ԳԻՒՂՕՐԱՅՔ ԿԱՐԲՒՈՅ ԵՒ ԴԱՇՏԻՆ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏՈՒ

398. Օշական գիւղ հեռի յԷջմիածնէ ընդ հիւսիս իբրերկու ժամ ի վերայ հիւսիսային եզեր ի կրկնակի անդ ձորոյն Քասաղ գետոյ, սեպհական կալուած աթոռոյ Էջմիածնի այժմ հանդերձ բնակչօք (139). զայս գիւղ պարգեւեաց Խոսրով արքայ Հայոց Վահանայ Ամատունւոյ՝ ի պատճառս քաջութեան նորա ի խորտակելն զասպատակիչ զօրսն հիւսիսական ի հարկանելն ի մահ զզօրագլուխ նոցին զհսկայն վիթխարի յամի 351, ըստ Խորենացւոյն (հատոր Գ, գլուխ9):

Յայս գիւղ ամփոփեցաւ մարմին արդիւնաշատ սուրբ վարդապետին Մեսրովպայ է գերեզման նորա ի ներքոյ բեմին սեղանոյ մուտ նորա ընդ ճակատ բեմին՝ ուր դնի գրակալն ընթերցուածոց:

Զայս եկեղեցի ետ կառուցանել նա ինքն Վահան Ամատունի հազարապետ ի պատիւ մաքուր մարմնոյ սրբոյ վարդապետին, զոր զկնի նորոգեաց Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի յամի 1639: Այլ կամարայարկ նորա խոնարհեալ՝ փայտիւք ետուն ծածկել ի ժամանակս մեր: Եւ են ամբողջ որմունք նորա կարեւոր բարձրութեամբ, միջոց նորա բաւական ընդարձակ՝ լեալ յառաջագոյն առանց սեան: Ունի զմի եւեթ սեղան սրբազան խորհրդոյն զերկուս աւանդատունս, յորմն հիւսիսոյ արտաքուստ զբրգունս՝ որք կիսով չափ խոնարհեալ են:

Չգտաւ արձանագիր շինութեանն գուցէ ընդ աւերանս հարաւային որմոյն անհետացեալ է, քանզի այս որմոյն արտաքին երես գրեա՛ թէ ի հիմանց նորոգեալ են թերեւս ի նորոգութեանց, որ յամի 1639. այլ գտանին գրուածք ինչ առ այլ նպատակ՝ որք են.

Յորմն հարաւային աւանդատան ի ներքուստ.

«Ես իշխան Յօհան Ամատունի յազգէն Հայոց եդի սահման գաւառիս իմոյ յՕշականայ հասանի մինչ ի բլուրն [1] Էջմիածնի. եւ անտի վայր մինչ ի Քասախ գետ. հիւսիսոյ կուսէ գետն Փարպու մինչ ի Քսոսպն համակ պողոտայն անտի վեր Կարբու դարերն (ստորոտք առապարացն): Յարեւելից կուսէ ճանապարհն Եղէվարդայ. աստի մինչ ի Էջմիածին: Ով ոք այս ցանկս պատառէ, սեւերես լինի առաջի Աստուծոյ, ամէն»:

Ի հիման կամարի հարաւակողման ներքին դասուն.

«Ի թուին ՉԽԴ (1295), ի թագաւորութեանն աստուածասէր արքայ Քեաղաթու ղանին ի հայրապետութեանն տէր Համազասպայ, ես՝ Բէսութայս, որդի պարոն Ամիրբէկին՝ որդոյ պարոն Սահմարինին, թողի զյՕշականու զղեսարայ զհարկն, զգեղիս զվանորայից վասն արեւշատութեան հօր իմոյ ինձ Բէսութայիս ի փրկութեան հոգոյ Ամիրի իմոյ: Արդ՝ յետ ժամանակաց ի թագաւորաց կամ յիշխանաց զընծայս մեր խափանել ջանայ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է վարձ զՈւդայի զԿայենին առցէ. ի լոյս փրկչական մի՛ հայեսցի, մեր մեղացն պարտական է. կատարիչք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ, ամէն»:

 

Ի միջոցս վերոյգրեալ երկուց արձանագրացն.

«Ի թուին ՉԼԷ (1288): Շնորհիւ բարերարին Աստուծոյ յամի թագաւորութեան աստուածասէր արքայ Արղուն ղանին, ես՝ պարոն Սահմատինս, որդի պարոն Աւետեացն, թողի զյՕշականո զհացի եւ զդարմանի զշարիատն, զվերի զներքի զամէն հանդի վասն փրկութեան հոգոյ իմոյ ծնողաց իմոց յարեւշատութեան որդոց իմոց Ամիրբէկին, Հազարբէկին այլոցն: Արդ՝ յետ ժամանակաց թէ ի թագաւորաց կամ յիշխանաց զընծայս մեր խափանել ջանայ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է. վարձ զՈւդայի զաստուածավաճառի եւ զԿայենին առցէ մեր մեղացն պարտական է»:

 

Ի հիւսիսային հիման կամարին սեղանոյ յարեւմտեան ճակատու.

«Ի թուին եօթն հարիւր երեսուն հնգին (1286), ողորմութեամբն Աստուծոյ հրամանաւ պարոն Սահմարինին ես՝ Ստեփաննոս ձեռնաւորս Վարհամ Քեթոբարս... թողաք զյՕշականու քահանայից զինչ որ հարկ կայր այգւոյ, բամբակի... ժամահարին՝ յիշատակ հոգոց մերոց ամուսնաց: Եւ սոքա խոստացան ի տարւոջն Գ ժամ յաւուր ծննդեանն. Բ՝ Ստեփաննոսա, Ա՝ Վարհամայ. ով որ ժամանակաց խափանել ջանայ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է մեր մեղացն պարտական է»:

 

Ի հիման կամարի հիւսիսային որմոյ վերին դասու.

«Ի թուականին ՉԼԷ (1288), յառաջնորդութեան տէր Համազասպայ ի պարոնութեանն Սահմադնին իւր որդւոցն՝ Ամիրբէկին, Հազարբէկին, ես՝ Գէշ մարդս էյի ամիրայ հաւիկս ձեռնաւոր՝ թողաք զսուրբ Կարապետին այգեացն զյՕշականու, զՄիրինու (թերեւս Մրանայ) զձեռնաւուրին զյարկն՝ զինչ որ կայր, վասն փրկութեան հոգոց մերոց յարեւշատութեան պարոնացն: Արդ՝ յետ ժամանակաց զընծայս մեր խափանել ջանայ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է վարձ զՅուդայի առցէ հող օրհնութեան զնա մի ծածկեսցէ: Կատարիչք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ, ամէն»:

Մերձ յեկեղեցին ի հարաւոյ իբրքառասուն կանգուն հեռի է բուրգ մի հնագոյն շինուածովք ի կոփածոյ քարանց, կից նմին յարեւելից փոքրիկ կամարայարկ տեղի ցածագոյն՝ յորոց տանեաց վերայ կանգնեալ խաչվէմն անկեալ՝ կայ միայն սիւնաձ պատուանդանն. յայսմ տեղւոջ աւանդեն բնակիչքն լինել գերեզմանի մեծի իշխանին Վահանայ Ամատունւոյ:

Ի մէջ գեղջս, որ ունի շուրջ զբնակութեամբն պարիսպ ի հասարակ քարանց ի հողոյ հոգացեալ ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ Երեւանցւոյ. յարեւմտից եկեղեցւոյն է սիւն մի քարեայ միաստանի կանգնեալ ի վերայ բազմաստիճան քառակուսի պատուանդանի, բարձրութիւն նորին իբրգիրկս երկուս. եղեալ է յառաջագոյն ի գլուխ այսր սեան յիւրմէ խաչաձկերտուած, այլ մաշեալ փշրեալ ի հողմալից անձրեւոյ՝ անհետացեալ է. թէ առ զի՞նչ վախճան այս սիւն՝ չի՛ք ինչ ծանօթութիւն. թէզինչ ինչ նպատակէ աւանդեն բնակիչքն, բայց ոչ մին տեսանի յարմարութեամբ:

Յարեւելից հիւսիսոյ գեղջս է բարձրաւանդակ քարուտ բլրակ, յորում են բազում բնական արհեստական քարայրք գագաթ նորին է իբրդիտանոց, յոր անուն յորջորջեն բնակիչքն զայն բլրակ՝ Դիտի Կոնդ, յստորոտս այսր բլրակի՝ մանաւանդ յարեւմտեանն ի հարաւայինն են ընդարձակ շիրիմք հայազգեաց, յորս գոն դամբարանք խաչվիմօք զարդարեալք. յարեւմտեան ստորոտի է փոքրիկ մատուռն անուանեալ յանուն սրբոյն Գրիգորի՝ տեղի պատարագելոյ յաւուրս յիշատակութեան ննջեցելոց. մերձ յայս մատուռն ի հիւսիսոյ կայ բարձր աւելի քան զմի գիրկ խաչվէմ փորածու՝ ամրացեալ յերից կողմանց ի կրամած տաշեալ քարանց. յարեւմտից է փորուած խաչին. ի պատուանդանի նորին գրի այս ինչ.

«Թվ. ՉԺԴ (1265) ես՝ Գաւազանս Դվնացի, կանկնեցի սուրբ նշանս բարեխաւս դստեր իմոյ Նաւռուզին, որ փոխեցաւ ի Քրիստոս»:

Յարեւելից գեղջս յեզր ձորոյն Քասաղ գետոյ ի սարահարթի անդ է տափարակ ինչ տեղի ընդարձակ՝ յորում են կարի լայնադիր հիմունք որմոց ի մեծամեծ վիմաց. զսմանէ ասեն լինել տեղի պալատան նորին Վահանայ Ամատունւոյ:

 

Փոքր ինչ հեռի աստի դէպ յարեւելս իբրքարընկեց մի ի քարի անդ ձորոյն է ծոցաւոր ինչ տեղի՝ նոր տաշածու քարամբք կազմեալ՝ արարեալ են մատուռն մի փոքրիկ՝ յորում գոյ տեղի սեղանոյ անուանեն զայն Սուրբ Աստուածածին:

Ի սկիզբն անդ այգեստանեայց յարեւմտից գեղջս է այլ մատուռն գերեզմանոցաց՝ լքեալ այժմ. է Դ–րդ մատուռն ի հարաւոյ գեղջս յայնկոյս գետոյն ի կուրծս անդ հանդիպակաց քարափան ձորոյն դժուարելանելի ընդ բնական սանդղաձքարուտն, ուր ասեն երբեմն ճգնեալ ոմն ի թարգմանիչ վարդապետացն մերոց եւ ամփոփեալ անդէն ի վիմի. ի հարաւոյ յարեւմտից է նոյն քարն ուղղաբերձ. իսկ ի հիւսիսոյ յարեւելից որմունքն են ի տաշածու քարանց. ունի տեղի սեղանոյ զփոքրիկ դռնակ: Արձանագիր վիմին՝ որ ի վերայ դրանն, եղծեալ գոլով մանաւանդ տեղին վտանգաւոր կալոյ ընդ երկար՝ մնաց անվերծանելի. ի վեր անդր քան զայդ արձան գոյր համառօտութիւն ինչ գրուածոյ, այլ այն եւս դժուարընթերց, բայց ունէր թուական Հայոց ՌՀԴ. անուանեն զայս մատուռն Սրբոյն Սարգսի:

 

399. Ի ձորամիջի աստ ի վերայ գետոյն ձգեալ է կամուրջ բազմածախ ի տաշածու քարանց. է հնգակամար՝ կառուցեալ ի Նահապետ կաթուղիկոսէ Աթոռոյ Էջմիածնի, որոյ արձանագիր միեւնոյն վերտառութեամբ թուականաւ դնի յերկոսին կողմանս կամրջոյն՝ ըստ այսմ.

«Յիշատակ է կամուրջս տեառն Նահապետ կաթուղիկոսին սուրբ Էջմիածնի. ՌՃԾԵ (1706) թվին»:

Յայս կամուրջ արար նորոգութիւնս ինչ Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի՝ որոյ արձանագիր նորոգութեանն դնի ի հարաւոյ՝ յարեւելից արձանագրի Նահապետ կաթուղիկոսի, ըստ այսմ.

«Նորոգեցաւ կամուրջս ի ձեռն տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսին սրբոյ Էջմիածնի Երեւանցւոյ, ի ՌՄԻԷ (1778) թուին մերոյ»:

 

400. Ի հիւսիսակողմն գեղջս Օշականայ ի մէջ անդաստանացն՝ յարեւելեան կողմն գետակին Փարպւոյ է փոքրիկ տաճար մի, շուրջ զորով են աւերակք տանց, կոչեն զանուն նմա Մանկանոց [2], այլ անուն տաճարին ըստ արձանագրոցն է Սիօն. չունէր արձանագիր շինութեանն, բայց գոն երկուք յանուն նուիրատուաց ոմանց՝ որք են.

«Ի թ. հա. ՈԽ եւ Թ [1200], ես՝ Ապաս որդի Արտաշրի մինչդեռ հնգետասան ամեայ, եւ սրախողխող... սրովն ի սմա վրացւոց. յորժամ հասաւ հարուածն Աւշականո ետու զՍեւս հողն ի սուրբ Սիօն յեկեղեցիս վանական ամենից ի ձեռն հաւր Վարդանայ սպասաւորք սորա խոստացան յամենայն ամի յանուն իմ պատարագել զՔրիստոս յեկեղեցիս, զտօն Վարդավառին, եթէ ոք խափանէ դատի ի Քրիստոսէ յաւուր գալստեան»:

«Ի թվ. ՈՀ [1221], ես՝ ... շահ... հայրենի այգին յեր... զիմ ի սուրբ Սիոն առաջնորդութեամբ հաւր Մարգարէի. սպասաւորք սորա հաստատեցին յամէն ամի պատարագել զՔրիստոս յաւուր տօնի Դաւթի Յակ. Գ աւր. Բ՝ ինձ, Ա... »:

Յարձանագրութեանց աստի քաջայայտ երեւի թէ էր տեղիս այս մենաստան կուսակրօն անձանց: Այլ թէ երբ վերջացեալ իցէ անտի այն կրօնաւորական միաբանութիւն՝ չի՛ք ինչ ծանօթութիւն: Եւ որպէս երեւէր, կայ այնպէս աւերակ ի վաղ ժամանակաց, որպէս այլ այսպիսիք յոլովք:

 

401. Աշտարակ գիւղ յարեւելից հիւսիսոյ Օշականայ հեռի ի նմանէ իբրժամ մի յարեւելից հարաւոյ Փարպւոյ ի վերայ հիւսիսային եզեր Քասաղ գետոյ ի սարահարթի ի կրկնակ տեղի վայելուչ այգաւէտ, որոյ գինին առաւել օգտակար առողջարար քան այլ տեղեաց Արարատայ. առողջարար ջուր սորա, քանզի առուակ սորին սկզբնաւորի ի վեր անդր քան զՄօղնի գիւղ, յորմէ յստորսեաւ ջուրք աղբերց խառնին ի գետն. այն առուակ յորդ մտանէ ի գիւղամէջ անդր անցեալ բաշխի յայգեստանսն:

Յարեւելից գեղջս ի ձորամիջի անդ ձգեալ է ի վերայ գետոյն կամուրջ եռակամար ի կոփածոյ խարտեալ քարանց: Եղեալ է արձանագիր շինութեանն յարեւմտակողմն ի միջոցի երկուց կամարացն, այլ եղծեալ է բոլորովին: Բայց բնակիչքն աւանդութեամբ ասեն՝ շինեալ է այն ծախուք Քանաքեռցի խօջայ Փլաւ անուանեալ հայազգի մեծատան ուրումն:

Ի կրկնակի անդ երկայնեալ սարահարթի լեալ է յառաջագոյն ամրոց, որոյ պարիսպն յարեւմտից կայ տակաւին կիսաւեր. իսկ միւս կողմունքն են զառընթափ ձոր խորին ցգետն. ի մէջ ամրոցիս եւ արտաքոյ են բնակարանք ժողովրդոց՝ որք ամենեքեան են յազգէ Հայոց: Յառաջագոյն ի ժամանակս իշխանութեան օսմանեանց էին ի սմա գերդաստանք իբրեօթն հարիւր: Այլ այժմ գտանին տունք 153: Ի հինգ եկեղեցեաց սորա Բ են յամրոցի անդ: Ա՝ Ծիրանաւոր կոչեցեալ յանուն Սուրբ Աստուածածնի ի կոփածոյ քարանց: Անմիջապէս շուրջ զորմովք նորին բարձրացուցեալ զորմն կրկին՝ որպէս զեկեղեցիսն Մաստարայի Փարպւոյ, արարեալ են արդարաշտարակ անմատչելի յամրոցի անդ. նախքան զամս ինչ աստ կատարէին բնակիչքն զժամերգութիւնս իւրեանց, այլ ի խոնարհիլ կամարայարկի տանեաց նորա յամի 1815 կատարեն զայն յԱմենափրկիչ եկեղեցին: Բ՝ կոչեցեալ Սպիտակաւոր կայ յանգործածութեան: Գ՝ ի գիւղամիջի, Ամենափրկիչ անուամբ, որոյ սեղանն տեղի պատարագելոյ է բոլորովին ի սրբատաշ քարանց ի հին ժամանակաց: Իսկ ժողովրդանոց նորա զկնի ի մերձ ժամանակի շինեալ՝ որմունքն ի հասարակ քարանց ի հողոյ ծածկոյթն ի հասարակ փայտից: Դ՝ Սուրբ Մարիանէ. տաճար փոքրիկ վայելչաձսրածայր կաթուղիկէիւ է յարեւմտեան եզեր գեղջս: Եւ ունի շուրջանակի պարիսպ հանդերձ բրգամբք ի մեծամեծ հասարակ որձաքար վիմաց: Զեկեղեցւոյ աստի զպարսպէ սորին աւանդեն բնակիչքն թէ երիտասարդ քահանայի ուրումն վախճանեցաւ կին. այն ինչ յայտնեցաւ նա յընկալնուլ զերկրորդ ամուսնութիւն, կաթուղիկոսն Աթոռոյ Էջմիածնի եդ ի վերայ նորա այսօրինակ ապաշխարութիւն. նախ շինել զեկեղեցի մի ի սրբատաշ քարանց այնպէս ընկալնուլ զհրաման Բ ամուսնութեան: Աշխատեալ նորա ո՛չ սակաւ ամս՝ եհան ի կատար զայս փոքրիկ տաճար: Տեսեալ կաթուղիկոսին զերկարատեւ զանխոնջ աշխատանս նորին, յաւել զայս, թէ ածցես շուրջ զդովաւ պարիսպ քարեայ՝ յայնժամ ունիս հասանիլ բաղձանաց քոց. յանձն առեալ զայն՝ կատարեաց թէպէտ եհաս յամբոկ գործոյն, այլ երկարատմիջոց գործառնութեանցն խոնարհեցոյց զհասակ նորա յալիս ծերութեան գործն բազմածախ թափեաց ի նմանէ զինչս զհարստութիւնս: Ապա ի հրամայել կաթուղիկոսին մտանել նմա յԲ ամուսնութիւն, ետ հրաժեշտ քահանայն ի հրամանէ անտի թողեալ զառաջին դիտաւորութիւն իւր՝ եկաց բարեկրօնութեամբ ցմահ իւր:

Արձանագրութիւնք յորմունս այսր տաճարի յանուն նուիրատուացն, որ գտանին ի ներքս յարտաքս եկեղեցւոյն.

 

Ա. Ի վերայ դրան հարաւային աւանդատան.

«Յառաջնորդութեան Գրի[գոր] վարդապետին, ի շինութեան սուրբ եկեղեցւոյս, ես՝ Թագուհի, դուստր Սահակ երեցո, ետու զիմ հայրենի տունն զքարահանացն այգին ի Սուրբ Մարիանէս. խոստացան ի տարին Գ պատարագ ինձ առնեն ի նոր կիրակէն անխափան. ի թվ. ՉԼ (1281)»:

 

Բ. Մերձ այսմ ի հարաւոյ.

«Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ ես՝ Ասնաւորս, ամուսին իմ Ղուտալչաք զաւակ մեր Զաքարիա միաբանեցաք Սուրբ Մարիանէիս, գնեցի զՔարգործենց հողն ի հալալ ընչից մերոց, որ ի Տեառնն... Ի թվ. ՉՀԵ (1326)»:

Ի մէջ եկեղեցւոյս են այլ երկու արձանագիրք՝ մին այգւոյ ի ՉԿԱ [1312] թուին միւսն ջրոյ ի ՉԼԴ [1285] թուին:

Ե. Յորմն հարաւային արտաքուստ յարեւելս դրանն.

«Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ ողորմութեամբ պարոն Աղբուղային Սիթի–Խաթունին, ես՝ Յակոբ երէց, ի վանքս շինեցի հոյրատուն (հիւրատուն), Գ [3] դուռն ի պարսպին եւն. ի թվ. ՉԿԶ (1317)»:

Զ. Յարեւելս այսր արձանի.

«Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ ես՝ Տիկնաց–Տիկին, ամուսին Արջուկին, միաբանեցա Սուրբ Մարիանէիս ետու զՓարասանց այգոյն կէսն, ի յ. գ. որպէս գնեցի տվի. սպասաւորք սրբոցս խոստացան ի տարին Բ պատարագ ի տաւնին Ղազարու. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ, ամէն»:

Այսպիսի քանդակք ժամացուցի արեգական ի հարաւային որմունս արտաքուստ գտանին ցայլ բազում եկեղեցիս մենաստանաց, քաղաքաց գիւղօրէից ի Հայաստան, որպէս այս ի սմին եկեղեցւոջ:

Է. Յորմն արեւելեան արտաքուստ.

«Ի յոյսն ամենեցուն ի Քրիստոս ապաւինեալ ես՝ Սիթի–Խաթուն, ամուսին Աղպուղային, ետու ի Սուրբ Մարիանէ ի միաբանայտունն զՓարպւոյ հողին կէսն՝ որ Այծամանց երկիրն, որ զկենսակու Ապաղարի Փիր որդին գնեալ Բ ի Թուրաննէ ի խոմովէ... Մարիանէիս տվել որ զԱ Էլկիանէս տվի ու յՄ ազատեցի... ո՛չ շարիատ, ոչ էլ մեծ կամ փոքր խարճող զմեր հաւատարմայիշատակ խափանել ջանայ ի մերոց կամ աւտարաց դատի յԱստուծոյ անէծս առցէ մեր մեղացն պարտական է. ի թվ. ՉՀԲ [1323]:

Ես Յակոբ Ապղարի Փիր որդի աւել տվի հետ իմ գնած Փարպոյ հողին զիմ գնած խուպանն, որ Աւշականայ հանդին» եւն:

Այս եկեղեցի ի վաղուց կայր լքեալ՝ որոյ ժողովրդանոցն հասարակ շինուածովք աւերեալ՝ բաց յորմոցն, այլ յամին 1839 զարդարեալ հարկաւոր սպասուք՝ սկսան ի սմա առնել աղօթս կատարել զամենայն պաշտամունս, որովհետԱմենափրկիչ եկեղեցին չէ՛ր բաւական ժողովրդոցն. փայտայարկ առնեն այժմ ահա զժողովրդանոցն: Ի վերայ տանեաց եկեղեցւոյս ի թեւի անդ արեւմտեան հարաւոյ ետ կառուցանել զանգակատուն փոքրիկ ի յղկեալ քարանց բնակիչ գեղջս Գէորգ Փարվանեանց իւրով արդեամբ:

Ե. Կարմրաւոր կոչեցեալ եկեղեցի յեզեր գեղջս յարեւելեան հիւսիս ի բարձրաւանդակի. է փոքրիկ տաճար խաչաձունի փոքրիկ կաթուղիկէ կղմնտերբք ծածկեալ. ունի շուրջանակի պարիսպ. այլ է այժմ անբնակ ասեն երբեմն բնակէին աստ կուսանք յաշխարհէ հրաժարեալ կանայք: Ուստի կուսանոց: Արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյս սկսեալ միակարգ ի ծայրէ հարաւային որմոյն անցեալ զթիկամբ սեղանոյն աւարտի ի ծայրն արեւմտեան որմոյն հիւսիսոյ, այլ եղծեալ յինչ ինչ տեղիս՝ յայս օրինակ.

«Ես Դաւիթ մեղաւոր... գիւղաքաղաքէս յերեցունեաց Գրիգորի քահանայի Մանաս որդիք տուաք շինել զեկ... Աստուածածինս վասն խաղաղութեան ամենայն աշխարհիս, շինութեան աշտարակի պտղաբերութեան սահմանիդ... վասն... հոգոց... ազգի մերոյ... »: Ի ներքոյ սկսուածոյ այդր արձանագրի գտանի այս արձանագիր յորմն անդր.

«Շնորհիւն Աստուծոյ, ես՝ Յակոբ էրէցս, ըստ կարի մերոյ նորոգեցի զմեծ առու տեղւոյս բազում աշխատութեամբ, որ խախտ էր ի հիմանց յիշատակ հոգւոյ իմոյ որք աւգնական եղեն տրաւք աւանդ գրեցի որ շինած տուն էկէլ տնանգաց աւթեան (օթեւան) լինի: Որ ի գրոց սորին... եսն ի ձեռն յիշատակ իմո: Եւ ի տարին Ժ աւր. յորո յանուն ի տաւնի քառասնիցն. ով խափանէ, դատի յԱստուծոյ. կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ. թվ. ՉԽԱ (1292)»:

 

Ի վերայ հարաւային դրան պարսպին գրի այս արձանագիր.

«Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ ողորմութեամբ պարոն Աղպուղային Սիթի–Խաթունին, ես՝ Ասնաւորս Ղուտալչաքս միաբանեցաք Սուրբ Աստուածածնիս շինեցաք զպարիսպս զշրջայ... զդուրն յիշատակ մեզ զաւակի մեր Զաքարի տվի տարենն Ժ... յայգոյն: Ով որ զայգին ուտի, բաժակ տա սպասաւորք սրբոցս խոստացան ի տարին Բ աւր պատարագ. Ա՝ Ասնաւորին, Ա՝ Ղուտալչաքին. ի տաւնի Աստուածածնին կատարեն: Թվ. ՉԴ (1254)», Գոյ միւս եւս տեղի աւերեալ եկեղեցւոյ ի հարաւային եզեր գեղջս ի մէջ այգւոյն կոչեցելոյ յանուն Շուխեանց կոչեն զտեղին Սուրբ Կիրակի. ուր անկեալ դնի պսակ գմբեթին:

 

Ի մէջ պարսպի այսր փոքրիկ տաճարի կուսանաց ի շրջակայս սորին, մանաւանդ ի հիւսիսային յարեւելեան կողմունսն են գերեզմանք բազումք, յորս երեւելի շիրիմք խաչվիմօք հանդերձ պատուանդանօք ի հիւսիսակողմն ի բարձրաւանդակի յարեւելից ճանապարհին վանաց Սուրբ Գէորգայ է խաչվէմ բարձր հրաշալի քանդուածովք. պատուանդան նորին կազմեալ իբրմատուռն ի մեծամեծ վիմաց առանց կրոյ. գոյ տեղի սկհւոյ, զոր անուանեն բնակիչքն՝ Ծագ խաչ: Եւ կառուցեալ է այն վասն արեւշատութեան Սադուն իշխանի յազգէ Արծրունեաց, ի Թովմաս քահանայէ. ունի արձանագիր ի կատար պատուանդանին յարեւմտից ըստ այսմ.

«Ի թվ. ՉԺԷ (1268), ի թագաւորութեան... րհիւն Աստուծոյ, ես՝ տէր Թումաս, կանգնեցի զսուրբ նշանս վասն յերկար կենաց պարոն Սադունին զաւակաց իւրոց»:

Կառուցեալ է սոյն արձան յաւուրս կենդանութեան նոյն իշխանի թերեւս կառուցանող քահանայն յազգականաց նորին. ի շրջապատ եզերս մեծի խաչվիմին յարեւմտից՝ էր միակարգ գրչութիւն, այլ ըստ առաւել մասին եղծեալ գոլոյ՝ չեղհնար առնուլ ի գիր կամ հասկանալ ինչ:

Այս գիւղ ըստ յատկութեանցն է մի ի հնագոյն գիւղօրէից Արագածոտն գաւառի, զորմէ Ստեփաննոս Ասողիկ յԲ գլուխ.

«Եւ ապա տէր Գէորգ (կաթուղիկոս Հայոց ի վախճան Թ–րդ դարու) ի յԱրագածոտնէ, ի գեղջէ Աշտարակաց ամս Գ»: Զայս գիւղ ստորագրութիւնն հին Հայաստանի շփոթեալ միացուցանէ ընդ միւս Աշտարակաց գիւղի Բագրեւանդ գաւառի (յերես 412):

 

402. Մօղնի անուանեալ գիւղ՝ սեպհական կալուած Աթոռոյ Էջմիածնի արդէն է հեռի յԱշտարակ գեղջէ ընդ հիւսիս իբրկէս ժամաւ ի վերայ սարահարթի արեւմտեան եզեր Քասաղ գետոյ: Յառաջագոյն լեալ են աստ բազմութիւն բնակչաց, որպէս ցուցանեն աւերակքն տանց եկեղեցւոյն, որ ի ձորաբաշի անդ. այժմ գտանին սակաւաթիւ գերդաստանք յազգէ Հայոց (139):

 

403. Մենաստան յանուն Սուրբ Գէորգայ յարեւմտեան եզեր այսր Մօղնի գեղջ: Զսկզբնաւորութենէ այսր մենաստանի ճառէ Զաքարիա Սարկաւագ Յովհանավանից, յորմէ համառօտեցաւ ըստ այսմ: Եբեր ի Հայս Մեծն Ներսէս զմարմին սրբոյն Գէորգայ եդ ի Յովհաննու վանս՝ որ մերձ ի Կարբի ժողովեաց զուրուկս զգոթիսն անդէն: Եւ հետզհետէ ի բազմանալ ուխտաւորաց յայն վանս ի պատիւ նշխարաց սրբոյն, վտանգէին երբեմն նորատի մանկունք ուխտաւորացն գահավէժ խորտակմամբ ընդ զառիվայր խորաձորն գետոյն, որոյ վասն կալեալ լինէին վանականք վանացն յայլազգի իշխանաւորաց, և ո՛չ զերծանէին առանց մեծի տուգանաց: Ուստի առաջնորդք վանացն առ ի անվտանգ պահել զնոսին զանձինս, յաւուրս տօնից սրբոյն յամի ամի տանէին զնշխարսն ի Կարբի. ուրանօր ժողովեալ ուխտականացն՝ կատարէին զջերմեռանդական պաշտամունս իւրեանց: Ապաքէն անտանելի լեալ բազմութեան ժողովելոցն կարբեցւոցն, շինեցին մատուռն մի փոքրիկ փայտեայ գաւիթ առ նմին մերձ ի գիւղն Մօղնի անդ ետուն փոխադրել զնշխարսն յաւուրս տօնից. ուր ի տանել ի վերադարձուցանել ի Յօհանավանս վշտանային վանականքն. վասն որոյ խորհուրդ արարեալ՝ իսպառ թողին անդէն կացուցին սպասաւոր զոմն վանական. զարդիւնս ուխտականացն ստանային ի վանսն Յօհաննու ցբազում ամս. այնպէս օրըստօրէ անուանի եղտեղին. գոթիքն եւս փոխադրեցան անդ ի վանացն Յօհաննու. այնուհետարդիւնք եղերկու բաժին, մին՝ վանականացն Յօհաննու մին անդ սպասաւոր կացելոցն վերահասութեամբ միումն ի վանականացն Յօհաննու. այլ որովհետ երթեւեկք ծանրանային ծախուք այսր վանաց, տնօրէնութեամբ մեծամեծացն կարբեցւոց սահմանեցաւ, զի միայն զկէս բաժին արդեանց յատկացեալ աշնանային ուխտին առցեն վանականք Յօհանավանից առանց վճարելոյ զմասն ինչ ծախուց: Եւ այսօրինակ տեւեաց մինչի ժամանակս նորին Զաքարիա Սարկաւագի: Եւ ապա ասէ նա ինքն. «Իսկ ի մերում ժամանակի եպիսկոպոս ոմն Մարտիրոս անուն քակեաց զմատուռն զգաւիթն (զշինեալն ի կարբեցւոց) շինեաց կոպիտ քարիւ հոյակապ եկեղեցի շուրջանակի պարսպեաց: Եւ յետոյ եղբօրորդի նորա Յովհաննէս [3] վարդապետ քակեաց զայն շինեաց կոփածու քարամբք եկեղեցի զարմանալի: Եւ յարեւմտեան դրանն զանգակատուն չեւս էր կատարեալ զսակք տանեացն՝ վախճանեցաւ. եղբօրորդին իւր Դաւիթ վարդապետ կատարեաց զայն: Եւ է այժմ հրաշափառ եկեղեցի Դաւիթ վարդապետ առաջնորդ նորին»: Եւ աւարտէ զայս գրուած իւր ի թուականի Հայոց ՌՃԼԶ (1683):

Այժմ այս տաճար սրբութեան կառուցեալ ի սրբատաշ քարանց ի վերայ չորից սեանց բաւականաչափ մեծութեամբ, բարձրակամար, ունի զմի կաթուղիկէ ի միջավայր տանեացն, զմի սեղան սրբազան խորհրդոյն զերկուս աւանդատունս: Ի հիւսիսայինն գտանի կազմեալ դամբարան հանդերձ տապանավիմաւ յանուն մնացեալ [4] նշխարաց սրբոյն Գէորգայ զօրավարի նահատակելոյն ի Նիկոմիդա քաղաքի Բիւթանացւոց. ունի զերկուս դրունս՝ մի ի հարաւոյ միւսն մեծ յարեւմտից: Եւ զգաւիթ վայելուչ ի վերայ այսր դրան նոյնպէս ի սրբատաշ քարանց հաւասար ընդ լայնութիւն տաճարին, յորում ի միջին բաժնի, որ անկանի ուղղակի ի վերայ դրանն, է զանգակատուն վայելչակերտ:

Արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյս գտանի յարեւմտեան որմն տաճարին ընդ յարկաւ գաւթին ի հիւսիսային բաժնի ի ծոցաւոր տեղւոջ՝ յայս օրինակ.

«Շնորհօք Ամենակալի, ի թվին ՌՃԺԳ (1664), ի թագաւորութեանն Պարսից փոքր շահ Ապազին ի բռնակալութեան երկրիս Ապազ ղուլի խանին ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Յակոբայ սրբազան կաթուղիկոսի սուրբ Էջմիածնի, որոյ հրամանաւ օժանդակութեամբ, թղթով, բանիւ արդեամբք, ընդհանուր քրիստոնէից տրիւք. ընդ նմին զամենայն ինչս ստացուած հոգւոյս մարմնոյս վատնեցաք. ես՝ Յովհաննէս վարդապետս Մօղնեցի, որդի Յակոբայ, եղբօրորդի Մարտիրոսի եպիսկոպոսին քակեալ ի հիմանց Սուրբ Գէորգայ եկեղեցիս շինեցի զսա հանդերձ գավթովս հրաշակերտ յօրինուածօք ներքուստ արտաքուստ կոփածու քարօք ի թվին ՌՃԺԸ [1669], ի թագաւորութեան Պարսից շահ Սուլէմանին ի բռնակալութեանն երկրիս Սէֆիլի խանին աւարտեցի: Եւ ես ընդ նմա աւարտեցայ ի կենցաղոյս փոխեցայ առ Տէրն ամենից. մնաց միայն գլխի սալքն ներքին տօշամէն եկեղեցւոյս գաւթիս՝ զորս կտակաւ յանձն արարի եղբօրորդւոյ իմոյ Դաւիթ վարդապետին փոխանորդ լինել ինձ կատարել զպակասութիւն եկեղեցւոյս գաւթիս: Որք տեսանէք զյիշատակս իմ, Աստուած ողորմի ասացէք ինձ ծնողաց իմոց. Տէր Աստուածն ձեզ ողորմեսցի, ամէն: Ալէքսան քարտուղար Հայոց յիշեցէք ի Քրիստոս»:

 

Ի վերայ արեւմտեան ճակատու սեանն արեւելեան հարաւոյ ի մէջ եկեղեցւոյս գտանի այս արձանագիր.

«Յիշեցէք ի Քրիստոս զպարոն Վարդանն, որ է եղբօրորդին Յովհաննէս վարդապետի շինողի սուրբ եկեղեցւոյս գաւթիս եւ եղբայր Դաւիթ վարդապետին փոխանորդի նորին՝ որ ի հալալ ընչից իւրոց ետ զխարճն շինութեան այս սեանս Ա կամարին յիշատակ հոգւոյ իւրոյ ծնողացն, հօրն՝ Կարապետին մօրն Թուրվանտին, եղբարցն Զաքարիային Մարգարէին կենակցաց նոցին, զարմից զաւակաց, կենդանեաց հանգուցելոց. որք ողորմի ասէք, Տէր Աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն: Գրեցաւ ի թվին ՌՃԺԹ (1670), ձեռամբ Ալէքսանին»:

Ի միջոցի բարաւորի մեծի դրանն արեւմտեան քանդակագործ կամարի նորին դնի սոյն արձանագիր.

«Շնորհօքն Աստուծոյ, ես՝ Պետրոս վարդապետ, որ յԱգուլեաց, անձամբ ժողովրդեամբ իմով օժանդակ եղէ շինութեան սուրբ եկեղեցւոյս, շինեցի զդուռն Սրբոյն Գէորգայ զօրավարի երկնաքատակ կամարօք կանգնեցի ի վերայ զսուրբ խաչս ի բարեխօսութիւն հօրեղբօր իմոյ տեառն Խաչատրոյ արհի եպիսկոպոսին Գողթան գաւառի բեմբասաց վարդապետի. յիշեցէք ի Քրիստոս. ի թուին ՌՃԺԸ (1669), ամէն»:

Ճարտարապետ քարահատ շինութեան այսր եկեղեցւոյ եղեալ է Սահակ անուն Հիզանեցի ոմն, որ հասուցեալ զշինութիւնն մինչև ցամն 1666, վախճանի և գերեզման նորին գտանի ի շիրիմսն անդ յարեւելեան հիւսիս եկեղեցւոյս արտաքոյ պարսպին մեծ վիմաւ եւ արձանագրով, որոյ փեսայ աշակերտ Մուրատն անուանեալ՝ յետ վախճանի նորին լրացուցանէ զբովանդակ շինուածն:

Կայ այժմ այս եկեղեցի յամբողջութեան, պատուեալ ուխտական այցելութեամբ ի բնակչաց Արարատայ ի մերձակայ գաւառաց նորին, առաւել յեօթն կիւրակէսն՝ սկսեալ յօրէ անտի յատկացեալ տօնի սրբոյն յաշնանային ժամանակի, կայ ի շինութեան բնակեալ ոմանց վարդապետաց ընդ անմիջական տեսչութեամբ լուսաւորչեան Հայոց Սիւնհոդոսի Սրբոյ Էջմիածնի:

Զսալ քարինս տանեաց սրբոյ եկեղեցւոյս զխախտեալսն զփշրեալսն ետ նորոգել առաջնորդ վանացս Թէլաւեցի գիտնական Ստեփաննոս արքեպիսկոպոսն սրբոյ Էջմիածնի, յամի 1830:

Զծայր կաթուղիկէին, որ ի միջավայր տանեացն, յամի 1839, փշրեալ խորտակեաց կայծակն, զոր ի նոյն իսկ ամի անդրէն նորոգեալ հաստատեցին՝ պնդելով ի նմին զերկաթի խաչն, որ խախտեալ կախեալ էր յաւերածոյ անտի:

 

Շուրջ զեկեղեցեաւս ածեալ է պարիսպ քառակուսի բաւականաչափ բարձր ի հասարակ քարանց ի հողոյ դուռն մի մեծ ընդ հիւսիս դուռն մի փոքր ընդ արեւմուտս ի ծառատունկ պարտէզն, յորում գտանին որթք խաղողոյ ի մէջ առաջին քառանկեան պարսպի՝ յերից կողմանց, յարեւելից, ի հիւսիսոյ ի հարաւոյ. առ որմովք պարսպին են քարայարկ սենեակ հոգեւորականաց այլ հարկաւոր պիտոյից՝ կառուցեալք ընդ եկեղեցւոյն, յորս արար ինչ ինչ նորոգութիւնս Մարտիրոս արքեպիսկոպոս Կեսարացի տեղապահ Եփրեմայ կաթուղիկոսի՝ ընդ որոյ տեսչութեամբ էր այս մենաստան: Այս մենաստան ունի կալուած զայգի մի յԱշտարակ գիւղ արդիւնք ծախուց նորա գոյանայ ի նուիրանաց ուխտաւորացն, յորմէ աւելորդ դրամն մտանէ ի գանձարանն Աթոռոյ Էջմիածնի: Զեկամուտ արդիւնս յանդաստանաց այսր գեղջ Մօղնւոյ, որ յանուն Աթոռոյն Էջմիածնի՝ բազմիցս շնորհեալ լինի կառավարութեան մենաստանիս: