ՀԱՏՈՒԱԾ Գ
Յաղագս սուրբ մասանց եւ նշխարաց սրբոց եղելոց աստէն ի գանձարանի սրբոյ խորանի մեծի Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս:
Գեղարդ Ղունկիանոսի հարիւրապետին

Այլ մի ոմն ի զինուորացն տիգաւ խոցեաց զկողս Նորա եւ վաղվաղակի ել արիւն եւ ջուր. յԱւետարան Յովհ., գլուխ ԺԹ, համար 34:

 

39. Զայս տէգ, որ եւ ասի Գեղարդ, ագուցեալն ի ծայր նիզակին Ղունկիանոսի հարիւրապետի, որով խոցեցաւ կող կենագործողին զմեզ Յիսուսի, զկնի համբառնալոյ Տեառն առ Հայր ի յերկինս՝ Թադէոս առաքեալ ունելով ընդ իւր գայ յԵդեսիա առ Աբգար արքայ Հայոց ըստ խոստման Փրկչին. եւ յետ քարոզութեան եւ նահատակութեան առաքելոյն ի Հայաստան, մնայ այն շնորհ առ հաւատացեալսն յազգէ Հայոց, որոց առանձինն փոքրիկ եկեղեցի եկաց, մնաց մինչեւ ցբովանդակ լուսաւորութիւն ողջոյն ազգին՝ նահատակութեամբ եւ քարոզութեամբ մեծին Գրիգորի Պարթեւի առ Տրդատաւ. եւ այսպէս մնաց այս անգին պարգեւ Գեղարդս սուրբ առ հայազնեայս, որ եւ այժմ կայ աստ ի սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ Էջմիածնի, որոյ ստուգութեանն լինելոյ ի Հայս, վկայ եղիցին քեզ յետագայ գրուածքդ:

Ի Թուղթն Դաշանց առ Ագաթանգեղոսի ի նորոգ սրբագիր տպագրեալն ի Կոստանդնուպօլիս յամին 1824, յերես 347, ուր յետ յիշատակութեան փրկչական պատկերին եւ սուրբ Աստուածածնի եւ փայտին կենաց պարգեւելոյն միջնորդութեամբ սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ, գրի եւ վասն Գեղարդայ, թէ՝ «Անդ (ի Հայաստան) կայ եւ Գեղարդն Ղունկիանոսի հարիւրապետին, որով խոցեցաւ կող Փրկչին եւ բղխեաց ջուր եւ արիւն, նշանակ մկրտութեանն եւ հաղորդութեանն»:

Գրի եւ ի Յայսմաւուրս ի ԻԳ դեկտեմբերի ի ճառի անդ Թադէոսի առաքելոյ թէ՝ «Յորժամ եկն առ նա (առ Սանատրուկ) սուրբ առաքեալն Թադէոս ունելով ընդ ինքեան զԳեղարդն աստուածամուխ, որով առնէր նշանս մեծամեծս եւ փարատէր զամենայն չար ախտ հիւանդութեանց. վասն որոյ եւ բազումք հաւատացին ի Քրիստոս, նաեւ դուստր թագաւորին Սանդուխտ»:

 

40. Գտաւ ի գրանոցի հայրապետական Աթոռոյ Էջմիածնի ի մէջ ձեռագիր շարակնոցաց՝ Շարակնոց մի կարի հարուստ եւ ճոխ, յորում ընդ այլ անծանօթ շարական երգոց, գրեալ կայր եւ շարական մի ի վերայ սուրբ Գեղարդայ, յօրինեալ ի մեծէն Վարդանայ Բարձրբերդցւոյ, զոր արժա՛ն է ընթեռնուլ.

«Իսկ դու պարծանքդ պարծանաց, Գեղարդըդ սուրբ եւ գերազանց, որ ձեռամբ Թադէոսի սուրբ եւ ընտրեալ առաքելոյն առաքեցար մեզ ապաւէն հիմն բարեաց հաստատութեան. քեւ զՔրիստոս բարեբանեմք, հիմն բարեաց եկեղեցւոյ:

Թեւաւոր սուր երկսայրի եւ բանալի անճառ շնորհաց, զի դու բացեր զկողն Կենաց՝ ջուր եւ արիւն արտաբերեալ, որով մկրտիմք եւ հաղորդիմք ի բնակութիւն Երրորդութեան. քեւ զՔրիստոս բարեբանեմք, հիմն բարեաց եկեղեցւոյ:

Գեղեցիկ գոյն գովելի ներկեալ արեամբն Յիսուսի, ի փառս ազգիս Հայաստանեայց արձանացար յերկրի մերում, աշտարակ բարձր եւ ամուր պարիսպ հրեղէն շուրջանակի, քեւ զՔրիստոս բարեբանեմք, հիմն բարեաց եկեղեցւոյ:

Աստուածամուխ սուսերդ սուրբ աստուածախառն զօրութեամբ, որով կտրին արմատք ախտից եւ ցաւք մեղաց եւ յանցանաց, քեւ փրկեսցուք ի փորձութեանց եւ յամենայն որոգայթից, քեւ զՔրիստոս բարեբանեմք, հիմն բարեաց եկեղեցւոյ:

Գեղապաճոյճ Գեղարդն սուրբ եւ թարգմանիչ անմահ որդւոյն, որով ցուցաւ Աստուած եւ մարդ՝ ըստոյգ մեռեալ եւ կենդանի, յոր հաւատաց Հարիւրապետն եւ վկայեաց աստուածութեանն. քեւ զՔրիստոս բարեբարեաց եկեղեցւոյ:

Աստուածաներկ սուր փայլածու նիզակ ի ձեռն Յիսուսի, որով փախչին փաղանգ դիւաց եւ բնակին գունդք հրեշտակաց, քեւ կնքեսցուք զգայարանս եւ դրոշմեսցուք զմիտս եւ զհոգիս, տալով պատիւ Երրորդութեանն՝ Հօր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, կենդանութեան եւ յետ մահու եւ յանսպառ յաւիտենից»:

 

41. Գտանին ո՛չ սակաւ գրուածք զսուրբ Գեղարդայ յինչ ինչ ձեռագիր մատեանս ազգի Հայոց. գիրք իմն ի վերայ բազմազան նիւթոց, բառից աստուածաշունչ գրոց եւ այլն, գրեալ յԱսպահան՝ ի Նորն Ջուղայ գիւղաքաղաքի Հայոց, գրչութեամբ Ազարիայի ուրումն ի թուին Հայոց ՌՃԽԱ [1692], որ ունէր յինքեան զվէպս ինչ ինչ երեւելի մասանց եղելոց ի Հայաստան. ընդ որս եւ զսուրբ Գեղարդայ՝ յայս օրինակ.

«Եւ արդ, սուրբ Գեղարդն Քրիստոսի երկնային գանձն լուսոյ կայ... յաշխարհին Հայոց. եւ որք տեսանեն զնա, մի՛ տեսցեն զմահ յաւիտենից: Եւ նմանութիւն աստուածակիր Գեղարդին այսպէս է. գմբէթաձեւ ի վեր քարշեալ զգլուխ նորա որպէս նիզակին սուր թառփաւոր եւ ձեւեալ որպէս զխաչ. եւ փորեալ հատուածին երկու կողմանց երեսաց սուրբ խաչին բեւեռեալ. եւ վայր կողմն նիզակին, չորս մատնիչափով, բայց ոչինչ քանդակեալ, այլ անարատ եւ հաւասար. ա՛յս է նշան սուրբ Գեղարդին»: Եւ զի գրի ի վեր անդր թէ՝ «Եւ ձեւեալ որպէս զխաչ եւ փորեալ հատուածին երկու կողմանց երեսաց սուրբ խաչին բեւեռեալ»:

Ի միջակէտ բաժնի անդ ծայրին արարեալ է նշան քառաթեւ խաչի եւ զբաժին այնց քառաթեւիցն իսպառ հատուածեալ ի Գեղարդէն: Եւ անդրէն զնոյն երկաթ ձեւացուցեալ խաչ բեւեռեալ են ի վերայ նորա եւ զերկուս եւս փոքր հատուածս յերկոսին կողմանս նորա իբրեւ կապ բեւեռեալ են ի վերայ՝ առ ի պահպանել զնա ի խորտակմանէ: Եւ աւանդութիւն է յազգի Հայոց, թէ այն ձեւացութիւն նշանի խաչին եւ այն բեւեռակապ պնդութիւնք հատուածոց երկաթիցն, են գործք ձեռաց նորին Թադէոսի առաքելոյ, որ եբերն զայն ի Հայաստան աշխարհ:

 

42. Եւ զի ի յոլով ժամանակս պահիւր այս սուրբ Գեղարդ յԱյրիվանսն անդ Գառնւոյ, յորմէ եւ անուն մենաստանին այնորիկ փոփոխակի առեալ կոչի եւ Գեղարդայ վանք՝ թէ ի գրուածս, եւ թէ ի խօսս հայազգի մատենագրաց եւ ժողովրդոց, մանաւանդ՝ բովանդակ բնակչաց կողմանցս. մինչ զի գրեթէ մոռացեալ զառաջինն, զերկրորդն յիշեն՝ Գեղարդայ վանք, ուր յաճախեն տակաւին եւ ուխտաւորք երկիցս ի տարին՝ ի միջոցս Համբարձման եւ յաշնանամտին: Այս սուրբ Գեղարդ ի վանաց անտի ունի տուփ արծաթի ծանրակշիռ երկայնաձեւ, գլուխն ուղիղ հաւաքեալ սրածայր ըստ օրինակին նոյն Գեղարդայ, որ եւ ունի զերկփեղկեան դուռն նմանապէս արծաթի, որոյ ի թիկանց կողմանէ գտանի յիշատակագրութիւն անուան ընծայողի այնմ Պռօշ իշխանի եւ նորոգողին Դաւիթ վարդապետի առաջնորդի այնր վանաց, յայս ձեւ.

«Ի թուին ՉԺԷ [1268].

Այս արփիափայլ նշան ահաւոր եւ աստուածային զէն անպարտելի ներկեալ արեամբ Որդւոյն (Աստուծոյ) աստուածամուխ սուսերս սուրբ մեծ եւ հզօր սպանիչս վիշապին, որ զցօղ անապական սուրբ արեանն էհեղ ի փրկութիւն աշխարհի: Այս Գեղարդ աստուածաշուք եւ հիազօր արձան լուսատու կանգնեալ ի փառս Հայաստան աշխարհի. հրափայլ եւ ծաղկանկար արեամբն Քրիստոսի վառեալ եւ վայելչացեալ պսակ պարծանաց Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ եւ թագ արքունական ի գլուխ քրիստոնէից. ուստի ի կամս բարձրելոյն օրհնեալ, ես Պռօշ իշխան, որդի Վասակա արժանաւորեալ աստուածեղէն սուրբ նիզակիս՝ զարդարեցի զսա պատուական պահարանաւ, բարեխօս ինձ յահաւոր ատենին Քրիստոսի եւ մեծաւ յուսով ընծայեցի յիմ գանձագին գերեզմանատունս ի սուրբ ուխտս Այրիվանից յիշատակ յաւիտենական ինձ եւ զաւակաց իմոց՝ Պապաքին, Ամիր-Հասանին եւ Վասակա եւ կենակցի իմոյ Խութլու-Խաթունին, որ կիսօրեայ ելին յաշխարհէ, յորոց վերայ ամենեցուն սոցա՝ կենդանեաց եւ մեռելոց ծագէ շնորհ ողորմութեանն Քրիստոսի միշտ եւ հանապազ//: Եւ փոխանակ այսմ նիզակի շնորհեսցէ Քրիստոս բարեպաշտ իշխանին Պռօշայ խորան արեգակնափայլ եւ անճառելի եւ լուսափայլ պսակ կազմեալ ի ձեռն Աստուծոյ»:

«Իսկ ի թվին ՌՃԼ եւ Զ-ին [1687], ես՝ Դաւիթ վարդապետս, առաջնորդ սուրբ ուխտիս Այրիվանից, յազգէն Խաղբակա եւ Պռօշա որդի Ինանկին, ետու նորոգել զպահարան սուրբ Գեղարդա առաւել պայծառ քան զառաջինն՝ սակս յուսոյն, զոր առ Քրիստոս, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ հօրեղբարց իմոց Դաւիթ եպիսկոպոսին եւ Ստեփաննոս վարդապետին՝ հանգուցելոց ի Քրիստոս, եւ եղբարցն իմոց Բէկումին, Կիրակոսին եւ քեռն իմոյ Մարիամու, յորոց առհասարակ կենդանեաց եւ մեռելոց ամենեցուն ողորմեսցի: Եւ զկազմողի սորին Գրիգորի եւ Սարգսի»:

Միխայէլ պատրիարգ Ասորւոց ի վախճանի Պատմութեան իւրում գրէ վասն իսկական Գեղարդայ լինել ի Հայաստան՝ ըստ այսմ.

«Եւ Գեղարդն աստուածամուխ պսակաւն փշեայ ի Թադէոսէ բերեալ եւ կայ անդէն ի Հայս ի պարծանս ազգին եւ ի փառս Աստուծոյ»: Վարդան վարդապետ յԱշխարհագրութեան իւրում ասէ զկնի ճառելոյն զԴուին. «Իսկ ի կողմն Գառնոյ... Եւ Այրիվանքն, ուր կայ սուրբ Գեղարդն աստուածամուխ ներկեալ արեամբ կենարարին»:

Եւ Թովմա պատմագիր վարդապետ Մեծոբայ վանաց վասն նորոգութեան Աթոռոյ Էջմիածնի եւ ընտրութեան կաթուղիկոսի ընդհանուր ազգային ժողովով յամի 1441, գայ ընդ այլոց այսր ի Վաղարշապատ ի վանաց անտի Մեծոբայ եւ զճանապարհորդութենէ իւրմէ պատմելով վկայէ այսմ այսպէս. «Եւ ապա ուրախութեամբ մեծաւ եւ աներկբայ յուսադրութեամբ ելեալ գնացաք յամենալից եւ օրհնեալ գաւառն ի Դարօն (Բայազիտ) եւ յոտն Մասեաց ի յԱկոռի. եւ անտի մտաք ի կենդանաթաղ գերեզմանն Լուսաւորչին ի Խոր Վիրապն եւ անտի յերկրպագութիւն սուրբ Գեղարդեանն (որ էր յԱյրիվանսն անդ) եւ սկզբնատիպ պատկերի մարդեղութեանն Քրիստոսի. եւ պատահեալ դիպեցաք մեծ վարժապետին մերոյ եւ առեալ եկաք ի գիւղաքաղաքն Երեւան»: Ի գանձարանի եկեղեցւոյ Հայաստանեայց ի յօրինեալ երգն ի Գրիգոր վարդապետէ գրի ըստ այսմ.

 

«Ի գալ Թադէին,
Հրամանաւ Քոյին (Փրկչին),
Յաշխարհս վերին,
Զինու Գեղարդին,
Նախ առ Աբգարին,
ՅՈւրհայ քաղաքին»:

 

43. Այլ զի երբեմն երբեմն պահէին կաթուղիկոսունք Աթոռոյ Էջմիածնի զայս սուրբ Գեղարդ ի տաճարիս այսմիկ մեծի Կաթուղիկէի առ ինքեանս. եւ թէ առ ինչ պատճառ, չունիմք թէպէտ զտեղեկութիւն ինչ, բայց որպէս ինձ թուի՝ պատճառ այնմ գլխաւորապէս եղեալ են խառնակութիւնք եւ վրդովմունք սահմանացս այսոցիկ յասպատակութեանց եւ ի հեծելաշարժութեանց յառնելոց ի վերայ միմեանց՝ թագաւորաց աշխարհաց եւ իշխանաւորաց գաւառաց: Քանզի յինչ ինչ կոնդակս կաթուղիկոսաց յիշատակի ընդ այլ սրբութեանց եղելոց յԱթոռ այսր եւ Գեղարդն սուրբ ներկեալն արեամբ Յիսուսի: Յառաջին կոնդակի գրեալ ի թուին Հայոց ՋԱ [1452], ի Ա դեկտեմբերի ի Գրիգոր Ժ կաթուղիկոսէ: Յերկրորդումն գրեալ ի թուին Հայոց ՋԾԳ [1504], ի ԻԴ [24] նաւասարդի յԵղիշայէ Բ կաթուղիկոսէ: Յերրորդումն գրեալ ի թուին Հայոց ՋՂ [1541], ի Գրիգորէ ԺԱ կաթուղիկոսէ: Եւ ի չորրորդումն գրեալ ի թուին Հայոց ՌԺԲ [1563] ի Միքայէլ կաթուղիկոսէ Սեբաստացւոյ: Իսկական օրինակք այսոցիկ կոնդակաց գտանին ընդ այլ հնութեանց ի վանս Ստեփաննոսի Նախավկայի որ ի ձորն հին Ջուղայու առ Մաղարթայ լերամբ:

 

44. Թերեւս վիճեսցեն ընդ այս լատինք՝ հաստատելով զառ յինքեանս եղեալն հատուած տիգին, որով հրէայք ընդ կատակս խոցեցին զպատկեր իմն փրկչական ի Բիւրիտոն քաղաք Հրէաստանի. եւ ի լինել հրաշից ի պատկերէ անտի, պատուեցաւ առաւելապէս ի քրիստոնէից որպէս պատկերն այն, նմանապէս եւ այն տէգ. եւ զերկոսեան իսկ եւս զկնի ժամանակաց տարան ի Կոստանդինուպօլիս. զպատկերն՝ կայսրն Յունաց Չմշկիկ որ եւ Յովհաննէս, այն ինչ յաղթահարէր զկողմանս երուսաղէմացւոց. զտէգն՝ Զնջիլ անուն կոմսն տարեալ յԱնտիոք քաղաքէ՝ ետ պարգեւ Ալէքսի կայսեր Յունաց յամի 1099: Առ որ եղիցին քեզ սիրողիդ հնութեանց ճշմարիտ վկայ յետագայ գրուածքդ:

Ի գիրքն Հայելի վարուց կոչեցեալ, որ տպագրեալ է յամին 1702, անդ ի թղթահամարն 334 գրի վասն պատկերին այնորիկ, ըստ այսմ.

«Պատմեաց մեզ սուրբ Աթանաս Աղէքսանդրու հայրապետ, թէ ի Բիւրիտոն քաղաք մերձ յԵրուսաղէմ ի սահմանս Տիւրոսի եւ Սիդոնի բազում հրէայք բնակեալ էին խառն ընդ քրիստոնեայս. եւ մի ոմն ի հրէիցն խնդրէր տուն ի վարձու: Եւ առեալ ընդ իւր այլ սիրելի հրէայս եւ գնացին գտին տուն մի դատարկ, յորմէ քրիստոնեայք ելեալք էին եւ մոռացեալ էին յորմն յարեւելից կուսէ կախեալ զտէրունական պատկերն: Եւ յորժամ մտին ի տունն հրէայքն, տեսին զպատկերն եւ ասէին ցմիմեանս, թէ՝ «Այս պատկերս Գալիլեացւոյն է. եւ որպէս արարին հարքն մեր ընդ նմա, արասցուք եւ մեք ընդ պատկերս»: Եւ առեալ եղէգն հարկանէին զգլուխն եղեգամբ եւ ծեծէին զծնոտսն եւ թքանէին յերեսն. եւ ծակեցին սրով զձեռսն եւ զոտսն: Եւ յորժամ խոցեցին զկողն պատկերին, առ ժամայն ել արիւն եւ ջուր: Եւ զայն տեսեալ զահի հարան եւ ընթացեալ պատմեցին քահանայապետիցն իւրեանց եւ այլ հրէիցն: Եւ նոքա փութանակի գնացին ի տունն եւ տեսին զպատկերն, որ խոցուածոյն բղխէր ջուր եւ արիւն: Եւ ասեն քահանայապետքն. «Փորձեսցուք եթէ ճշմարիտ է զոր ասեն քրիստոնեայքն»: Եւ հրամայեաց բերել աման եւ ժողովեաց զարիւնախառն ջուրն: Եւ երթեալ օծեցին զհիւանդս իւրեանց, զկոյրս, զխեղս, զկաղս եւ զանդամալոյծս եւ առ ժամայն բժշկէին: Եւ միահամուռ ժողովեցան եւ գնացին առ եպիսկոպոս քաղաքին եւ պատմեցին զամենայն եղեալ զսքանչելիս: Եւ յարուցեալ գնացին զհետ նոցա ի տունն եւ տեսին զպատկերի երեսն որպէս զարեգակն պայծառացեալ եւ դադարեալ բղխումն ի կողից: Եւ առ ժամայն ամենայն հրէայքն հաւատացին ի Քրիստոս եւ մկրտեցան. եւ ուրախութիւն մեծ եղեւ քաղաքին յայնմիկ: Եւ նուիրեցին զտունն զայն ժողովրդեան, զոր եւ շինեցին եկեղեցի, յորում կայր պատկերն սքանչելի: Եւ եդին զանունն Ամենափրկիչ:... Եւ յետ ժամանակաց թագաւորն Չմշկիկ գնաց ի Համս եւ էառ զՔրիստոսի պատկերն եւ հողաթափն պատուական: Եւ եկեալ ի Բիւրիտոն էառ զպատուական պատկերն զայն եւ տարեալ ի Կոստանդինուպօլիս եւ եդին ընդ սրբութիւնսն ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն»:

Համաձայն այսմ գրէ եւ վասն սոյն պատկերիս Մատթէոս Ուրհայեցի պատմիչ զկնի ասպատակութեանցն նորին Չմշկիկ կայսեր ի կողմանս Պաղեստինոյ ընդդէմ հագարացի տաճկաց՝ յառաջ բերելով զթուղթն նորա որ առ շահանշահն Աշոտ թագաւոր Հայոց յԱնին Շիրակայ՝ յասելն.

«Զի այսպիսի յաղթութիւնս ետ Աստուած քրիստոնէից, որ ոչ եղեւ երբէք. եւ գտաք յայնմ քաղաքին ի Գաբաւոն զսուրբ հողաթափն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որով եւ շրջեցաւ իսկ ի վերայ աշխարհի. նոյնպէս եւ զպատկերն Փրկչին, զոր հրէայքն յետ ժամանակի խոցեալ էին, ուստի վաղվաղակի ել արիւն եւ ջուր եւ զխոց տիգին ոչ գտաք»:

Դարձեալ նոյն Ուրհայեցի պատմիչ ի թիւն Հայոց ՇԽԷ (1098) գրէ. «Եւ ահա՛ երեւեցաւ սուրբ առաքեալն Պետրոս (յանուրջս) ֆռանկի միոջ բարեպաշտի (յԱնտիոք) եւ ասէր, եթէ ի ձախակողմն եկեղեցւոյդ կայ ի պահեստի զէնն, որով Քրիստոս ի հրէիցն էառ զխոցումն ի յանարատ կողսն իւր (ի պատկեր անդր ըստ վերոյիշելոցն)... ահա կայ յառաջի խորանին. հանէք զնա, եւ նովաւ ելէք ի պատերազմ եւ նովաւ յաղթեցէք թշնամեաց ձերոց»: Եւս ի թիւն Հայոց ՇԽԸ (1099) նոյն Ուրհայեցի գրէ. «Յայսմ ամի դարձաւ Զնջիլ կոմսն եւ գնաց ի Ֆռանկ եւ տարաւ զէնն Քրիստոսի, զոր գտին յԱնտիոք, եւ ետ Ալէքսին (կայսեր) Հոռոմոց թագաւորին եւ ինքն գնաց ի Ֆռանկ»: Եւս եւ ի թիւն Հայոց ՇԾ [1101]:

Ըստ այսոցիկ խառն գրուածոց գրէ եւ Կիրակոս պատմիչ Գանձակեցի. «Բայց յաւուրս հաւուն սորա (Կիռ Մանուէլ կայսեր) Ալէքսի (կայսեր Յունաց) կոմս ոմն եկն յԵրուսաղէմէ յԱնտիոք եւ իբրեւ եմուտ ի տաճար սրբոյն Պետրոսի առաքելոյ եւ հաղորդ եղեւ պաշտամանն, երեւեցաւ նմա սուրբ առաքեալն Պետրոս եւ ասէ. Ի պատուհան եկեղեցւոյդ թաղեալ կայ Գեղարդն, որով խոցեցին Փրկիչն մեր (ի պատկերի անդ), առեալ տարցես յաշխարհն քո: Եւ նորա առեալ խնդութեամբ եկն ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ լուեալ Ալէքսի կայսեր, մեծարանս արար նմա յոյժ եւ ետ նմա գանձս բազումս եւ խնդրեաց ի նմանէ զԳեղարդն. եւ եթող առ նմա կոմսն եւ գնաց զճանապարհս իւր»:

 

45. Հայր Մկրտիչ Աւգերեան Մխիթարեանց ի Վարս սրբոց (հատոր Է, յերես 358), ի ծանօթութեան վարուց Ղունկիանոսի հարիւրապետի՝ չգիտեմ առ ինչ վախճան, զանց արարեալ զստուգութենէ Հայաստանեայցս իրաւանց՝ զԼատինացի Բոլլանդեանցն բերէ անդէն զերկարաձիգ բանս, զոր արժան համարեցաք դնել աստ ի զբօսանս ընթերցանելեացն.

«Իսկ յաղագս աստուածամուխ Գեղարդեանն, զորմէ աւանդութիւն է ազգիս ի Հայաստան լինել՝ բերեալ [1] ի Բարդուղիմեայ առաքելոյն, բերեն Բոլլանդեանք զաւանդութիւնս արեւմտեայց, որպէս թէ առ նոսա իցէ, գրելով այսպէս. «Յաղագս Գեղարդեան, որով խոցեցաւ կող Փրկչին, որ ոք կամի քաջ խելամուտ լինել ամենայնի, ընթերցցի զՅակոբ Բոսիոս. գիրք Ա. Յաղագս յաղթական խաչի. գլ. 17, ուր ճոխագոյն բացատրէ, թէ զիա՛րդ ընդ սուրբ խաչափայտի եւ ընդ այլ գործեաց չարչարանաց Տեառն յերկիր թաղեցաւ այն ի հրէից եւ ընդ նոսին գտաւ ի Հեղինեայ դշխոյէ ի մօրէն մեծին Կոստանդիանոսի: Եւ թէ սովոր էր պահիլ այն յայնմհետէ ի գաւթի տաճարի սուրբ գերեզմանին, ուսուցանէ հեղինակ գրոցն՝ որ յաղագս սուրբ տեղեաց, համառօտեալ, որպէս կարծի, ի պատուականն Բեթայէ: Անդանօր առ նմին Բոսիոսի մա՛րթ է վերծանել, թէ որպէս նոյն սուրբ Գեղարդն յամի 1118 կամ 1098, սքանչելեօք գտեալ յԱնտիոք՝ սքանչելապէս ազատեաց զայն քաղաք ի սաստիկ պաշարմանէ: Եւ թէ որպէս նոյնն անկաւ ի ձեռս կայսերն Կոստանդնուպօլսոյ, որոյ զսայր նորա խարտոցեալ՝ զառաջինն ետ ի պարգեւի մասին Վենէտիկեցւոց եւ ապա յղեաց ընծայ առ սուրբն Լուդովիկոս արքայ Գաղղիացւոց [2]. իսկ մնացեալ երկաթն, որ մնաց ի թագաւորական քաղաքին, յառման անդ նորա անկաւ ընդ ձեռամբ կայսերն թուրքաց Մահմէտի Երկրորդի, յամի Տեառն 1453: Եւ անդ էր մինչեւ որդի նորա Պայազիտ կամեցեալ ուղերձ ինչ մատուցանել մեծի զօրավարի գնդին երուսաղէմացւոց եւ զգուշացեալ, զի մի՛ թողացուսցէ նա, կամ յանձին կալցէ դարձուցանել յետս զեղբայր իւր զվանեալն յիւրմէ պատերազմաւ, զայն սուրբ երկաթն յղեաց առ պապն Իննովկենտիոս Ը յամի 1492, զոր մեծաշուք փառօք ընկալեալ՝ պատուով մեծաւ բերին ի տաճարն Վատիկանու, ուր եւ ցարդ պահի: Զայս ամենայն ասեմ, զորոց ճոխ եւ անվրէպ ճառէ Բոսիոս, մա՛րթ է ընթեռնուլ առ նմա»: Այլ յայսպիսի աւանդութիւնս իւրաքանչիւր ազգ զիւր միտս հաճի:

 

46. Ի տեղեկութեանց այսոցիկ գրուածոց բացայայտ նշմարի ստուգութիւն իրաւանց Հայաստանեայցն քան եւրոպացւոց, քանզի հայք զապացուցութիւնս իւրեանց շարունակեն սկսեալ ի Թադէոսէ առաքելոյ իւրեանց եւ այսր, յորում չի՛ք ինչ ժամանակ ընդհատեալ. իսկ եւրոպացիք առ ի հաստատել զիւրեանցն՝ ունին զկարի հեռաւոր ժամանակն, սկսեալ յամէն 1098, յորում միջոցի գտաւ յԱնտիոք քաղաքի առ յինքեանս եղեալն այն տէգ. ուստի տարաւ ի Կոստանդնուպօլիս եւ անտի ըստ գրուածոց իւրեանց յամի 1492 տարաւ ի Հռովմ: Առ այս ամենայն պատշաճ իսկ է համարել, զի Հռովմ եղեալն տէգ՝ այն, որով հրէայք ընդ կատակս խոցեցին զպատկերն զայն փրկչական ի Բիւրիտոն քաղաքի, զոր եւ հաստատէ մեծն Վարդան վարդապետ Բարձրբերդցի երգող վերոյգրեալ շարականին, ի Պատմութեան իւրում այսպէս.

«Այլ ՇԽԷ թուին (յամի Տեառն 1098) Պաղտոյն կոմսն էառ զԹլպաշար եւ զՈւրհա եւ ի միւս ամին սպասալարն Բէկիարուխին եկեալ յԱնտիոք ի վերայ փռանկին՝ հարաւ ի նոցունց իբրեւ Լ (երեսուն) բիւր. քանզի գտին ի ձախակողմն (եկեղեցւոյ) սրբոյն Պետրոսի զԳեղարդն, որով հրէայքն խոցեցին ընդ կատականս զպատկերն փրկչական. ուստի ել արիւն եւ ջուր, որպէս ի Տէրունի կողէն. եւ պատուեցաւ զէնն, որպէս զաստուածամուխն այն, զոր Հայք ունին, որով զօրացեալ փռանկքն հարին զթշնամիս իւրեանց եւ ապա առաքեցին զնա Ալէքսին (կայսեր Յունաց)»:

Եւ ահա ի բանից աստի մեծին Վարդանայ քաջայայտ երեւի թէ՝ այն Գեղարդ, որով հրէայք կատականօք խոցեցին զպատկերն զայն ի Բիւրիտոն քաղաքի, պատուեալ բերաւ յԱնտիոք եւ պահեալ անդէն յեկեղեցւոջն, որ յանուն սրբոյն Պետրոսի առաքելոյ. ապա ի նմին յայնմիկ ժամանակի յայտնեալ եւ ցուցեալ զյաջողուածս պատերազմին ընդդէմ թշնամեացն պատուեցաւ եւ եւս, զոր եւ ընկալեալ կոմսն Զնջիլ անուն տարաւ ընդ իւր ի Կոստանդինուպօլիս եւ ընծայեաց Ալէքսի կայսեր: Եւ նա խարտոցաւ հատեալ զերկոսին զայն մասն, առաքեաց զմին պարգեւ վենէտկեցւոց եւ զմիւսն առ արքայն Լուդովիկոս. իսկ մասն մեծագոյն մնացեալ անդ ի Կոստանդինուպօլիս՝ զկնի ժամանակաց առաքեցաւ ի սուլթանէն տաճկաց ի Հռովմ, ըստ յառաջ բերելոյն հայր Մկրտչի Աւգերեան:

 

47. Այսոքիկ ծանօթութիւնք հանդերձ վկայութեամբք հնութեանցն Հայաստանեայց հաստատեն թէ իսկական Գեղարդն, որով խոցեցաւ կող կենարարին մերոյ Յիսուսի, է եղեալն ի Հայաստան, որ այժմ գտանի ի սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ հայրապետական Աթոռոյ Էջմիածնի:

Իրաւունք Հայաստանի գեր ի վերոյ պանծայր առաւել քան զայս, եթէ չէ՛ր անյայտ եղեալ յատուկ մատեանն պատմութեան սուրբ Գեղարդայ, որ նշանակի ի կարգի անդ հին ցուցակի մատենից գրանոցի մեծի Աթոռոյս Կաթուղիկէ Էջմիածնի. քանզի քանիցս անգամ ի ժամանակս պատերազմաց ի դաշտի աստ Արարատայ, ի կորուստ գնացին ինչ ինչ հարկաւոր մատեանք՝ թէ ի գրանոցէ աստի եւ թէ յառանձին զգուշաւոր պահպանութեանցն այնց ի զանազան յապահով կարծեցեալ տեղիս, ընդ որս եւ պատմութիւնն սուրբ Գեղարդայ:

 

48. Ամենափրկիչ անուանեալ պատկեր Յիսուսի իջմանն ի խաչէն՝ ի վերայ երկար քառանկիւնի անփուտ փայտեայ տախտակի. երկարութիւն նորա Գ [3] թիզ, Դ [4] մատն, լայնութիւն Ա [1] թիզ, Է [7] մատն, իսկ թանձրութիւնն երկմատնաչափ. ի գագաթ խաչին նշան հայրական աջոյն, յստորեւ քան զայն աղաւնակերպ հոգին Յիսուսի. ըստ աւետարանական բանին՝ «Հա՛յր, ի ձեռս քո աւանդեմ զհոգի իմ» (Ղուկ. գլ 23, համար 46): Յերկոսին կողմանս խաչին երկու արք, որոց աջակողմեանն զերծուցեալ զբազուկ Յիսուսի ի խաչէն՝ արկեալ է զուսովն, եւ ունի ձեռօք զմարմին նորա. իսկ ահեկանն՝ ագցան ի ձեռին քարշէ զբեւեռն ի ձեռաց եւ ի խաչէ անտի:

Յիսուս եւ այսոքիկ նշանակեալքս հանդերձ խաչիւն եւ չորեքկուսի եզերօք տախտակին են դրուագեալ փորածոյք. իսկ միւս մակերեւոյթ տախտակին՝ ամենեւին հա՛րթ հաւասար:

Այս Ամենափրկիչ անուանեալ պատկեր՝ ձեռագործ Յովհաննու աւետարանչի ըստ Գրիգորի Մագիստրոսի, յարձանագրութեան անդ եկեղեցւոյն Հաւուց Թառայ՝ բերեալ ի Յունաստանէ ի Հայս յորդւոյ Աշոտոյ իշխանի Բագրատունւոյ տեառն Դարունից ի սկզբան անդ եօթներորդ դարու, զոր յընկալնուլ իշխանին ի ձեռաց որդւոյ իւրոյ զայսպիսի գանձ սրբութեան, անդէն անդ տայ հիմն արկանել եկեղեցւոյ սրբոյ ի կոփածոյ քարանց յանուն Փրկչական պատկերին՝ ի ստորոտս անդ քաղաքին Դարունից (Պայազիտ), ուր էին շիրիմք յոլով իշխանաց նախնեացն իւրոց, զորմէ Ղեւոնդ վարդապետ պատմիչ՝ ի չորրորդ հատուածն. «Իսկ ապա յետ մահուանն Գրիգորի (Մամիկոնւոյ) յաջորդէ զիշխանութիւնն Աշոտ (Բիւրատեան), պատրիկ այր երեւելի եւ նախամեծար ի մէջ նախարարացն Հայոց, ի տոհմէ Բագրատունեաց... փոյթ յուսումնասիրութեան եւ զարդարէր զեկեղեցիս Աստուծոյ վարդապետական արուեստիւք եւ պաշտօնէից խմբաւորութեամբ, պատուէր եւ երեւելի սպասիւք յիւրոց գանձուց եւ շինէր զեկեղեցին Դարունից յիւրում ոստանին եւ զկենդանագրեալ զպատկերն մարդեղութեանն Քրիստոսի ածեալ ի մտիցն արեւու՝ մեծասքանչ զօրութեամբ հանգուցանէր ի նմա. եւ նորա անուամբ զեկեղեցին անուանեաց»:

Տեղի այսր եկեղեցւոյ կայ տակաւին անդ ի ստորոտս քաղաքին Պայազիտոյ այլ շինուածք տաճարին քայքայեալ եւ խանգարեալ՝ շուրջ զորով այժմ է գերեզմաննոց հայազգի բնակչաց քաղաքին եւ նոյն իսկ բնակիչք մինչեւ ցայժմ յիշատակեն զանուն եկեղեցւոյն այնորիկ Ամենափրկիչ:

Արձանագրութիւն եկեղեցւոյն՝ ի քայքայեալ որմոց անտի, այսքան եւեթ նշմարեալ, բացայայտեցաւ ճշմարիտ վկայ բանից պատմութեանն, ի հիւսիսային որմն եկեղեցւոյն. «Ի պատրկութեան... իշխան Հայոց ազգի... ինքնական կենակցութեան... եւ ի հանդերձեալ քո գալստեան»:

Յորմն հարաւային. «Ի ծագաց մտիցն արեւու ածեալ պարգեւել մեզ հաճեցար՝ որ յամենայնի... »:

Զայսմանէ եւ Բարձրբերդցին մեծն Վարդան վարդապետ պատմիչ. «Զկնի Աշոտոյ, որ շինեաց զԴարօնից եկեղեցին յանուն Փրկչական պատկերին, զոր եբեր որդի նորա յարեւմտից մասամբ եւ ի նաւակատիսն գրեաց զորս ըստ պատկերին»: Այն է՝ շարականն կարգեալ առ ողորմեա փոխն ի հինգերորդ աւուր նաւակատեաց սուրբ Խաչին:

Տողէ եւ փողն Տարսոնեան Ներսէս Լամբրոնացի առ այս՝ յերկոսին նամակսն իւր. առ Յուսկան արգելական ճգնաւորն յոյն. «Զոր լուծանեն մեկնիչք ընդարձակ բանիւ ի վերայ թագաւորական քաղաքին (Կոստանդնուպօլսի), ուր եդաւ հիմն հաւատոյ հիման սուրբ եկեղեցւոյ ըստ ումեմն ի մեր վարդապետաց», որ այն ինքն է երգող շարականիս: Ի թուղթն առ Լեւոն արքայ Հայոց Կիլիկիոյ. «Որպէս ասի յերգ մի, որ առ մեզ եղանակի, կեցո՛ զորդի ծառայի քո, զոր ի Հռօմայ գահիցն վերապատուեցեր՝ ուր եդին զվէմն հաւատոյ հիման սուրբ եկեղեցւոյ» եւն:

 

49. Ապա զկնի անցանելոյ միջոցաց իբրեւ երից հարիւր ամաց ի ձեռս բերէ զայս պատկեր Փրկչական Գրիգոր Մագիստրոսն Պահլաւունի որդի Վասակայ (Հասանայ` ըստ արձանին եղելոյ յեկեղեցին Կեչառուաց ի նոյն Մագիստրոսէն Գրիգորէ). եւ յանուն այսր պատկերի վերստին նորոգ եկեղեցի տայ կառուցանել յորձաքար վիմաց ի Հաւուց Թառ կոչեցեալ սահմանին, որ մերձ ի Գառնի, կից յարեւմտեան ճակատ փոքրիկ եւ անշուք եկեղեցւոյն կառուցելոյ յառաջագոյն ի Գէորգ իշխանէն Քեղոյ ըստ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ, եւ հանգուցանէ ի նմա զայս պատկեր, յորոյ անուն կոչի ի պատմագիրս եւ յարձանագիրս եւ այս եկեղեցի՝ որոշ յեկեղեցւոյն Դարունից, որ ի Կոգովիտ գաւառի առ հարաւային ստորոտով մեծի լերինն Մասսեաց. իսկ սա ի հիւսիսակողմն Երասխ գետոյ հանդէպ Գառնւոյ յարեւմտեան լանջս լերին, որոյ զառաջեաւ ի խորաձոր միջոցս հոսի գետակն Գառնւոյ, Ազատ գետ կոչեցեալ ի գիրս:

Զսոյն պատկերէ որ յարձանագրութեան անդ Գրիգորի Մագիստրոսի եւ զեկեղեցւոյ՝ տե՛ս ի Հաւուց Թառ:

 

50. Այս հրաշալի պատկեր փրկչական իւրով հնութեամբ, մանաւանդ լինելով ձեռագործ Յովհաննու աւետարանչի՝ պահպանիւր ի մենաստանի անդ Հաւուց Թառայ որչափ կայր այն ի շինութեան. այլ զկնի վերջին ասպատակութեանց յայս նահանգ Հայաստանի ի Կովկասեան ելուզակաց եւ իսպառ անշքանալոյ մենաստանացն, յորոց կարգի եւ մենաստանին Հաւուց Թառայ, բերաւ այս սուրբ պատկեր ի սուրբ աթոռ այսր Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյ Էջմիածնի եւ կայ այժմ ընդ այլ սրբութեանց ի գանձարանի աստ:

Իսկ Միքայէլ Չամչեան չունելով զծանօթութիւն ինչ ի մասին այսր պատկերի, գրէ ի Պատմութեանն (հատոր Բ, համար 312). «Ասի՝ թէ շինեաց սա (վերոյիշեալն Աշոտ Բիւրատեան) յայնժամ զեկեղեցին Դարունից եւ եբեր անդ զպատկեր Փրկչին. այլ թէ ո՛ր իցէ՝ ո՛չ է յայտ»:

 

51. Մասունք խաչափայտին Քրիստոսի. Ա մասն զետեղեալ կայ ի թանկագին ոսկեայ ականակուռ եպիսկոպոսական փոքրիկ խաչի եւ է յանուն Փիլիպպոս կաթուղիկոսի Հաղբակեցւոյ, որոյ ի թիկանց կողմանէ գտանի յիշատակագրութիւն՝ ըստ այսմ.

«Սա՛ է պսակ սուրբ Սիօնի,
Փայտ եւ բեւեռն Քրիստոսի,
Առիթ յիշման Փիլիպպոսի,
Հանուրց Հայոց հայրապետի,
Որ բարեխօս է Մարտիրոսին
Եւ իւր որդւոյ Սիմէօնին»:

Բ-րդն, նոյնպէս զետեղեալ յոսկեայ ականակապ եպիսկոպոսական խաչի, ի միջակէտսն անդր երկուց երկերեսաց եւս գոն գրչութիւնք յիշատակաց յանուն Յակոբ կաթուղիկոսի Ջուղայեցւոյ. «Յիշատակ է սուրբ նշանս Յակոբ կաթուղիկոս սրբազանին, Աստուծոյ իջման տեղի, ՌՃԻ [1671] թվին (Հայոց). կենաց փայտէն կենսատուին եւ մասն անկար պատմուճանին, ամփոփեալ կայ ի սուրբ Խաչս սմին»:

Գ-րդն՝ ի քառակուսի նոյնօրինակ խաչ արծաթի թելկատ (չիֆտիշի), որոյ ի թիկանց կուսէ ի ներքոյ ապակւոյ ունի գիր՝ ըստ այսմ. «Սուրբ նշանս է ի կենաց փայտէն՝ կարմիրն եւ սպիտակն է ի Նոյեան տապանէն»:

Դ-րդն՝ նոյնպէս յոսկեայ ականակուռ եպիսկոպոսական խաչի, յորոյ բնոյն (բռնետղ) վերայ գոյ գիր ըստ այսմ. «Յիշատակ է սուրբ խաչս կենաց փայտին Մինաս վարդապետին՝ Սուրբ Էջմիածին, ՌՃԽԹ (1700) թվին»:

 

52. Տապանակ երկար քառանկիւնի արծաթի շինուած երկդրամբք եւ անուանի սուրբ նշան մենաստանին Խոտակերաց: Ունի ի թիկանց ընդարձակ արձանագիր ըստ այսմ. «Կամաւ կարողին Աստուծոյ ես Էաչի որդի Հասանա որդո Պռօշա որդո մեծին Վասակա յազգէ Հախպակաց տիրեցի հայրենի երկրիս իմո Շապունաց եւ այլ յոլով գաւառաց, զօրավիգն եւ օգնական ունելով զՔրիստոս եւ զսուրբ նշանս Խոտակերաց, որով եւ նախնիքն իմ զօրացան. ետու կազմել պահարան սմին անջինջ յիշատակ. որք հանդիպիք սմա, զիս եւ զծնօղսն իմ զԱմիր-Հասան եւ զԹաճերն եւ զհօրեղբայրն իմ զՊապաք յաղօթս յիշեցէք. այլեւ զամենայն նախնիսն մեր եւ զազգատոհմ»:

Ի շինուածի աստ յառաջին երեսի ի բարձրութեան անդ է պատկեր Փրկչին եւ յերկոսին կողմանս երկուց հրեշտակաց, Աստուածածնի եւ Յովհաննու, ի վերայ երկուց դրանցն Լուսաւորչի եւ Յովհաննու Մկրտչի: Յերկոսին ստորին անկիւնսն Պետրոսի եւ Պօղոսի առաքելոց եւ ի միջին տեղւոջ այսց երկուց պատկերաց է այլ պատկեր բազկատարած, յորոյ երկուս կողմանս գրուած այսպէս.

 

«Սուրբ նշան տէրունական,
Դու Էաչու լե՛ր օգնական:
Թվ. ՉԽԹ [1300]»:

Մէջն տապանակաձեւ շինուածոյս այսորիկ է հարթ շէնք արծաթի ծաղկեայ ոսկեզօծ, յոր ագուցեալ կայ փոքրիկ խաչ արծաթի ոսկեզօծ հասարակ քարամբք եւ մարգարտօք. իսկ ի ներքին երես երկուց դրանցն են պատկերք Գաբրիէլի եւ Միքայէլի հրեշտակապետացն:

 

53. Տապանակ ծանրակշիռ շէնք արծաթի, յորում ամփոփեալ կայ հատուած տախտակի տապանին Նոյի նահապետի եւ է թզաւ երկայն, քլաւ լայն եւ թանձր երկմատնաչափ. մակերեւոյթ նորա կարի փայլուն հարեալ ի գոյն դեղնաշորթ եւ կարի կարծր, որոյ մի անկիւնն բեկեալ եւ վերառեալ ընկզաչափ: Ի միջակէտ տախտակին ամրացեալ կայ փոքրիկ խաչ արծաթի ոսկեզօծ եւ ունի հասարակ քարինս: Շէնքն արծաթի պարունակիչ տախտակին ունի երկփեղկեան դրունս, յորոց վերայ են պատկերք սրբոյն Յակոբայ հայրապետին տարածեալ ունելով զբազուկսն, եւ հրեշտակին, որ մատուցանէ զտախտակն:

Ի թիկանց կուսէ շինուածոյն գոյ յիշատակագրութիւն այսպիսի.

«Կամաւն Աստուծոյ ես մեղսամած եւ գծուն Դաւիթ անարժան հաբեղէս ազգաւ Պռօշեցի, տեղապահ վանիցս սուրբ Գեղարդայ, շինել ետու եւ գոյնզգոյն օրինվածօք զարդարեցի զպահարանս Նոյեան տապանիս փրկագործ սուրբ տախտակիս, որ այժմ կոչի Սուրբ Յակոբ, յիշատակ ինձ եւ իմ ծնողացն եւ ամենայն արեանառու մերձաւորաց. եւ որ շատ եւ որ սակաւ արթունք ունիցին այսմ պահարանիս Տէրն Քրիստոս հատուսցէ ի միւսանգամ գալստեան, ամէն: Եւ որ ոք կամեսցի հանել վանիցս սուրբ Գեղարդայ կամ ծախել կամ գրաւն դնել ազգայնոցս եւ այլոց, յանէծս Կայենայ եւ Դադանայ եւ խաչահանվացն առցէ եւ սեւերես առ յիս գացէ, ամէն: Շինեցաւ ձեռամբ Քանաքեռցի մեղսապարտ ոսկերիչ Աւետին, թվ. ՌՃԽԷ (1698)»:

 

54. Տապանակ փոքրիկ հասարակ արծաթի. ունի զերկփեղկեան դրունս. ի մէջն գոյ պատկեր եւ ի սրտի նորա ագուցեալ է մեծ ակն դեղնագոյն, յորոյ ներքոյ նշմարի մասն:

 

55. Տապանակ սոսկ փայտեայ փորածու. մէջն սիւնաձեւ քանդակ եւ ի վերայ խաչ. եւ ի չորս թեւսն խաչին մանր երկաթք մխեալք. անուանի եւ սա՝ մասն ի փշեայ պսակէ Փրկչին մերոյ:

 

56. Տապանակ հասարակ արծաթի ստորին շինուած երկդրամբք, որ պարունակէ յինքեան զփորածու խաչ փայտեայ, յորոյ վերայ եւ խաչ փոքրիկ արծաթի, որ ունի ի միջակիտին կարմիր ակն բեկեալ:

Ի թիկանց կուսէ ունի յիշատակագիր ըստ այսմ. «Ես Գաբրիէլ վարդապետս, առաջնորդ սուրբ Սաղմոսավանից, շինել տուի զպահարան սուրբ Արագածու Սուրբ Նշանին ըստացուածովք աստուածասէր Երեւանցի Գուլումին վասն յիշատակի ամենից իւրոց ննջեցելոցն խօջայ Աղումբէկին եւ խօճայ Սիմէօնին եւ զաւակաց Աղամջան, Ահարոն» եւ այլն:

 

57. Տապանակ փոքրադիր արծաթի հարթ շինուածով. սա անուանի Աստուածընկալ Սուրբ Նշան, որ գուցէ իցէ Աստուածընկալ վանացն, որ ի Նիգ գաւառի:

 

58. Տապանակ միջակ դրութեամբ բոլորովին մաքուր արծաթի կարի ընտիր գործուած քաջ արհեստաւորի. գլխովին ոսկեզօծ, անուանեալ բազմամասն. եւ է յանուն Յովսէփ արքեպիսկոպոսի Արղութեանց. ունի զերկփեղկեան դրունս, որոց ի ներքին կողմն պատկերք Բ՝ Լուսաւորչի եւ Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի, իսկ յարտաքին երեսսն, ի վեր անդր ննջումն Աստուածամօր, Իջումն Տեառն ի խաչէն եւ այլ պատկերք՝ Տեառնեղբօր, Հռիփսիմէի, Թադէոսի, Յովհաննու Մկրտչի, Անդրէասի, Ստեփաննոսի Նախավկայի եւ Անանիայի:

Ի միջին տեղւոջ ագուցեալ կայ խաչ արծաթի ոսկեզօծ անդամանդ, յակինթ եւ զմրուխտ ակամբք, յորում մասն փայտին կենաց. ի վերայ բնոյն խաչի գրեալ՝ ի վայելումն Յովսէփ վարդապետին Սանահնեցւոյ: Ի շրջապատ այսր խաչի ի մակերեւութի անդ տապանակին են որո՛շ որո՛շ տեղիք մասանց նշխարաց յիշատակեալ սրբոցն եւ այլոց:

Ունի ի թիկանց յիշատակագրութիւն՝ ըստ այսմ. «Յիշատակ է պահարանս այս Հաշտարխանու քաղաքի քրիստոսասէր եւ բարեպաշտուհի օրհնեալ կանանցն ամենից՝ յորդորմամբ եւ աշխատութեամբ Թիֆլիզեցի Վիրշելէնց Փարսադանի կողակից մայր Աննային եւ Մարիամին, ի վայելումն տեառն Սիմէօն սրբազան կաթուղիկոսի աշակերտ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի նուիրակ եւ Հաշտարխանու առաջնորդ Սանահնեցի Յովսէփ արքեպիսկոպոսին Արղութեանց, զկնի մահուանն ի դուռն սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի. թուին Փրկչին 1775, իսկ Հայոց ՌՄԻԴ»:

 

59. Գագաթ գլխոյ սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ կուսի ի մէջ ութանկիւնի արծաթաշէն անօթոյ, կազմեալ ի ժամանակէ Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ, որոյ եւ կաթուղիկոսական կնիքն փոքրիկ տեսանի կնքանիւթով ի վերայ եւ կպեղբ ամրացեալ գմբէթն եւ անօթն գագաթան. ունի եւ յիշատակագրութիւն յերկոսին անկիւնս յերկկողմանս յիշեալ կպեղն.

«Ձեռամբ Սիմէօն կաթուղիկոսին»:

Սուրբ Հռիփսիմէի գագաթն է. «ՌՄԺԴ (հայ թուական) (1765)»:

60. Աջ սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի պարունակեալ յարծաթաշէն կազմուածի յարմնկանէ ցծայր մատանցն. ի ծայր արմնկանն յարծաթի անդ է պատկեր սուրբ հօրն հայրապետական զգեստուք. եւ բովանդակ բազուկն ընդ երկայնութիւն յերկուս բաժանեալ է քանդուածովք ոսկերչին. ի մի բաժնին քանդակեալ են երկոտասան չարչարանք սրբոյն, իսկ ի միւս բաժնին դրուագք ծաղկաքանդակք՝ յերկոսին միջոցս այսց քանդակաց է յիշատակագրութիւնն, ըստ այսմ.

 

«Յաւուրս մեծի հայրապետի,
Ջուղայեցի տեառն Յակոբի,
Թիւն Հայոց ըստ տումարի ՌՃԶ [1657] ամի,
Ի յիշատակ Ստեփաննոս Իլովացի վարդապետի,
Նոր պահարան Աջոյ ձեռին,
Սուրբ Գրիգորին Լուսաւորչի,
Կազմեալ եղեւ Էջմիածնի,
Առ ի պարծանս Հայկայ զարմի»:

Ի ծայր բազկին, ուր միանայ թաթն, գոյ ընդ առաջին շինուածն ամրացեալ ապարանջան (պիլէզիկ) սէլեան ակամբք եւ մինայ. գոյ եւ երկրորդ ապարանջան ի մաքուր ոսկւոյ, յորոյ վերայ երեք վարդաձեւ շէնք յակինթ ակամբք եւ ունի գիր յիշատակի յանուն տուողին, ըստ այսմ. «Յիշատակ է ապարանջան Թիֆլիզեցի Մարիամ մայր Շաշինի ի յաջ սուրբ Լուսաւորչին, որ ի Սուրբ Էջմիածին, ի 1770»:

 

61. Աջ սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի պարունակեալ յարծաթի շինուածի յարմնկանէ ցծայր մատանցն՝ բովանդակն ծաղկաքանդակ. ընդ երկայնութիւն բազկին ունի զերկկարգ գրչութիւն եւ ի ծայր անդ արմնկանն ըստ այսմ. «Արդ, ես՝ Յակոբ կաթուղիկոս Ջուղայեցի, յաջորդեալ յԱթոռ սրբոյն Լուսաւորչի ի Սուրբ Էջմիածին, տեսեալ զաջ սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին յիշատակ ի դուռն Սաղմոսավանաց, բայց էր կարի խրթին եւ ի խորտակել պահարան, զոր առեալ նորոգեցի վայելուչ յօրինուածով եւ եդի յիշատակ եւս ի նոյնում վանս Սաղմոսաց անեղծանելի արձան, ի թվիս Հայոց ՌՃԷ [1658] ամի»:

Ի մատանց աջոյ սրբոյ հայրապետիս շղթայիւք կախեալ կայ փոքրիկ փայտ քանդակեալ տէրունական եւ այլ պատկերօք եւ ասի լինել մասն ի փայտէ տախտակի Նոյեան տապանին:

 

62. Աջ Թադէոսի առաքելոյն արծաթաշէն ոսկեզօծ, ունի երեք կարգ գրուած յիշատակի ընդ երկայնութիւն բազկին, ըստ այսմ. «Աջս Թադէոսի առաքելոյն կազմեալ կայր ի թվին ՉԻԴ [1275]. վերստին նորոգեցի ի թվին ՌՃԻ [1671], ծախիւք Ջուղայեցի Մատթէոս վարդապետին եւ տուաւ ի դուռն Ամենափրկչին յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց հօր Գրիգորին եւ մայր» եւ այլն:

 

63. Աջ Մատթէոս աւետարանչի յամբողջ շէնք արծաթի ոսկեզօծ. քանդակն հնագոյն ձեւացութեամբ յարմնկանէ ցծայր մատանցն, ընդ երկայնութիւն բազկին չորք կարգ հարթ արծնեալ, յորս է յիշատակագրութիւն, ըստ այսմ. «Սուրբ Մատթէոս աւետարանչի Աջս յիշատակ Յովհաննէս վարդապետին եւ հոգեւոր եւ մարմնաւոր ծնողացն, որ ի դուռն Յօհաննու վանից Սուրբ Կարապետին. թվին ՌՃԻԸ [1679]»: Ի ծայր արմնկանն յարծաթ անդր է պատկեր Աւետարանչին եւ գիր անուանն՝ Սուրբ Մատթէոս:

 

64. Աջ առաքելոյն Թովմայի՝ ի հարթ շէնք արծաթի ոսկեզօծ. ունի յիշատակագրութիւն ըստ այսմ. «Զի օծեալ կենարարին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի կողն մխեալ սուրբ աջս Թովմայի առաքելոյ ապաւէն եւ աւգնական պարոն Միայսարին եւ կողակցին Խանումին, որ փափագանաւք ետ պատվել որդւոցն՝ Ղուկասին, Ղուպասարին. Աստուած ողորմի իւրեանց կենդանեաց եւ ննջեցելոց հոգոցն, ամէն. արուեստաւոր սուրբ աջիս Գալուստ նուաստ աբեղաս, ուստայ Յակոբն. Քրիստոս»:

 

65. Աջ Արիստակեայ հայրապետի որդւոյ Լուսաւորչի, ի շէնք արծաթի ոսկեզօծ. քանդակն հանգոյն քանդակի աջոյ հօրն իւրոյ՝ յարմնկանէ ցծայր մատանցն. ընդ երկայնութիւն բազկին ունի գիր ըստ այսմ.

 

«Աջս է որդւոյն Լուսաւորչի,
Արիստակէս հայրապետի,
Որ պատուեցաւ զարմանալի,
Ոսկենկար ըստ քանդակի,
Ծախիւք մեծի դիտապետի,
Փիլիպպոսի սրբազանի,
Ի թիւ Հայոցս տումարի,
ՌՂ ութերորդի [1649]»:

Ի ծայր արմնկանն յարծաթի անդ՝ է պատկեր սրբոյս հայրապետական զգեստուք եւ գիր անուանն՝ Սուրբ Արիստակէս (78):

 

66. Աջաձեւ արծաթի շէնք ոսկեզօծ, յորում են չորք կարի փոքրիկ արծաթի տուփք մասանց. յերկոսին՝ մասունք ի փայտէն կենաց, ի միումն՝ Յակոբայ Տեառնեղբօր եւ ի միւսումն Անդրէաս առաքելոյ: Ի վերայ այսր աջաձեւ շինուածոյս, որ ձեւանայ յարմնկանէ ցծայր մատանցն, գոյ նօտրագիր գրուած այսպիսի. «Յիշատակ է աջս Ոհան վարդապետին առ դուռն սուրբ առաքելոյն Բարդուղիմէոսայ. եւ որ ոք կողասցէ կամ ծախեսցէ կամ գրաւեսցէ՝ Կայենի, Յուդայի պատիժն առցէ, ամէն: Թվին ՌԺԶ [1567], շինողն» եւ այլն:

 

67. Աջ արծաթի շէնք քանդակեալ՝ թաթն եւեթ ոսկեզօծ. ընդ երկայնութիւնն ունի չորս կարգ գրուած, ըստ այսմ. «Ամենազօր սուրբ Աջս է յիշատակ Թարվիզէցի Ղազար վարդապետին, ուրն հօրն, մորն ի դուռն սուրբ Աստուածածին ամենայ մերձաւորացն. յորում ամփոփեալ կան նշխարք սրբոց առաքելոցն Յակոբայ Ալֆեայ, Բարդուղիմէոսի եւ Եղիշէի մատունքն եւ սրբոյն Հռիփսիմէի, սրբոյն Գէորգայ մասունքն ի բարեխօսութիւն եւ ի փրկութիւն հաւատացելոց, զոր Տէր Աստուած իւր մեղացն թողութիւն շնորհեսցէ, ամէն: Թվ. ՌՃԾ [1701]»:

 

68. Ոսկր փոքրիկ, որ ըստ աւանդութեան է ճկոյթ մատին Պետրոսի առաքելոյ, եդեալ կայ ի մէջ երկուց կորնթարդ ապակեաց եւ այն դարձեալ ի մէջ վեց անկեամբ արծաթի շինուածոց հանդերձ ապակեօք եւ վերին ծայրն գմբէթաձեւ՝ ընդ որս համարձակ երեւի նոյն մասն ոսկեր:

 

69. Տապանակ արծաթի հասարակ շէնք. առաջին երեսն ոսկեզօծ, ի վերին բաժնի՝ Փրկիչն յաթոռ բազմեալ, իսկ ի ստորին բաժնի՝ կանգուն կան պատկերք նոյնպէս յարծաթի անդ Անդրէի առաքելոյ եւ Մատթէոսի աւետարանչի եւ ի միջոցի երկուց պատկերացս ագուցեալ են երկու մեծ ապակիք, յորոց ներքոյ երեւին մասունք նշխարաց այսց սրբոց: Ի թիկանց կուսէ ունի գիր շինութեանն.

Ի վերին բաժնի.

«Շինեցաւ ի մայրաքաղաքն Բաղէշ, թվ. ՌՃՀԴ [1725]. Տէր ողորմեա՛»:

Ի ստորին բաժնի.

«Ի պահարանի աստ ամփոփի աջն սուրբ առաքելուն Անդրէի, եղբայր մեծի Պետրոսի Վիմի, որ է շնորհօքն Քրիստոսի. ես՝ Գաւառեցի Սիմէօն վարդապետս նորոգել տուի զայս սուրբ Աջս արծաթով ակնով եւ ոսկեջրով յիշատակ հոգուն իմո եւ ծնողացն իմոց. թէ ոք ծախէ կամ գրաւ դնէ, պատիժն Յուդայի առցէ եւ խաչահանողացն. շինեցաւ ձեռամբն ուստա Պօղոսին եւ Բարաղամին»:

Յաջակողմն.

«Եդաք ի դուռն Կարենավանից»:

 

70. Փոքրիկ խաչ քառաթեւ եւ ի չորս թեւսն չորս հասարակ ակունք. ի միջակէտ այսր խաչի ամփոփեալ կայ վերին մասն միոյ սեղանատաման: Այս խաչ այսու մասամբ եդեալ է ի մէջ քառակուսի արծաթի տփոյ, որ ունի գիր ի թիկանց, ըստ այսմ. «Յիշատակ է սուրբ նշանս, որ է ատամն սուրբ առաքելոյն Պետրոսի. եւ է պատճառ սորին Մարիամ ապաշխարողն, ի վայելումն Սուրբ Երուսաղէմայ. յիշեցէք գծագրող տէր Գրիգորին: Թվին ՌՃՂԲ [1743]»:

 

71. Տապանակ փոքր հարթ շէնք արծաթի, յորում է մասն ոսկեր յանուն Մարկոսի աւետարանչի, որպէս յայտնէ ի նմին եղեալ թուղթն հայացի եւ ռուս գրչութեամբ:

 

72. Խաչ հաւասար քառաթեւ երկբաժին հանդերձ թեւօքն եւ ագուցեալք յիրեարս. երեսի բաժինն թելկաթ (չիւթիշի) ոսկեզօծ. իսկ միւսն հարթ շէնք, յորում է յիշատակագրութիւնն, ըստ այսմ.

 

«Սուրբ խաչս է յիշատակի
Ի դուռն Սուրբ Թադէոսի,
Նախկին մերոյ Լուսաւորչի,
Շինեալ արդեամբ առաջնորդի
Տէր Իսահակ վարդապետի,
Նշխարք սրբոց բազմադիմի,
Լցեալք գոն աստ սուրբ նշանի,
Հոգւոյն ասեմք Տէրն ողորմի,
Որ շինեցոյց մասանց տեղի,
Սա էր գիւղէն Փառակեցի,
Որդի Յակոբայ եւ Թամամի,
Տո՛ւք զողորմին անանց բարի,
Հոգիքն մեր լուսաւորի,
Մեծ եւ փոքրն Հայոց ազգի,
Ննջեցելոցն որք յուսով կան լի.
ՌՄԼԷ [1788]-ին.
Սուրբ խաչ օգնէ ինձ գրողիս
Տէր Յարութիւն քահանայիս»:

Ունի եւ վկայագիր մասանցն ի նոյն առաջնորդէ:

 

73. Բ տատասք եւ Բ քերանք երկաթիք ի գործեաց չարչարանաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի Հայաստանեայց. երկոքին ծայրք քերանացն ագուցեալ են յարծաթ ի յետնոց:

 

74. Մանեկաձեւ շէնք բոլորակ արծաթի ոսկեզօծ. յերկոսին կողմանս կարմիր, կանաչ եւ կապոյտ ակունք յեռեալք. ի մի երես՝ երեւին ի ներքոյ փոքրիկ ապակեաց ի հինգ բաժնի մասունք հնգեքին սրբոց. եւ ի միւսում երես՝ նոյնպէս ի ներքոյ ապակեաց գրեալ են ի վերայ թղթոց անուանք նոցին՝ այն է, Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի, Թադէոսի առաքելոյ, Ստեփաննոսի Նախավկայի, Ստռատիոսեանց եւ Մինասայ եւ Երմոգինեայ:

 

75. Տապանակ փոքրիկ քառակուսի արծաթապատ ի մի երեսն խաչելութիւն Տեառն եւ երկու կանացի պատկերք աստի եւ անտի ոսկեզօծք. եւ յստորեւ պատկերացն երկու երկար բոլորակ ապակիք ամրացեալք յարծաթի անդ, յորոց ներքոյ գրեալ են՝ ի միումն հայացի գիր. «Մասն սուրբ կուսին Կատարինեայ». եւ ի միւսումն՝ լատին գիր: Իսկ ի միւս երես տապանակին՝ յիշատակ շինեցուցանողի այսր տապանակի ըստ այսմ. «Ւիմն որդի Կարապետին ի նահանգէն Թավրիզու, ի քաղաքս Մարաղացի տէր Ղեւանդի որդի տէր 0վաննէսս ՌՃՁ [1731] գնեցի սուրբ Երուսաղէմայ օրհնեալ մասունքս, որ է Կատարինա կուսին, իմ հալալ ընչիս. նորոգեցի սուրբ նշանս ի քաղաքն Թիֆլիս, վայելս՛՛»:

Ունի ի վերայ շղթայիւք կախեալ փոքրիկ խաչ մասամբ:

 

76. Խաչ արծաթի բոլորակ քառաթեւ. յերեսի անդ հինգ դեղնագոյն հասարակ ակունք. ի մէջ երկրորդ բաժնի քառաթեւ խաչիցն են հինգ որոշ տեղիք. ի միջին տեղւոջ՝ մասն կենաց փայտի, յերկրորդումն՝ ատամն սրբուհւոյն Գայիանեայ, յերրորդումն՝ մասն ոսկեր մեծի Անտօնի անապատականի, ի չորրորդումն՝ Նիկողայոսի սքանչելագործի եւ ի հինգերորդումն՝ Պօղիկարպոսի վկայի, զորս գրութեամբ եւ կնքով հաստատէ Զաքարիա արքեպիսկոպոս Թիֆլիզեցի:

 

77. Խաչ միջակ հաւասար քառաթեւ ոսկեզօծ. ի միջին տեղւոջ յերկուս երեսսն եւս փոքրիկ ապակիք ագուցեալք յարծաթ անդր եւ ի ներքոյ գիր. ի միումն՝ «Մասն ի Կենաց փայտէն Քրիստոսի». եւ ի միւսումն եղեալ գիր՝ անվերծանելի: Բայց ի նոյն երես ի չորեսին ծայրսն խաչին յարծաթի անդ գիր, ըստ այսմ.

«Է սա փայտէն, զոր Տէր կապեալ,
Եւ կենաց փայտն ի մէջն եղեալ,
Պատմուճանէն մասն փայլեալ,
Առիթ յիշման Բարսեղիս լեալ»:

 

78. Կէս բաժին ոսկր աջոյ բազկին Արիստակեայ հայրապետի՝ այն է մասն արմնկան կիսով եւեթ արծաթապատ, եւ ունի գիր ի վերայ ըստ այսմ. «Այս է Աջն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին որդուն Արիստակէս հայրապետին»:

 

79. Թաթ արծաթի հինգ մատամբքն հանդերձ ուղղաձիգ՝ ոսկեզօծ. ի բազկակողման ծայրի անդ ի վերայ կափարչին գրի. «Անդրէաս առաքելոյ մասն, Գէորգայ զօրավարին, Մարութայ ճգնաւորին, Հռիփսիմէ կուսին եւ այլ բազում մասունք ի տեղս ամփոփեալ կայ»: Իսկ յերեսի անդ ձեռացն գրի. «Յիշատակ է սուրբ աջս Յակոբջանին, հօրն Եղիին, մօրն Վարաղին, ի վայելումն Կարապետ քահանային. թվին ՌՃԹ [1660] ամին. կողակցուն Մարիամին»:

 

80. Խաչ բոլորակ քառաթեւ ոսկեզօծ. յերեսի անդ հինգ ակունք. իսկ ի թիկանց կուսէ ի թեւսն խաչին գրի. «Յիշատակ է սուրբ խաչս Ղաբանցի մահտեսի Մարուքին ի դուռն Լուսաւորչի անապատին. թվին ՌՃԱ [1652]»: Յաջ թեւի անդ. «Սուրբ մասն՝ Թումա առաքելի գագաթն է»: Ի միւս թեւի. «Սուրբ մասն Յովհաննէս Մկրտչին է». ունի եւ փոքրիկ խաչ շղթայիւք:

 

81. Բոլորակաձեւ կորնթարթ տափարակ շէնք արծաթի. ի միջին տեղւոջ ի ներքոյ ապակւոյն տեսանի մասն ոսկեր, զոր անուանեն գագաթ Թադէոսի առաքելոյ. թերեւս իցէ յիշատակեալն ի Վարս սրբոց հատոր Դ-րդ, յերես 62, ի ծանօթութեան վարուց սրբոյ առաքելոյս:

 

82. Խաչ փոքրիկ քառաթեւ. ի թեւսն խաչին՝ երկոքին երեսքն եւս վարդաձեւ խաս ակամբք զարդարեալ. ի միջակիտին ի ներքոյ ապակւոյն տեսանի մասն ոսկեր եւ թուղթ ի վերայ, յոր գրի. «Մասն սուրբ Պանդալեւոնի»: Իսկ ի միւս երեսի՝ եղեալ է յիշատակագրութիւն, բայց եղծեալ է երկաթի գրչաւ եւ գրեալ փոխանակ «Պետրոս վարդապետ Աստապատցի»: