Թուղթ ընդհանրական

Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս Հայոց: Ընդհանուր հաւատացելոց հայկականացդ սեռից, որք յարեւելս՝ ի սեփհական աշխարհդ Հայաստանեայց բնակեալք, եւ որք յարեւմտեան կողմանսդ սահեալք նժդեհութեամբ, եւ որք ի միջերկրեայս՝ ի մէջ այլալեզու ազանց տարաբերեալք, եւ որք յիւրաքանչիւր յեզերս աշխարհաց ըստ մեղաց մերոց ցրուեալք ի քաղաքս եւ ի դղեակս, ի գիւղս եւ յագարակս, որոց այդոցիկ ամենեցունց՝ քահանայապետաց եւ քահանայից, վանականաց եւ քաղաքայնոց, իշխանաց եւ իշխեցելոց, զինուորաց դասուց՝ ձիավարժից եւ հետեւակաց, գաւառապետաց եւ գործակալաց, տանուտէրաց եւ երկրագործաց, վաճառականաց եւ արուեստագիտաց եւ որոց միանգամ ի զանազան ճանապարհս ընթանան կենցաղոյս՝ ըստ ընտրութեան կամաց եւ յօժարութեան, արանց եւ կանանց, մանկանց եւ երիտասարդաց, կատարելոց եւ ծերոց, որք ըստ օրինաց աշխարհի քաղաքավարեալք, եւ որք գերաշխարհիկք են վարուք, ողջո՜յն սիրոյ եւ խաղաղութեան հասցէ յԱստուածընկալ եւ փրկական սրբոյ նշանէս եւ ի հրեղէն լեզուաց Հոգւոյն ընդունողաց առաքելական նշխարաց, եւ ի սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Աջէս եւ Աթոռոյս: Որոց առաջի պաղատիմք յաղաչանս՝ որ առ Աստուած, յաղագս ոգւոց ձերոց փրկութեան, բանալ զականջս մտաց ձերոց յունկնդրութիւն աստուածայնոց բանիցս այսոցիկ, զոր հանդերձեալ եմք ի պատուիրանաց Աստուծոյ դնել առաջի ձեր որպէս զի՝ առաջնորդեալք մեօք ի շաւիղս արդարութեան՝ արժանի եղիցի իւրաքանչիւրոք ի ձէնջ՝ միոյ օթեւանաց տան Հօր երկնաւորի լինել ժառանգաւոր:

Հայցեմ եւ ես յամենեցունց՝ աղօթս առնել եւ վասն մեր՝ բարւոք տալ Աստուծոյ զհամար տնտեսութեանն, որ վասն ձեր, յորժամ կոչեցեալ պահանջիցէ ի մէնջ:

Գիտութիւն լիցի ամենեցուն ձեզ, զի հայրն մեր հոգեւոր եւ եղբայրն ըստ մարմնոյ՝ սրբազան Կաթուղիկոսն Գրիգորիոս, աթոռակալն եւ արեանառուն մեծի Լուսաւորչին Հայաստանեայց եւ համանմանն նմին մաքրութեամբ անձին եւ իմաստութեամբ, ա՛յն, որ բարւոք հովուեաց երկայն ժամանակաւ զհօտդ բանաւոր, զոր ետ ցնա Քրիստոս ըստ Պետրոսի՝ թէ «Արածեա՛ զոչխարս իմե [Յովհ. ԻԱ 17]. որոյ հասեալ ի կատարումն հասակի՝ ըստ նահապետացն կարգի, նախ քան զվախճանն ազդումն եղեալ նմա ի Հոգւոյն, կոչեաց զեպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս եւ զհարս սրբոյ լերինն եւ զորս ի յայլ կողմանց: Եւ թէպէտ եւ մեք ի բազում անգամ կոչմանէ նորին յայսոսիկ՝ հրաժարէաք յառաջին ժամանակսն, անարժան զանձն վարկանելով, սակայն յայժմուս՝ ակամայ բռնազբօսելով զմեզ՝ ինքն ու ժողովք եպիսկոպոսացն, ձեռնադրեաց զմերս անարժանութիւն յաթոռ Կաթուղիկոսութեան ազգիս Հայկայ եւ տանն Թորգոմայ:

Եւ իբրեւ կատարեաց զգործ հրամանին՝ որ ազդեցաւ նմա ի վերուստ, յետ երից ամսոց փոխեցաւ իբր կոչմամբ առ Քրիստոս, դասաւորելով ընդ հարսն՝ հայրապետսն. ընդ առաքեալսն՝ երկոտասանիցն լրումն. ընդ հալածեալսն վասն արդարութեան՝ համբերօղն ի հալածանս, եւ ի զանազան փորձութիւնս ի հակառակացն ճշմարտութեան, ընդ փառաւորեալսն՝ պատուեալն Յաստուծոյ եւ ի մարդկանէ ի կեանս: Որոյ եւ մահ՝ պատուական եղեւ առաջի Տեառն՝ ըստ գերագունից սրբոցն, զորոց ասէ մարգարէն. Ինքն նաւու հաւատոյ ընդ ծով աշխարհիս՝ հողմով Հոգւոյն ուղղակի նաւապետեալ ճշմարտութեամբ եւ առաքինութեամբ, եհաս անվնաս յանքոյթ եւ յառանց ալեաց նաւահանգիստն. եւ զմեզ եթող ի տաժանելի եւ յաղցաւոր կեանս, ի մէջ օձից եւ կարճաց եւ զանազան խածանօղ գազանաց՝ երեւելեաց եւ աներեւութից. Եւ ոչ այս միայն, այլեւ ծանրութեան բեռանց ի ներքոյ՝ հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց: Յորոց կրից թեթեւացեալ ինքն թռեաւ յիմանալեացն կայանս՝ մերումս տկար եւ անզօր անձին յանձն արարեալ բառնալ թիկանց զծանրութիւն հոգոց ամենայն Եկեղեցեաց:

Եւ իմ յայսոսիկ եղեալ՝ զարհուրիմ սարսեալ, զահ եւ զերկիւղ դատաստանին Աստուծոյ զմտաւ ածելով, որ վասն հովուաց եւ առաջնորդաց՝ ի Հին եւ ի Նոր կտակարանս ասացեալ: Մինչ զի՝ ոչ «տալ քուն աչաց՝ կամ նինջ արտեւանացե [Սաղմ. ՃԼԱ 4], յերկիւղէ այսոցիկ՝ չարչարեալ ոգւոյ իմոյ: Քանզի ի բազումս եւ ի զանազանս բաժանին անուանս եւ իրս մի գործ տեսչութեանս ոգւոց՝ որ կոչի կաթուղիկոսութիւն եւ հայրապետութիւն, եպիսկոպոսութիւն եւ քահանայութիւն. եւ մի քան զմի առաւելեալ եւ նուազեալ: Քանզի՝ որ մեծն է ի սոսա, ծանրագունի բեռանց է ի ներքոյ, որպէս պարունակօղ զամենայնն: Սակայն, ըստ գործոյն՝ անուանադրութիւնքն մի եւ նոյն են իւրաքանչիւրոցն՝ քահանայութեանն եւ քահանայապետութեանն:

Քանզի՝ վերակոչին ծնօղ, դայեակ, վարդապետ, բժիշկ, դէտ, հովիւ, առաջնորդ, միջնորդ, դատաւոր եւ այլ եւս յոլովագոյն անուանս, որովք խորհուրդ աստուածպաշտութեանն կատարի, եւ օրէնք եկեղեցւոյ Քրիստոսի ամբողջ մնայ:

Եւ արդ՝ զիա՞րդ օտար եղելոց ի մօրէ՝ կարիցէ լինել ոք ծնօղ, կամ դայեակ ըստ Պօղոսի. զի ասէ՝ «Որդեակք իմ, զորս երկնեմ վերստին մինչեւ նկարեսցի Քրիստոս ի ձեզե [Գաղ. Դ 19]. եւ դարձեալ «Որպէս դայեակ մի՝ որ սնուցանիցէ զմանկունս, այնպէս գթացաք ի ձեզե [Ա Թես. Բ 7-8], Զի ծնեալքն բնութեամբ սիրեն զծնօղսն. եւ սնեալքն զդայեակսն: Իսկ առ որս փոխանակ սիրոյ՝ ատելութիւն եւ օտարութիւն, զի՞նչ յոյս գոյ ծնանելոյ զայնպիսիսն վերստին՝ աստուածեղէն բանիւն յապաշխարութիւն, կամ սնուցանելոյ հայրօրէն՝ ուսմամբ եւ երկիւղիւ Տեառն զնոսա:

Ո՞րպէս հնար է՝ լինել վարդապետ եւ ուսուցիչ եւ քարոզ, ելանել ըստ հրամանին Աստուծոյ ի վերայ բարձու լերին Սիօնի՝ որ է Եկեղեցի սուրբ եւ բարձրացուցանել զբարբառ Աւետարանին եւ ո՛չ երկնչել. կամ ըստ Պօղոսի՝ որ առ Տիմոթէոս քարոզել զբանն՝ «ի ժամու եւ ի տարաժամու. յանդիմանել սաստել եւ մխիթարելե [Բ Տիմ. Դ 3-4]. ուր աշակերտեալքն ցրուեալք են, եւ ոչ ժողովեալք ի վարժարանի. եւ ո՛չ սիրողք վարժից ճշմարիտ իմաստութեանն, այլ ստութեան եւ նանրութեան, եւ առ չարութիւնն կատարեալք, եւ ի բարեաց տղայացեալք:

Զիա՞րդ բժշկական գործոյն կարեմք լինել նմանօղ՝ առ հիւանդացեալ ոգիսն ի խայթմանէ կամակոր վիշապին, ի բնաւորականաց կամ յանբնականացն ախտից բժշկել ջանալով, ուր ախտացեալքն ոչ միայն ոչ են ի խնդիր առողջարար արուեստի հոգեւոր բժշկաց, այլեւ դժկամակ լինին յարբումն դեղոցն օգտակարութեան, եթէ ոք մատուցանէ նոցա յանդիմանութիւն կամ խրատ, ըստ ստամոքսացաւոցն նմանութեան, որոց դառն մաղձիւք ապականեալք իցեն: Եւ ոչ միայն այս, այլեւ ընդդիմաբանեն եւս նոցին, թէ բժիշկ՝ նախ զանձն քո բժշկեա յայդպիսի ցաւոց, եւ ապա առ իս մատիցես յանդիմանօղ քո բանիւ:

Կամ զիա՞րդ այնքան հեռացելոց ի մէնջ տեղեաւ եւ սիրով՝ հնար է լինել դէտ, ըստ հրամանին Աստուծոյ՝ որ առ Եզեկիէլ, թէ՝ «Որդի մարդոյ դէտ կացուցի զքեզ տանդ Իսրայէլի, զի թէ ոչ աղաղակաւ ազդ արասցես նոցա զդարանակալութիւն եւ զասպատակ թշնամւոյն, եւ նոքա սպանցին կամ գերեսցին, զարիւն նոցա ի ձեռաց քոց խնդրեցիցե [Եզեկ. Գ 17]: Մի միայն ունիմք մխիթարութիւն յայսոսիկ զմիւս բանն՝ զոր ասէ Աստուած առ սոյն մարգարէ՝ «Զի թէ զձայն բարբառոյ քո լուիցեն, եւ անզգոյշ եղեալ կորիցեն, դու զանձն քո ապրեցուցեր՝ ասէ, եւ արեան իւրեանց ինքեանք լինին պարտականքե [Եզեկ. Գ 19]:

Զիա՞րդ հնար է մեզ եւ զհովութեանն օրէն լնուլ ի վայրի դալարւոջ աստուածային օրինացն հանգուցանել, եւ կենդանարար ջրով հոգւոյն իմաստութեամբ սնուցանել, զգայլսն հալածել, եւ զվիրաւորսն բժշկել, ի բացեայ լինելով հովուին եւ հօտիդ յոյժ հեռաւորութեամբ ի միմեանց:

Զիա՞րդ կարելի է մեզ լինել առաջնորդ այնպիսեաց, որք ոչ զկնի հետոց առաջնորդին յօժարին ընդ արքունականն ընթանալ ճանապարհ, որ տանի հասուցանէ յերկինս, այլ ընդ լայն եւ ընդարձակ պողոտայն, որ հասուցանէ յատակս դժոխոց:

Ո՞րպէս կարասցուք լինէր միջնորդ ի մէջ Աստուծոյ եւ մարդկան՝ այնոցիկ, որք ոչ կամիցին պահել զդաշինս ուխտին, զոր եդին ընդ Աստուծոյ՝ մկրտութեամբն հրաժարեալ ի սատանայէ եւ յամենայն գործոց նորա եւ ի պատրանաց նորա, այլ ուխտազանց եղեալ ուխտին, զոր եդին Հոգւոյն Սրբոյ յաւուրն փրկութեան, զկնի չարին ընթանան յօժարական կամօք՝ բանիւք եւ գործովք:

Զիա՞րդ կարիցեմք եւ զքահանայապետական դատաւորութիւնն ի գործ արկանել առ ազգ այնպիսի, որք ոչ միայն դատաստանի աստուածային օրինացն ոչ ի ներքոյ անկեալ հնազանդին, այլեւ դատաւորաց եկեղեցւոյ՝ նստին դատաւորք անիրաւութեան, եւ ինքեանք գերանալից աչօք եղեալ՝ դատին միշտ չարաչար բամբասանօք եւ անդուռն բերանով զշիւղս յանցանաց վարուց նոցա:

Եւ արդ՝ վասն զի այսոքիկ այսպէս, զարհուրիմ եւ դողամ յերկիւղէ դատաստանացն Աստուծոյ. մի՛ գուցէ այս գործ տնտեսութեան՝ յանձն եղեալ ինձ յԱստուծոյ, փոխանակ փառաց՝ անարգութեան լինիցի պատճառ, եւ փոխանակ անթառամ պսակացն՝ ըստ խոստմանն ամօթ երեսաց: Եւ փոխանակ լսելոյ թէ՝ «Ծառա՛յ բարի եւ հաւատարիմե [Մատթ. ԻԵ 21], որպէս եւ ծառայքն՝ որք յարգեցին զտուեալ տաղանդսն եւ շահաբերք եղեն Տեառնն. զահագինն լսել եւ զսարսափելին հրաման ընդ ոչ շահեցելոյ ծառային, թէ՝ «Ծառա՛յ չար եւ վատ, պարտ էր քեզ զարծաթ բանի իմոյ արկանել ի սեղանաւորս, որք են ոգիք մարդկան, եւ ես եկեալ տոկոսեօք պահանջէի զիմնե [Մատթ. ԻԵ 26]. այսինքն՝ ընդ բանին, զոր ի քէն լսէին, եւ զգործոցն կատարումն ի լսողացն: «Եւ զի դու ո՛չ ետուր քոց ծառայակցացն զկերակուրն հոգւոց՝ յորժամ ժամանակ էր լսելոյ, վասն այդորիկ՝ ասեմ, առէք ի դմանէ զարծաթ շնորհաց իմոց, եւ տուք այնմ, որ կատարելապէս աճեցոյց զբան իմ, ըստ կատարեալ թուոյ տասն քանքարացն. եւ զծառայդ՝ անպիտան եղեալ ի գործ պաշտաման իմոյ, յորում եդի, հանէք ի խաւարն արտաքինե [Մատթ. ԻԵ 27-30]:

Եւ թէ զի՞նչ արարից, զի ապրեսցի անձն իմ յահագնալուր սպառնալեաց աստի, տարակուսելի է ինձ: Քանզի շրջել առ ամենեսեան՝ ընդ ամենայն կողմանս աշխարհի, եւ քարոզել զբանն Աստուծոյ ըստ նմանութեան առաքելոցն սրբոց, անկարելի է՝ յաղագս ժամանակիս չարութեան եւ բազմիշխանութեան: Եւ քաղաք թագաւորական եւ բազմաժողով ոչ գոյ ազգի մերում, որպէս զի անդանօր նստելով յաթոռ հայրապետութեան եւ վարդապետութեան՝ ուսուցանէաք ժողովրդեան մերոյ զաստուածային պատուիրանս, ըստ առաջի հայրապետացն եւ վարդապետաց: Այլ եմք իբրեւ զայծեամն յորսորդաց եւ ի շանց փախուցեալք՝ ի քարանձաւիս յայս բնակելով, յորում ոչ եւ մարմնական հարկաւոր պիտոյիւք շատացեալք ի գիւղից, կամ յագարակաց, յորոց ունիմք եւ ո՛չ մի: Նաեւ ո՛չ անդաստան հողոյ, զի վաստակօք եւ աշխատութեամբ զպէտս մեր լնուաք, եւ ո՛չ օգնութիւն ուստեք, որպէս արժան էր, եւ թագաւորաց եւ յիշխանաց ի Քրիստոս հաւատացելոց: Այլ միայն ի Տեառնէ Աստուծոյ՝ ըստ մարգարէին խրատու, զի ասէ՝ «Ընկեա ի Տէր զհոգս քո, եւ նա կերակրէ զքեզե [Սաղմ. ԾԴ 23]. եւ դարձեալ՝ «Ո՞ յուսացաւ ի Տէր, եւ յամօթ եղեւե [Սաղմ. ԻԴ 20]: Եւ զի այսոքիկ այսպէս, եւ սպառնալիք դատաստանին Աստուծոյ աններելիք ի վերայ պղերգացն հովուաց եւ հեղգացելոց, որք ոչ արածեն զբանաւոր հօտս Քրիստոսի յաստուածեղէն նորա վարդապետութիւնս, եւ ոչ արբուցանեն զջուրն կենդանի՝ իմաստութեանն Աստուծոյ:

Եւ զի՝ իմս տարտամութեան անկաւ այս վիճակ հոգեւոր տնտեսութեան, յորում ոչ է արթնութիւն ոգւոյ եւ ոչ զօրութիւն մարմնոյ եւ ոչ պատահումն բարւոյ ժամանակի, ըստ վերագրելոցդ: Վասնորոյ՝ անգիտանամ եթէ զի՞նչ գործեցից: Թողուլ լքանել զհօտս հովուապետին ի խնամոց հովուութեան, եւ զգառինսն ի գայլոցն տեսանելով յափշտակեալս եւ անտես առնել, անհաւատութեան է նշանակ, մանաւանդ՝ գիտողի զկամս Աստուծոյ եւ ոչ տգիտի: Քանզի թէ առ տգիտութեան ոք գործէ զանպատշաճսն՝ ըմպէ գան, բայց սակաւ, ըստ տէրունական հրամանին, իսկ գիտութեամբն՝ բազումս եւ սաստկագոյնս, թէպէտ եւ յայժմուս ոչ ոք է տգէտ յընտրողութիւն բարւոյն եւ չարի, թէեւ՝ կամաւ ոք տգիտանայ: Իսկ փութալ ի խրատել եւ ուսուցանել՝ ըստ աստիճանիս գործոյ հարկաւորութեան, եւ միշտ ճմլել լեզուաւ զկաթն բանին Աստուծոյ ի բերանս հոգւոց տղայացելոց ի Քրիստոս, ահա յանհնարիցն է, ըստ վերագրելոցդ՝ այսմ ժամանակի եւ տեղւոյ, անձամբ մերով զայս առնել: Սակայն, զի մի՛ ամենեւին անպտուղք եղիցուք առ ձեզ հաւատացեալ ժողովուրդք մեզ ի Հոգւոյն Աստուծոյ, արդարապէս դատեցաք մեք, եւ որ ընդ մեզ եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք, յիշեցուցանել ձեզ գրով զպատուիրեալսն յԱստուծոյ ի հին եւ ի նոր կտակարանս: Նմանելով յայսմիկ մեծի առաքելոյն Պօղոսի, որ ոչ միայն շրջելով ի տար աշխարհ քարոզէր զաւետարանն, որպէս եւ ինքն իսկ ասէր՝ յԵրուսաղեմէ մինչ ի Լիւրիկեա, այլեւ ի կապանս գոլով՝ թղթովք հաստատէր զաշակերտեալսն, որպէս եւ յայտ առնէ գրելովն՝ «աղաչեմ զձեզ ես, որ կապեալս եմ ի Տէր, արժանի գնալ կոչմանն, յոր կոչեցարուքե [Եփես. Դ 1]:

Ընդ նմին եւ մեք իբրեւ ի կամաւոր բանտէ եւ ի կապանաց՝ յայսմ տօթագին քարանձաւի արգելեալք, գրով ձեռին մերոյ խօսիմք, որպէս բերանով ընդ ամենեսին, որք ունիցին ականջս լսելոյ: Ոչ զմեր ինչ բան, այլ զառաքելոցն եւ զմարգարէիցն եւ զվարդապետացն եկեղեցւոյ երկրորդելով զբանից նոցա զօրութիւն ի լսելիս ձեր: Զորս եթէ լուեալ՝ յօժարութեամբ ի միտ առնուցուք, որպէս բարի երկիր եւ պարարտ զսերմանեալսն յինքեան՝ եւ գործով պտղաբերեսջիք Աստուծոյ, անձանց ձերոց փրկութեան եւ մեզ վարձուց լինիցիք պատճառ: Ապա թէ ոք ոչ լուիցէ մտադիւրութեամբ, այլ արհամարհիցէ որպէս ապստամբ յԱստուծոյ. եւ կամ թէ լուեալ եւ ոչ պտղաբերեսցէ գործով զարդարութիւն, այլ անզեղջ հոգւով եւ ապառում սրտիւ կայ անյուսութեամբ ի մեղս անդարձ մինչ ի վախճան, մեք անպարտ եմք յարենէ նորա առաջի Քրիստոսի՝ վկայութեամբ Աստուծոյ եւ հրեշտակաց նորա եւ ձեր լսողացդ ամենեցուն: Քանզի ոչ խորշեցաք, կամ արգելաք ի պատմելոյ նմա զբանն Աստուծոյ:

Եւ արդ՝ որպէս ի մասունս մարմնոյ քան զամենայն պատուականագոյն եւ առաջին՝ գլուխն է, յաղագս տեղւոյն բարձրութեան եւ զգայարանացն ի նմա եղելոց, եւ ապա այլքն յանդամոց մի ըստ միոջէ. այսպէս եւ յանդամս հոգւոյն՝ մեծ եւ առաջին իբրեւ զգլուխս է հաւատոյն ճշմարտութիւն. եւ ընդ նմին յարմարեալք որպէս անձն ընդ գլխոյ՝ գործք արդարութեան մեծամեծք եւ փոքունք, ըստ պատուիրանացն Քրիստոսի Աստուծոյ: Վասն այսորիկ եւ մեք նախ եւ առաջին զգլխոյն ամենայն բարութեանց զհաւատոյն բուռն հարկանելով դիցուք առաջի լսողացդ, ոչ նորոգ ինչ գրելով, այլ ի վերայ հիման առաքելոց եւ մարգարէից եւ հարց սրբոց շինելով համառօտ բանիւ, զի մի յանուսումն տգիտաց լսելով բան, որ ոչ ըստ ուղղափառ եկեղեցւոյ դաւանութեան, այլ արտաքոյ Աստուածաշունչ գրոց բարբառին ի կործանումն լսողաց, մոլորիցի ոք ի ճշմարտութենէն: Այլ զի գիտիցէք, թէ յո՞վ արդեօք հաւատացիք ի մկրտութեանն աւուր, ըստ Պօղոսի՝ որ ասէ՝ «Գիտեմ յո՞ հաւատացեալն եմե [Տիմ. Ա 12], եւ կամ թէ՝ որպէս արժան է ունել ուղղափառ քրիստոնէին զդաւանութիւն հաւատոյն, յորում եւ սկսանիմք պարզ եւ յայտնի բանիւ ցուցանել զհաւատոյ ճշմարտութիւն:

Պարտ եւ արժանի է Քրիստոսի երկրպագուաց եւ յանուն սուրբ Երրորդութեանն մկրտելոց խոստովանել համագոյ զերիս անձնաւորութիւնն՝ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ, մի բնութիւն եւ մի աստուածութիւն եւ մի իշխանութիւն՝ համապատիւ եւ զուգափառ: Ոչ յումեքէ եղեալ եւ ոչ յետոյ սկսեալ եւ ոչ ի խոնարհութենէ ի բարձրութիւն ամբարձեալ, կամ ի տկարութենէ ի զօրութիւն փոփոխեալ, այլ յառաջ քան զամենայն յաւիտեանս էր եւ յայժմուս է եւ յանվախճան յաւիտեանսն եղիցի՝ անեղ եւ անմահ էութիւն, աներեւոյթ ի բնութենէ եւ երեւելի վասն արարածոցս, տեսօղ ամենայնի եւ անտես յամենայնէ:

Հայր՝ անսկիզբն եւ անծին: Որդի՝ ծնեալ ի բնութենէ Հօր, այլ՝ անժամանակ: Ոչ ըստ մարդկան ծննդեան ախտաւոր եւ հոսանուտ, զոր եւ զմտաւ ածելն է հայհոյութիւն, թող թէ բարբառել բանիւ, այլ որպէս լոյս ի լուսոյ եւ հուր ի հրոյ, զի ոչ են օտարք ի բաժանիլն, այլ մի ճառագայթ եւ մի ջերմութիւն հրոյն եւ լուսոյ, ծնելոյն եւ յորմէ ծնաւն. եւ մի է բնութիւն երկաքանչիւրոցն, թէպէտ եւ բաժանին ի միմեանց անձամբ: Նոյնպէս եւ լոյս Որդի՝ ի լոյս Հօրէ, եւ հուր աստուածութեանն Որդւոյ՝ ի հրոյ աստուածութեան Հօր յառաջ եկեալ ծննդեամբ, ոչ են այլեւայլ, այլ մի եւ նոյն բնութեամբ:

Իսկ օրինակ անօրինակ ծննդեանն Որդւոյ ոչ այլ ինչ է, բայց որ ի մեզ մտացս ծնունդ զբան, թէպէտ եւ ոչ ամենայնիւ համեմատի ճշմարտութեանն օրինակս: Վասն որոյ եւ բան ասի՝ յաղագս անապական գոլոյ ծննդեանն: Իսկ որդի, զի ի Հօր բնութենէ է եւ ոչ օտար ի նմանէ, կամ արարած, ըստ հայհոյութեանն Արիոսի: Եւ հնար իմանալոյ զանիմանալին՝ ոչ այլ ինչ է, բայց հաւատալ ասացելոցն ի գիրս սուրբս, եւ ոչ ընդ քննութեամբ արկանել զանքննելին, որք անհաս մտաց ասացին զաստուածային ծնունդն եւ անճառ բանից:

Նոյնպէս եւ Հոգին սուրբ՝ բղխումն ասի առ ի Հօրէ եւ փառակից Որդւոյ, Աստուած կատարեալ որպէս զՀայր եւ զՈրդի:

Մի կամք՝ երից անձնաւորութեանն եւ մի զօրութիւն եւ մի արարչութիւն:

Հայր կամեցաւ ստեղծանել զերեւելի եւ զաներեւոյթ արարածս, եւ Որդի՝ գոյացոյց յանգոյից, եւ Հոգին սուրբ զարդարեաց իմաստութեամբ:

Եւ նոյն ինքն բանն Աստուծոյ, որ արար զմարդն ի պատկեր իւր, եւ երեւեցաւ նմա յետ յանցաւորութեանն եւ ամենայն արդարոցն առաջնոց՝ Նոյի եւ Աբրահամու եւ Իսահակայ եւ Յակոբայ եւ Յօբայ, Մօսիսի եւ Ահարօնի եւ Յեսուայ եւ այլոց մարգարեիցն, եւ խօսեցաւ ընդ նոսա, ի ժամանակս վերջինս աւետեօք հրեշտակապետին Գաբրիելի էջ յորովայն կուսին Մարիամու, եւ առեալ ի բնութենէ նորա մարմին եւ հոգի եւ միտս, եւ խառնեաց նոր եւ անճառելի միաւորութեամբ ընդ Աստուածութեան իւրում. եւ զարգացեալ յորովայնին իննամսեայ ժամանակաւ որպէս մանուկ, ծնաւ Աստուած եւ Մարդ կատարեալ, անշփոթ էութեամբ եւ անբաժանելի միաւորութեամբ, մի Քրիստոս եւ մի անձնաւորութիւն նորա, յերկուց բնութեանց միացելոց:

Կաթնասուն եղեւ որպէս զմարդ, եւ ի հրեշտակաց փառաւորեցաւ որպէս զԱստուած:

Շրջեցաւ յաշխարհի կատարիչն ամենայնի զամս Լ, մինչեւ ի կատարումն հասակի մարդկութեանն, մկրտեցաւ ի ծառայէն որպէս զմարդ, եւ վկայեցաւ ի Հօրէ եւ ի Հոգւոյն որպէս զՈրդի բարձելոյն:

Փորձեցաւ ի սատանայէ որպէս զմարդ եւ յաղթեաց փորձողին որպէս զԱստուած:

Քաղցեաւ եւ ծարաւեցաւ եւ ննջեաց եւ արտասուեաց եւ վաստակեցաւ որպէս մարդ՝ մտեալ ընդ օրինօք մարմնոյ, եւ կատարեաց զսքանչելիս եւ նշանս եւ եցոյց զօրութիւնս աստուածայինս՝ որպէս զԱստուած կատարեալ:

Եկն կամաւորաբար ի չարչարանս, եւ չարչարեցաւ անչարչարելին՝ չարչարելի բնութեամբ ի վերայ Խաչին. մեռաւ անպարտականն մահու՝ մահկանացու մարմնովս, վասն կենդանացուցանելոյ զմեռեալ մեղօք բնութիւնս. էջ ի գերեզման եւ արար աւարումն կրկին դժոխոց մարդկային հոգւովն՝ միացելովն ընդ աստուածութեանն, հոգւոցն՝ որ ի դժոխս, շնորհելով ազատութիւն: Իսկ աստուածային մարմնոյն յարութեամբն՝ տալով յոյս յարութեան մահկանացու բնութեանս յապականութենէ մահու. յարեաւ ի մեռելոց իշխանաբար յաւուր երրորդի, եւ երեւեցաւ աշակերտաց իւրոց երկոտասանիցն եւ եօթանասնիցն եւ հինգ հարիւրոցն եւ այլոց բազմաց, որք եղեն նորա վկայք եւ քարոզք ընդ տիեզերս. եւ յաւուրս քառասունս երեւեալ նոցա եւ խօսէր ընդ նոսա:

Եւ ի լրումն քառասնեկի աւուրցն՝ վերացաւ ի յերկինս եւ նստաւ ընդ աջմէ Հօր ի բարձունս՝ մերով բնութեամբս, յորմէ անբաժանելի էր Աստուածութեամբն, եւ գալոց է նովին մարմնովն՝ փառօք Աստուածութեան իւրոյ եւ Հօր՝ յարուցանել զմեռեալս եւ դատել զաշխարհս արդարութեամբ՝ բարեգործացն զբարեացն տալով ժառանգութիւն եւ զանվախճան թագաւորութիւնն, իսկ գործողացն չարեաց՝ զամօթ յաւիտենից եւ զտանջանսն ըստ իւրաքանչիւր գործոց:

Եւ արդ՝ այս դաւանութիւն ճշմարիտ հաւատոյ՝ հիմն է աստուածայնոյ տաճարիս որ ի մեզ: Իսկ գործք բարեաց՝ շինուածն է ի վերայ այսր հիման, Որպէս եւ Տէրն զդաւանութիւնն Պետրոսի եդ որպէս զվէմ՝ հիմն իմանալի Եկեղեցւոյ իւրում, եւ զինքն որպէս զշինօղ, եւ զընտրելոց իւրոց բարեգործութիւնս՝ որ յամենայն ազգաց իբրեւ զնիւթ շինուածոց՝ փոխանակ քարի եւ փայտի եւ այլոց պիտոյից:

Դարձեալ՝ է նա որպէս զճարտարապետ, եւ մեք որպէս զմշակս հրամանատարս: Ըստ որում ասաց աշակերտացն, թէ «Առանց իմ՝ ոչ ինչ կարէք առնելե [Յովհ. ԺԵ 5]: Գրէ եւ Պօղոս, թէ՝ «Ես զիմաստութիւնն Աստուծոյ հիմն եդիե [Ա Կոր. Գ 10] որ է Քրիստոս, եւ որ ի նա հաւատն ճշմարտութեան, «բայց՝ այլ է, որ շինէ…, այսինքն՝ որ էն եւ որ գալոց էն յաշխարհ: Եւ շինելն՝ գործովք, զոր կամի իւրաքանչիւր ոք, եթէ բարի եւ եթէ չարե [Ա Կոր. Գ 10]:

«Եթէ ոք շինէ ասէ ի վերայ հիմանս այսորիկ ոսկիե [Ա Կոր. Գ 12], որ է արդարութիւն եւ ճշմարտութիւն, արծաթ, որ է մաքրութիւն մտաց եւ սրբութիւն սրտի, ականս պատուականս, որ են մասունք բազմապատիկ առաքինութեանց, սէր, խոնարհութիւն, ողորմածութիւն, անոխակալութիւն, պահք, աղօթք, ժուժկալութիւն: Այսոքիկ եւ որ նման սոցա են պատուական ակունքն՝ շինեալք յարդարոց անձանց ի վերայ հիման հաւատոյն:

Իսկ մեղսասիրացն անձինք՝ ոչ ի պատուական եւ ի հաստատուն նիւթոցս յայսցանէ ասէ, շինեն զշինուածս իւրեանց ի վերայ հաւատոյն հիման, այլ յանարգաց եւ ի դիւրավատնելեաց, այսինքն՝ փայտ, խոտ, եղէգն: Փայտն՝ զթանձրագունից մեղաց ունելով զտեսակ, զապականութեան, զպոռնիկութեան, զգողութեան, զյափշտակութեան, եւ որ նման սոցա. խոտն՝ զխորհրդոցն չարութիւն ժողովեալս ի սրտի. եղէգն՝ զբանիցն գարշութիւնս նշանակէ, զորս բղխեն ի բերանոց մարդիկ, զլեզուն գործարան տուեալ սատանայի, թշնամանելով եւ անարգելով զընկերս՝ զանազան եւ պէսպէս հայհոյութեամբ: Որ ըստ գեղջկացն բարբառոյ՝ յիշոցք անուանին, եւ ըստ գրոց սովորութեան՝ անէծք եւ թշնամանք եւ որ այսպիսի են անուանք, զորոց եւ Դաւիթ ասէ, թէ՝ «Անիծիւք եւ դառնութեամբ լի են բերանք նոցաե [Սաղմ. Թ 7]: Նաեւ ստութիւնն եւ չարախօսութիւնն եւ մատնութիւնն եւ այլք՝ որ յայս յարին, բանք անիրաւութեան՝ յեղեգան են օրինակի:

Եւ զայսոցիկ զերկուց հակառակ շինուածոց նիւթս՝ որ ի պատուականաց եւ յանարգաց, հուրն՝ ասէ ընտրեսցէ, քանզի հրով յայտնելոց է դատաւորն: Եթէ գործն, զոր շինեաց ի վերայ հաւատոյն հիման, ոսկի է եւ արծաթ եւ ականս պատուականս, որք ոչ ապականին, այլեւ սրբին ի հրոյն, գործօղն կեցցէ՝ եւ վարձս առցէ: Իսկ եթէ խոտ է եւ եղէգն եւ փայտ, որ դիւրաւ ապականին ի հրոյ անտի, որ գործեացն զայն՝ տուժեսցի: Վասնզի, զորօրինակ, ապարանք՝ հիմամբն միայն չեն բաւական լինել ի բնակութիւն մարդկան, այլ՝ պէտս ունին որմոց եւ ձեղուանց եւ այլոց շինուածոցն: Նոյնպէս եւ հաւատովն միայն, առանց գործոց, ոչ ոք կարէ զանձն իւր շինել տաճար Աստուծոյ:

Եւ որպէս գլուխ՝ առանց անձին յարմարութեան ոչ կարէ կրել կենդանութիւն, եւ ոչ անձն՝ առանց գլխոյ, նոյնպէս եւ հաւատ՝ առանց գործոց, եւ գործք՝ առանց հաւատոյ, մեռեալ են երկոքին, ըստ առաքելոյն:

Վասն որոյ, աղաչեմ զամենեսեան, զի ընդ հաւատոցդ ճշմարտութեան, զոր ընկալայք ի ծննդենէ աւազանին եւ ունիք հաստատութեամբ, յարմարեցէք եւ զգործս արդարութեան, զի մի՛ միով աչօք միայն լուսաւորիցէք զանձինս, այլեւ երկոքումբք պայծառանայցէք: Եւ մի վստահանայք ի սնոտի յոյսն անմտաց, որք ասեն, թէ՝ բաւական է հաւատոյն միայն ճշմարտութիւն քրիստոնէին՝ փրկել ի տանջանաց եւ արժանաւորել արքայութեան: Զի, զորօրինակ, մեռեալ անդամ չեն ինչ պիտանացու ի գործ մարմնոյն. նոյնպէս եւ մեռեալ հաւատ՝ ոչ տայ զօրութիւն հոգւոյն, այլ մանաւանդ՝ առաւելագոյն տանջանաց պարտական կացուցանէ զունօղն իւր, որպէս այն, որ զմի տաղանդն պահեաց եւ ոչ շահեցաւ նման ընկերացն, զի տաղանդն՝ հաւատն է, եւ շահ տաղանդացն՝ գործքն:

Եթէ վասն է՞ր ասի հաւատ՝ մեռեալ առանց գործոց, յայտնի արասցուք, որոց ոչ գիտեն:

Հաւատոյն անուն մի է, բայց կրկին ունի զօրութիւն: Առաջին՝ դաւանութեան հաւատն, որ է խոստովանութիւն ի Սուրբ Երրորդութիւնն, զոր ընկալաւ իւրաքանչիւր ոք յաւազանէն: Երկրորդ, հաւատ այն է, որ զբանս, զոր Հոգին Սուրբ խօսեցեալ է բերանով մարգարէին եւ առաքելոցն եւ եկեղեցւոյ վարդապետօք, զորս ի գիրս սուրբս գրեցին, չհամարի առասպելս եւ սուտս, այլ հաւատայ թէ ճշմարիտ են եւ ուղիղ, այնպէս, որպէս թէ աչօք իւրովք տեսանէ զամենայն զեղեալսն եւ զլինելոցն եւ զոր էնն: Եղեալն այն է, զոր պատմեն, թէ ամենայն երեւելի եւ աներեւոյթ բնութիւնք ոչ էին եւ յԱստուծոյ հրամանէն ստեղծեալ եղեն, եւ որ ինչ յետ լինելութեան արարածոց սքանչելիք եւ զօրութիւնք եղեալք յԱստուծոյ՝ պատմին ի գիրս, ի հնումն եւ ի նորումս: Եւ լինելոցն այն է, զոր ասեն՝ բարեգործացն բարի հատուցումն լինել յԱստուծոյ, եւ չարագործացն՝ տանջանք եւ հուր յաւիտենական: Եւ որ էնն այն է, զոր քարոզեն յամենայն բանս իւրեանց, թէ՝ Աստուած մերձաւոր է առ ամենեսեան եւ ոչ հեռաւոր, եւ զոր խորհին մարդիկ ի միտս իւրեանց, բարի կամ չար, իմանայ զամենայն, եւ զոր խօսին բանս լեզուաւ՝ լսէ անսխալ, եւ զոր գործեն մարմնով ի ծածուկ՝ տեսանէ յայտնապէս, զի չիք արարած աներեւոյթ առ ի նմանէ:

Արդ՝ որ այսոցիկ ի բոլոր սրտէ հաւատայ, նա է, որ ունի հաւատ կենդանի, որ եւ ոչ՝ երբէք յանդգնի կամ խորհել չարութիւն ի սրտի, կամ խօսել անիրաւութիւն բերանով, կամ գործել զմեղս անձամբ իւրով, զի թէ ի միոյ ուրուք մերձ լինելոյ, արգելուն մարդիկ յանարժանս գործելոյ. յորժամ հաւատայ ոք զԱստուած՝ լինել տեսօղ, զիա՞րդ ժպրհի, կամ խօսել ինչ, կամ գործել կամակոր մտօք զչարութիւն: Իսկ՝ որ բանիւ միայն ունի զառ ի յԱստուած խոստովանութիւնն, այլ ոչ գործով, այնպիսւոյն հաւատն ասի մեռեալ:

Եւ արդ վասն զի ընդ բազմատեսակ տնտեսական գործոցն անուանս, որ հաւատացաւ մեզ ի Տեառնէ ի ձեռն սրբոյ Աթոռոյս սպասաւորութեան, է եւ բժշկական անուն եւ գործ, վասն որոյ որպէս բժիշկ՝ ճանաչելով զհիւանդացելոյն ախտարար ցաւոցն զպատճառս, հրամայէ ի վնասակարացն ի բաց կալ եւ զառողջարարն ընդունել դեղ եւ կերակուր. այսպէս եւ մեք զընդհանրական եկեղեցւոյ Քրիստոսի հոգեւոր բժշկութեան ունելով զփոյթ, տեսանեմք մտաց աչօք, թէ եւ ոչ զամենեսեան, այլ զյոլովագոյն մասն աշխարհի, զի յաղագս մեռելոտի գործոց՝ մեռեալ ունին եւ զհաւատն: Եւ կամիմք որպէս զբժիշկ ուսուցանել ամենայն անձին՝ զմահաբեր ախտից իւրեանց զպատճառսն եւ զկենդանարար հոգւոց զդեղսն, զոր թէ առեալ ըմպիցէք առանց դժկամակ լինելոյ, եւ ի բաց մաքրիցէք յոգւոց ձերոց զդառնութիւն մաղձիցն ապականութեան՝ խոստովանութեամբ եւ ապաշխարութեամբ, արժանի լինիք ողորմութեանն Աստուծոյ, եւ առ ի նմանէ խոստացելոց բարութեանցն: Իսկ որոց ոչ թուին ախորժելի ասացեալքս ի մէնջ, կամ՝ յաղագս ծուլութեան եւ մեղսասիրութեան, կամ՝ վասն արհամարհելոյ զմեօք, առ այնպիսիսն զմարգարէականն ասասցուք, թէ որ «անօրինելոցն է՝ անօրինեսցի եւ որ արդարանալոցն է՝ արդարասցիե [Ես. ԻԱ 2]: Մեք, զոր հրամայեալն է մեզ՝ արասցուք, աղաղակելով որպէս դէտ ի բարձր դիտանոցէ զպատուիրանս Աստուծոյ ի լսելիս ձեր: Այսուհետեւ՝ առնելն եւ ոչ առնելն ի կամս ազատութեան իւրաքանչիւր անձին է:

Բայց մի ոք կարծիցէ զմէնջ, թէ իբրեւ առողջս զմեզ համարելով յախտից մեղաց, ձեզ միայն զբժշկականս զայս մատուցանեմք դեղ՝ որպէս հիւանդացելոց այլ ծանիցէ ամենայն ոք, զի մեք առաւել քան զամենեսեան ունիմք պէտս հոգւոց բժշկութեան: Բայց որպէս յիմար հիւանդի է զիւրն առողջութեան դեղ՝ զոր մատուցանէ նմա ախտացեալ ոմն բժիշկ ի բաց մերժել, տեսանելով զցաւս մարմնոյ նորա, նոյնպէս իմաստնոյ է ոչ զբնութեան բժշկին ունել փոյթ, թէ առողջ է եւ կամ հիւանդ, այլ զդեղին քննել զօգտակարութիւն, եթէ առողջարար իցէ, եթէ՝ վնասակար:

Արդ եւ դուք մի վասն մեր անարժանութեան եւ ի հոգեւորսն պակասութեան զօգտակար դեղս հոգւոց, զորս մատուցանեմք ձեզ, արհամարհիցէք եւ ոչ ընդունիցիք յանձինս: Զոր աղաչեմք ընկալարուք սիրով եւ յօժարութեամբ ոչ վասն մեր ինչ փառաց եւ պատուոյ, զոր ոչ պահանջեմք յումեքէ, թէ եւ էաք արժանաւոր, այլ վասն սիրոյն Քրիստոսի, որ կոչեաց զմեզ յիւր արքայութիւնն եւ ի փառս, զի թէպէտ եւ մեք անարժան եմք, այլ բանս վասն զի աստուածային է, արժանաւոր է ընդունելութեան: Եւ ընդունելութիւնն որ այլ ինչ եղիցի, այլ կատարումն գործոց:

Վասն որոյ, աղօթեսցուք ի վերայ միմեանց, մեք յաղագս ձեր՝ որպէս գլուխ վասն անձին, մտադիւրութեամբ ընդունել զսերմն աստուածային բանիս ի սիրտս, եւ պտղաբերել Աստուծոյ՝ մի ի յերից պտղաբերութեանց բարի եւ պարարտ երկրին: Եւ դուք վասն մեր, ըստ որում անձն՝ վասն գլխոյ՝ առողջանալ ի հոգեւոր հիւանդութեանց եւ զօրանալ ի տկարութենէ զգայութեանցս: Որպէս զի, թէ գերան իցէ ի մեզ մերումս տեսարանի կուրացուցիչ, նախ ի բաց մաքրել զայն, զի եւ զայլոց շիւղս տեսանել եւ սրբել կարօղ լինիցիմք: Բանալ եւ զխցեալ ունկն՝ աստուածայնոյ ձայնին հնչման ճանապարհ առնելով, եւ զհոտոտելիս՝ անմահութեան թափեցելոյ իւղոյ անուամբն անուշացուցանել, եւ զճաշակելիս՝ կենացն հացի քաղցնուլ եւ ծարաւել եւ յագիլ՝ անյագութեամբ արդարութեան եւ իմաստութեան, եւ զլեզուս, որ ի փառս Աստուծոյ եւ ի շինութիւն լսողաց բանից, լինել սպասաւոր՝ աղ լինելով նեխելոց եւ լոյս խաւարելոց, ըստ հրամանի Տեառն՝ նախ՝ անձին, եւ ապա այլոց: Որով եւ զերկոսին դնեմք առաջի լսողացդ զանազան կերպարանօք. պայծառացելոց ոգւով՝ զլուսափայլ բանից ճառագայթ. եւ մթացելոց կամ նեխելոց՝ զաղին օրինակի յանդիմանողական մորմոքումն, որով եւ սկսանիմք այժմ՝ առ որս արժան է, նախակարգել զբանէ: