Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՀԱՏՈՒԱԾ Բ
Ինչ ինչ գործք եւ նկարք ճարտար արհեստաւորաց նուիրեալք յոմանց յանուն սրբութեան տաճարիս, յորում եւ գտանին

32. Խաչկալն աւագ սեղանոյ սուրբ Աստուածածնի, որ լնու զընդարձակ միջոց մեծի կամարայարկին, է քանդակ վայելուչ հմուտ ատաղձագործ հիւսան՝ քանդակեալ անդ ի քաղաքն Զմիւռնիա. ի միջին տեղւոջ բարձրութեանն դրուագեալ է իջումն Բանին Միածնի ըստ տեսլեան սրբոյն Գրիգորի. ոսկեզօծ է բոլորովին եւ է նուիրեալ ի մեծաց եւ ի փոքունց անդր ի Զմիւռնիա բնակելոց հայազարմ ժողովրդոց՝ հոգաբարձութեամբ առաջնորդի նոցա Սիմէոն վարդապետի Երեւանցւոյ, որոյ եւ յիշատակագրութեանն արձան գտանի ի գագաթ միջին կամարի նորա՝ յստորեւ քան զքանդակն իջման Միածնի, փորագրեալ յերիս կարգս ի փայտ անդր՝ յայս օրինակ.

«Յիշատակ է իջման տեղւոյս == Իզմիրցի Աբրահամ ամիրային»:

«Շնորհօք ամենազօրին Աստուծոյ, որ ի հայրապետութեան տեառն Աստուածատուր կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց կազմեցաւ եւ ծաղկեցաւ խաչկալս ի մայրաքաղաքն Իզմիր, արդեամբք քահանայից եւ ժողովրդոց յարեւելականաց եւ արուեստականաց, մեծ եւ փոքր վաճառականաց. եւ եդաւ յիշատակ ի մեծ սեղանն Սուրբ Էջմիածնի՝ հոգաբարձութեամբ Իզմիրու առաջնորդ Սիմէոն վարդապետին Երեւանցւոյ»:

Գտանին եւ ինչ ինչ մասնաւոր գրուածք ի տեղիս տեղիս յայս խաչկալ յանուն նուիրողացն զարդիւնս շինութեան:

Ունի այս խաչկալ զերկուս դրունս յերկոսին կողմանս սեղանոյ սրբազան խորհրդոյն, յորոց վերայ նկարեալ են պատկերք երկուց սրբազան առաքելոցն Հայաստանի՝ Բարդուղիմեայն յաջմէ՝ ունելով ի գիրկն զպատկեր օրհնաբանեալ կուսին Մարիամու ի յիշատակ բերելոյ նորա զառաջինն ի Հայս, եւ Թադէոսին յահեկէ՝ ունելով ի ձեռին զնկար Գեղարդին (39) մխելոյն ի կող Փրկչին մերոյ եւ Տեառն, որ յառաքելոյ անտի բերաւ ի Հայաստան:

33. Երկու կաթուղիկոսարանք են ի սմին յայսմիկ պատրիարգական տաճարի, այն է տեղիք կալոյ կաթուղիկոս հայրապետին ի ժամու աղօթից, որոց ճարտարարուեստ քանդակեալն ի փայտ ընկուզենի՝ կայ զետեղեալ անշարժ առ մեծի սեանն արեւմտեան հիւսիսոյ ի դասագլխի անդ վերին դասու միջնաբաժնին բարձրութեամբ իբրեւ գիրկ երկու:

Միջոց չորից սեանց սորա յերեսին կողմանս՝ յաջմէ, յահեկէ եւ ի թիկանց, ի ստորին բաժնի բովանդակն վարդանման շուշանաձեւ քանդուած ընտիր. իսկ վերին բաժինքն, որք միացուցանեն զգլուխս սեանցն, կամարաձեւ այլատեսակ դրուագեալ. տանիք սորա կազմեալ փորուածու՝ զարդարեալ հնգեքին սրածայր փոքրիկ կաթուղիկէիւք հանգունատիպ կաթուղիկէից տանեաց մեծի տաճարիս:

Զսմանէ թէպէտ ոչ գոյ գրաւոր ծանօթութիւն ինչ, թէ երբ եւ ուստի, բայց ըստ աւանդութեանն թուի լինել ա՛յն, զորմէ գրէ հայր Միքայէլ Չամչեան ի Պատմութեան (հատոր Գ-րդ, յերես 725). «Եւ զայս թուղթ յղեաց (Իննովկենտիոս քահանայապետ) ձեռամբ Խաչատուր վարդապետի Կարնեցւոյ Առաքելեան... յղեաց ընդ նմա եւ ազնիւ ընծայս ինչ առ կաթուղիկոսն (Հայոց Նահապետ) եւ աթոռ մի փառազարդ, յամի Տեառն 1697 կամ 1699»:

Յայսմիկ կաթուղիկոսարանի դնի շարժական աթոռ, ուր երբեմն հանգչի նա ինքն կաթուղիկոսն յերկարաձիգ ժամերգութիւնս հանդիսաւոր աւուրց, երբ է պաշտօնակատարութիւնն ի միջին դաս անդր:

34. Իսկ միւս կաթուղիկոսարանն նոյնպէս զետեղեալ անշարժ առ սեանն արեւելեան հիւսիսոյ դասագլուխ առաջին դասու արեւելեանն բաժնի. վերին շինուածքն, որ է տանիքն, է բոլորովիմբ փայտեայ վայելուչ իմն դրուագեալ հրաշակերտ. ունի ի միջին տեղւոջ գմբէթ կիսաբոլորակ. եւ ի չորեսին անկիւնսն զչորս փոքրիկ կաթուղիկէս եւ ի շրջանակսն չորից կողմանց փոքր պատկերք փորածոյք. այս վերին շէնք է բոլորովին ոսկեզօծ:

Յստորեւ քան զշրջանակսն յիշատակեալ վերին բաժնի ի չորից կողմանց յինն բաժինս է յիշատակագրութիւն նուիրողացն արդեամբք իւրեանց զայս կաթուղիկոսարան ըստ այսմ. «Շինեցաւ պատրիարգարանս ի յիշատակ Ակնցի մահտեսի Մինասի որդի / Սեղբոսին եւ Կամրկապցի Նազարի որդւոց / մահտեսի Առաքելին, Մարտիրոսին եւ Յարութիւնին / եւ ամենայն զարմից նոցին, թուին ՌՃՀ [1721], / ի հայրապետութեան տեառն Աստուածատրոյ / սրբազան կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց / եւ հոգաբարձութեամբ տէր Յովհաննէս եւ տէր Պետրոս վարդապետաց»:

Իսկ սիւնքն եւ ներքին շինուածքն յարմար վայելչութեամբք պատեալ ի մանրահատ ծաղկաձեւ եւ անկիւնաւոր սատափէ եւ ի խղտոյ (պաղայ):

Ի վերին եզերս այսր ներքին շինուածոյ, ի վեցեքին բաժինսն է նոյն յիշատակագրութիւն եւ տառքն գեղեցկապէս եւ յարմար ձեւացութեամբ ի սատափէ յանուն նոյն վերոյիշեալ արանցն՝ ըստ այսմ.

«Ի հայրապետութեան տէր Աստուածատուր սրբազանի / Սուրբ Էջմիածնի եւ հոգաբարձութեամբք Բաղիշեցի / Յովհաննէս եւ Աստապատցի Պետրոս վարդապետացն»:

Այս յարեւելից կուսէ, իսկ ի հարաւոյ՝

«Յիշատակ է Ակնցի մահտեսի Մինասի որդի մահ/տեսի Սեղբեստրոսին եւ Կամրկապցի Ազարի1 որ/դւոցն մահտեսի Առաքելին, Մարտիրոսին, Յարութիւն/ին եւ ծնողաց եւ ամենայն ազգաց եւ զաւակացն. ՌՃՀ [1721] թվին»:

Այս կաթուղիկոսարան փոքր ինչ լայնանիստ է քան զմիւսն, իսկ բարձրութեամբն գրեա՛ թէ հաւասարաչափ:

35. Յայսոսիկ նիւթոց ներքին շինուածոց կաթուղիկոսարանի եւ ըստ արհեստի ձեւակերպութեանցն կազմեալ են եւ երկոքին դրունքն երկուց աւանդատանց, որք ըստ այնց ունին զյիշատակագրութիւնս: Դուռն սրբութեան մասանց, որ ի հարաւակողման, ըստ այսմ.

«Ի հայրապետութեան տեառն Աստուածատուր սրբազանի, յիշատակ է Ապուչեղցի Ազատենց սառաֆ Յակովբին եւ հոգաբարձութեամբ Աստապատցի Պետրոս վարդապետին. ՌՃՀ (1721) թվին»:

Դուռն որ ի հիւսիսակողման, ըստ այսմ.

«Ի հայրապետութեան տեառն Աստուածատուր սրբազանի. յիշատակ է Ապուչեղցի Ազատենց սառաֆ Յակոբին եւ հոգաբարձութեամբ Բաղիշեցի Յովհաննէս վարդապետին. ՌՃՀ [1721] թվին»:

36. Գտանին յայսմ փառացի տաճարիս քաջարուեստ պատկերք տէրունականք եւ ականաւոր սրբոց, որպիսի են քաջահմուտ նկարք՝ պատկերքն աւետման շրջանակաւ ամրացեալ ի բարձրութեան անդ արեւմտակողման երկուց սեանցն արեւելեան. հրեշտակին՝ ի սիւն հիւսիսային. կուսին սրբոյ՝ ի հարաւայինն: Եւ պատկերքն երկոտասան առաքելոց, յորում է շօշափումն Թովմայի, դասաւորեալք ի կիսաշրջանակի անդ կամարայարկին արեւմտեան մեծի դրանն ի ներքին կողմանէ. եւ պատկերքն երկոքին՝ աղօթելոյն Տեառն ի պարտիզին, որ կայ եդեալ ի ներքուստ ի հարաւային կողմանէ սեղանոյ սրբուհւոյ օրհնաբանեալ Կուսին. եւ յարութեանն Ղազարու, որ եդեալ է յորմն հիւսիսային մերձ ի սեղան որդւոցն Որոտման: Եւ այլ պատկերք տէրունականք առ պատշգամբաւ մեծի կաթուղիկէին եւ զանազան սրբոց հայրապետաց եւ վարդապետաց ի սիւնս եւ յորմունս տաճարիս այսորիկ: Ի կիսաշրջանակի կամարայարկին սեղանոյ սրբոյն Ստեփաննոսի նկարեալ կան հայրապետական զգեստուք ի կանգուն պատկերք սուրբ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի, որդւոց եւ թոռանց նորա: Նոյնպէս ի կամարայարկին սեղանոյ Յովհաննու Կարապետի՝ պատկերքն սրբոց առաքելոց Պետրոսի եւ Պօղոսի եւ այլ սրբոց հայրապետաց: Ի սոսա քաջարուեստ են պատկերք երկուց առաքելոցն:

Յամենեսին ի սոսա քաջապէս փայլին շնորհք ձեռաց մեծանուն վարդապետին Ստեփաննոսի Լեհացւոյ եւ քաջ նկարչին հօր Յովնաթանու:

37. Գտանէին եւ երկու միանման փոքրադիր պատկերք սուրբ Աստուածածնի՝ ունելով զՅիսուս ի գիրկ, բերեալ յԵփրեմայ կաթուղիկոսէ ի վերադարձի նորա յաշխարհէն Հնդկաց. նկարքն ի վերայ ապակւոյ գեղապանծ շքեղութեամբ: Զմին յերկուց աստի էառ ընդ իւր արքայորդին Պարսից Ապպազի Միրզայ ի գալստեան իւրում յաթոռ այսր յամի Տեառն 1810. իսկ միւսն կայ աստէն՝ եդեալ յաւագ սեղան անդ նորին սրբոյ կուսի:

38. Նար-Րօբերթ Պօրթեր աստիճանաւ պօլկովնիկ այր անգղիացի, շրջագայելով ի զանազան տեղիս Ասիոյ, գայ եւ ի սուրբ տեղիս այս՝ ի պատրիարգական Աթոռս Հայաստանեայց յաւուրս Եփրեմայ կաթուղիկոսի յամի 1817. յորմէ եւ պատուասիրեալ յարգանօք՝ զկնի վերադարձին իւր ի հայրենիս, առաքէ անտի զիւր ձեռաց նկար՝ զմի մեծադիր պատկեր Յիսուսի նուէր յանուն Եփրեմ կաթուղիկոսի. կայ Յիսուս ի կանգուն՝ ի յաջմէ գգուեալ աստուածազգեաց մանուկն Իգնատիոս, եւ ի ձախմէ մանկունք երկու լանջափարեալ զմիմեամբք՝ օրհնին յամենազօր Աջոյն. այս ըստ խորհրդաւոր բանիցն, որ յԱւետարանին. «Եւ առեալ մանուկ մի կացոյց ի միջի նոցա» եւ այլն. եւ թէ՝ «Թո՛յլ տուք մանկտւոյդ գալ առ իս» եւ այլն: Արդարեւ նուէր յիշատակաց արժանի եւ արժանաւոր գործ հմուտ ձեռին. այս պատկեր կախեալ կայ այժմ ի մէջ տաճարիս յորմն հարաւային մերձ ի սեղան սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին: