսիսայինն Ովկիանոս. ՚ի վերոյ կողմանէ Սպանիոյ եւ Գալիոյ. անուն արեւմտեայ կղզւոյն՝ Ուբեռնիա է, գարեհատաձեւ ճնճղկեան, յարեւմտեայ հարաւային ծայրին ութ մասին երկայնութեան, եւ յիսուն եւ ութ լայնութեան։ Գետք հզօրք վեշտասան եւ ազգք յոլով։ Անուն մի(ւս)ոյ կղզւոյն Ալւիոն։ Եւ ՚ի մէջ երկուց կղզեացն փոքունք կղզիք չորս։
• Գ. Բնաշխարհ Գալիուս է, որ կոչի Գելտ-Գաղատիա. յարեւելից կալով Սպանիոյ. երեսուն մասն լայն եւ քառասուն եւ եւթն երկայն. եւ են ՚ի Գալիուս լերինք մեծամեծք եւ գետք քսան եւ ինն. զութ ՚ի Յունաց ծովն արձակէ. եւ զքսան եւ մի յՈվկիանոս. լինի ՚ի նմա սպիտակ եւ սպանող գոմէշ։ Եւ ունի զհզօր ազգն Փռանկաց. որոց հասարակն ՚ի Գալիուս, եւ հասարակն ՚ի Գերմանիա բնակեն։
• Դ. Բնաշխարհ Գերմանիա է, յարեւելից կալով Գալիոյ, եւ ՚ի հիւսիւսի սահմանի Գերմանիա նոյն Դանոբ գետով, առեալ ՚ի նոյն դարձուածէ. բայց ունի լերինս անուանիս երիս, եւ գետս հզօրս մետասան. զերկուսն ՚ի Դանոբ արձակէ. ունի եւ անտառս չորս, յոյժ մեծածառք. ունի եւ զՍատրաբէն դաշտն, եւ զԻլիմացւոց անապատն. ունի եւ ձի վայրի։
• Ե. Բնաշխարհ Դաղմատիա. յարեւելից հարաւոյ ծայրէն Գալլիոյ, քառասուն եւ երեք մասին երկայնութիւն, եւ քառասուն եւ ութ լայնութիւն։ Յարեւելից սահմանի Դանոբ գետով. ունի փոքր աշխարհս վեց. լինի անդ բոնոսոս գազանն՝ որպէս զեզն, զկոյն ձգէ եւ զորսորդն այրէ։ Ունի եւ կղզիս չորս։ Ընդ Մակեդոնիա Պաքարաւ, որ կոչին Ստռագոն եւ Իսա, որ է հանդէպ փոքր Դաղմատիայ, մինչեւ ցԿոսկիդա եւ Մելանա, հանդէպ Պռիզիմոն ծոցոյն, եւ մտիցն Դիղոն գետոյ. յայս կղզի անգեալ էր երանելի Առաքեալն։
• Զ. Բնաշխարհ Իտալիա, յանկեան Գալիոյ. սկսեալ առ երի Դաղմատիոյ ՚ի հարաւ կոյս. յորում ջրաբնակ գաւառն Վենետխոյ, եւ այլք գաւառք ցամաքայինք քառասուն եւ հինգ. աշխարհս վեց. յորոց մին Բիու-Գալու, յորում հոյակապ քաղաքն Ռաւէնա. եւ գետք հղօրք երեք, որ կոչին Ատիռինոս, Պադոս, Ռիպռիկոն, որ մտանեն առ նմին ՚ի Յունիոս ծոց։ Իսկ ըստ հարաւոյ Սատեռինա աշխարհք, եւ Լատինա աշխարհ, յորում մեծն Հռոմ. Հելլէնք Մեծք, առ որով ցանկալին Կամպանիա, հուպ կալով ընդ նա եւ ընդ Սիկիլիա կղզին. գետս ունի երեքտասան, եւ լերինս՝ այլ ոչ անուանիս։
• Է. Բնաշխարհ Սարդիոնի մեծ կղզի, հուպ կալով ՚ի Կիռոս կղզի. յորում գաւառք քսան, եւ կղզիք մանունք. եւ շրջապատութիւն նորա իննհարիւր ութսուն մղոն։
• Ը. Բնաշխարհ Սիկիլիա մեծ կղզի, յարեւելից Սարդոնի. հեռի ՚ի նմանէ երեքհարիւր յիսուն մղոնաւ. ունի եւ կղզիս մանունս, եւ է երեքանգիւնի ձեւով. ծայրէ ՚ի ծայր հարիւր մղոն ունի, եւ գաւառս հինգ, գետք ութեւտասան. լերինք երկու, Պարթենոս եւ Բոռնոս, որոյ կատարն հանապազ հրով տոչորի։
  Արդ զայս կարգ ՚ի բուն հանելով՝ դարձցուք ՚ի հիւսիսի, ՚ի մնացեալ մասնէն Ովկիանոսի եւ անծանօթ երկրի. այլ աշխարհատող զԵւրոպիա ածցուք ՚ի հարաւ կոյս մինչեւ ցՅունաց ծովն։
• Թ. Բնաշխարհ Եւրոպիայ Սարմատացւոց աշխարհին հասարակն է, յարեւելից կալով Գերմանացւոց, առեալ ՚ի Խիստուղա գետոյ եւ ՚ի հոմանուն իւրեանց լերանց. առ հիւսիսայինն Ովկիանոսիւ մինչեւ ցանծանօթ երկիր եւ ցծայր արեւելեայ Ռիպայ լերինն, յորում ելանէ Տանայիս գետ. բայց զամենայնդ ՚ի միջօրեայ կոյս բաժանէ Սարմատիա յերկուս. զելիցն՝ յԱսիա, եւ զարեւմտիցն յԵւռոպիա, մինչեւ մտանէ ՚ի Մէոտիս ծովակ. նաւով զնոյն գործելով, մինչեւ ցՊոնտոս ծով. եւ ապա Պոնտոսիւ եւ Տիւռաս գետով սահմանի. ըստ հարաւոյ կուսէ որոշէ զԴակիացւոց աշխարհն ՚ի Սարմատիոյ։ Եւ ունի Սարմատիա աշխարհս փոքունս. ՚ի քրիստոնէից՝ զՏաւրական ցամաք կղզին, այսինքն զՔեռսոն, որ կայ ՚ի մէջ Բիւկեան լճին եւ Մէովտիս ծովակի եւ Պոնտոսի, եւ մտիցն Կարկինիտեայ գետոյ ՚ի հոմանուն ծոց։ Իսկ ՚ի հեթանոսաց բազումս, յորոց մին կոչի Ամաքսաբիու՝ որ են Սայլակենցաղք։ Ունի լերինս բոլորս եօթն. արձակէ եւ ՚ի Պոնտոս գետս բազումս, որք յիրեարս անգեալ, անուանեն զմինն Կոչոյ. ունի փոքր լիճ մի եւ կղզիս երկու, եւ երկու բագին։
• Ժ. Բնաշխարհ Թրակացւոց աշխարհն, յարեւելից Դաղմատիայ եւ առ երի Սարմատիոյ, առեալ ՚ի Տառոս գետոյ մինչեւ ՚ի Դանոբ։ Ունի փոքր աշխարհ հինգ, եւ այլ աշխարհ որ կոչի Վեռիւմուս, եւ Դառդանիա չորեք-քաղաքեան. իսկ ՚ի միջօրեայ կուսէ զինքն զԹռակիա։ Իսկ ըստ արջնային կողմանէն մեծ աշխարհ Դակիա, յորում բնակեն Սլաւք քսանեւհինգ ազգք, յորոց փոխանակաւ մտին պատերազմաւ Գուղք՝ եկեալ ՚ի Սկանիոյ կղզւոյ որ կոչի Եմիոս Գերմանացւոց. իսկ Սկլաւքն անցին ընդ Դանայ գետ եւ կալան այլ աշխարհ ՚ի Թրակիոյ եւ ՚ի Մակեդոնիոյ, եւ անցին յԱք(այ)իա եւ ՚ի Դաղմատիա։ Բայց յառաջ Թրակ զօրավարութիւնք էին այսոքիկ. Թանդիղիկեանք, Սառդիկեանք, Սիկիլիտեանք, եւ այլք։ Եւ լերինք երկու, եւ գետս. մի է Դանոբ որ բաժանի ՚ի վտակս վեց, եւ առնէ լիճ մի եւ կղզի, որ կոչի Պիւկի. ՚ի կղզիս այս բնակեալ է Ասպար-հրուկ որդին Խուբրաաթայ, որ փախեաւ ՚ի Խազրաց ՚ի Բուլխարաց լեռնէն, եւ գնաց հալածեաց ՚ի մուտս կոյս զԱւառն ազգ, եւ բնակեցաւ անդ։ Սա ունի զերջանիկն Կոստանդնուպօլիս ՚ի բերան մտից ծովագետոյն Պոնտոսի, որ կոչի Թրակական Պոսպորոն։ Ի Կոստանդնուպօլսէ քսան մղոն է քաղաքն Երակլէա, յորում կայ թէատրոնն՝ որ մի է յեօթն հրաշիցն. եւ ըստ հիւսիսոյ ՚ի Հռոմ՝ երկու հարիւր մղոն։
• ԺԱ. Բնաշխարհ Մակեդոնիա է յելից կալով Յունական պեղադոսին, առ երի Դաղմատիոյ եւ Թրակայ. ունի լերինս վեց, յորոց մինն Կիտառիոն, եւ միւսն Ոլիմբիս. գետք մեծամեծք վեց, եւ գաւառս երեսուն, եւ զմեծն Թեսաղիա, յորմէ Հայք։ Ունի մարմար կանաչ եւ սպիտակախայտ. ունի ծոցս վեց. յերկայնն մասունս եօթն, իսկ ՚ի լայն հինգ։
• ԺԲ. Բնաշխարհ Ելլադա, առ երի կալով Մակեդոնիոյ. եւ ունի փոքր աշխարհ զԱքայիա, զՊիռիոմ. եւ յԱքայիա՝ Կորնթոս քաղաք. եւ ունի զԱթէնս։ Լերինք երեք եւ գետք հինգ, քաղաք երեսուն եւ ութ. գաւառս երեսուն. զԱռանձնական Աքայիա, զԱռկադիա, զԱռգիա, զԼակոնիկէ, զԻլիա, զՄիսինիա, Սիկոնիա, յորում մեհենք Պիսիդոնի։ Ունի Պելլոպոնեսոս ծայրս բազումս եւ անգիւնս, որք ունին հոմանուն ծոցս. լերինք չորս, գետք վեց, քաղաքք վաթսուն. յորոց մինն է Լակեդամոն. լինի մարմար կանաչ։ Եւ ունի Ելլադա այլ քաղաքս բազումս ՚ի բազում գաւառս, եւ այլ լերինս ինն, յորոց է Պառնասոս, Ելիկին, Թոթոն, զորոց առասպելն պատմէ։ Ունի կղզիս քառասուն եւ չորս, յորոց է Կրիտն. ՚ի նմա է Շանթական լեառն, եւ Ելեւսինա քաղաք։ Եւբիու մեծ կղզի, եւ Ատալանդ փոքրիկ կղզեակ ՚ի մէջն. զոր ասեն գտեալ զօրացն Արտաշեսի Հայոց արքայի, զի մի նաւք ռոճկացն յամիցեն, մինչեւ պաշարեալն էր զդղեակն Զարմանալի. զի ջուրք յանպատճառս այսր անդր հոսէին. եւ ասեն անդ մեռեալ Արտաշեսի. եւ Արիստոտէլ անդ եղեւ խորասոյզ. Եւռոպոս է անուն նորա։

ԿԱՏԱՐԵՑԱՒ ԵՒՌՈՊԻԱ, ԵՐՐՈՐԴ ՄԱՍՆ ԱՇԽԱՐՀԻ