Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ՅՕՀԱՆԱՎԱՆԱՑ [1]

404. Այս տեղի ի Մօղնւոյ կէս ժամ հեռաւորութեամբ ուղղակի ընդ հիւսիս, անմիջապէս ի վերայ սարահարթի քարափան ձորոյն նոյն Քասաղ գետոյ յարեւելից գիւղաքաղաքին Կարբւոյ իբրքառորդ մի ժամու. շինեալ եկեղեցին որ ի նմա ի սկզբանն՝ ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ ի Մեծէն Տրդատայ արքայէ Հայոց՝ ամփոփելով ի նմին զմասն ինչ ի նշխարաց Յօհաննու Կարապետի՝ զորոյ զվկայութիւնսն յառաջ բերեալ՝ հաստատէ Զաքարիա Սարկաւագն Քանաքեռցի ի հոգեւորականացն այսր վանաց յառանձին գրուածի իւրում՝ որ անուանի Կոնդակ Յօհանավանից, ուրանօր շարակարգէ ի հաստատութիւն զաւանդութիւնս հնոց, զարձանագրութիւնս զյիշատակարանս մատենից այլն:

Զկնի շինութեանց անտի Մեծին Գրիգորի Լուսաւորչի՝ այն է, յամի 553, կարգեալն ի վանահայրութիւն յայսմ մենաստանի Աշոտ Դունեցի, ի ժամանակի եղբայրակցութեանն իւրոյ աստէն, ետ կառուցանել կոփածու քարամբք զծածք յարկի այնր եկեղեցւոյ, զի յառաջագոյն փայտիւք էր ծածկեալ՝ ըստ յառաջ բերելոյ յիշատակարանի Աստուածաշունչ մատենի իրիք որ ի Կոնդակի անդ:

Վաչէ կարգեալ ի Զաքարիա Սպասալարէ իշխանաց իշխան ի վերայ գաւառացն՝ որ շուրջ զԱրագած լերամբ Երասխաձորոյ, ետ քակել զփայտեայ շինուած գաւթին, որ ի հարաւոյ եկեղեցւոյն կառուցանել կոփածոյ քարամբք պէսպէս դրուագօք, զորոց լիովին ճառէ յիշեալ Սարկաւագն աւարտի բովանդակ շինուածն յամի 1217. ինքն Վաչէ իշխան վախճանեալ՝ ամփոփի ի մէջ եկեղեցւոյն ի հարաւակողմն առ դրան աւանդատան:

Քուրդ [2], որդի վերոյիշեալ Վաչէ իշխանի կարգեալ ի տեղի իշխանութեան հօր իւրոյ ի Շահնշահէ որդւոյ Զաքարիա Սպասալարի ըստ հրամանի նորա առ ի կանգնել զգաւիթս եկեղեցեացն կառուցելոյ ի Վաչէէ, տայ կանգնել զայնպիսի գաւիթ յարեւմտակողմն կաթուղիկէ եկեղեցւոյ մենաստանիս ի խարտեալ քարանց ի վերայ չորից միաստանի սեանց փութացեալ տայ գլխաւորել զայն ի միջոցի միոյ ամի, այսինքն յամի 1251. ետ կառուցանել ի վերայ տանեաց այսր գաւթի զանգակատուն սիւնազարդ կախել ի նմա զանգակ զարթուցիչ ամենեցուն ի փառաբանութիւն Աստուծոյ ի հոգեւոր պաշտօնակատարութիւն:

Զկնի գերելոյն շահ Ապասայ զԱրարատեան աշխարհ զմերձակայս նորին ի դատարկանալ այնց գաւառաց ի բազմամբոխ բնակչացն՝ յարեան ելուզակք ջալալի կոչեցեալք գունդք գունդք իսպառ ճռաքաղ արարին զփախստեայ մնացորդ բնակիչսն. ոմանք յելուզակաց անտի ի գնտէ Թօթալ Օսմանին մտեալ յայս մենաստան՝ գտին զոմն հիւանդ աբեղայ զայլսն փախստեամբ զերծեալ: Զնա յերիս աւուրս գանալից չարչարանօք տագնապեցին ցուցանել զդարան վանացն, այլ նա ոչինչ խոստանայր: Ապա կախեալ զնա յամորձեացն խոշտանգեալ դառնապէս՝ եցոյց նոցա զտեղին. յայնժամ սպանեալ զաբեղայն՝ կողոպտեցին ի դարանէ անտի զբազում արծաթեղէնս զայլ ինչս, ընդ որս զյոլով մատեանս ամբարեալս յառաջնորդաց մենաստանիս, զորոց ասէ Առաքել Դավրիժեցի ի գլուխ Է–րդ. «Որք էին ամենեքեան պատուական գրեանք վարդապետականք... զորս առեալ զամենեսեան ջալալիքն տարեալ կորուսին»:

Յակոբ վարդապետ առաջնորդ այսր մենաստանի տեսանելով զաւերումն փոքրիկ մատրանն՝ որ ի Լուսաւորչէ անտի կառուցեալ, հոգ տարեալ նորոգէ զայն ի թուականին Հայոց ՌՃՁԳ, այն է՝ յամի 1734 վասն օծման այսր մատրան սեղանոյ նորին հրաւիրէ զԱբրահամ կաթուղիկոս Մշեցի յԱթոռոյ Էջմիածնի, որոյ գնացեալ անդր օծանէ զայն յամսեանն օգոստոսի. ընդ կաթուղիկոսին էր յայնժամ Աբրահամ արքեպիսկոպոս Թրակիոյ նորոգ եկեալ յԱթոռ այսր՝ որ պատմէ զայսմանէ յԳ–րդ գլուխ գրուածոցն իւրոց:

Այս եկեղեցի հանդերձ մենաստանաւն կայր ի շինութեան ի բազում ժամանակս շարունակաբար մինչի թուականն Հայոց ՌՃԼԱ [1682], յորում ժամանակի վարէր զառաջնորդութիւնն վանահայրութեան Սարգիս վարդապետն՝ եպիսկոպոսացեալ յԵղիազար կաթուղիկոսէ Էջմիածնի. նա ինքն Սարկաւագն Զաքարիա վախճան տայ գրուածոցն իւրոց ի սոյն յայս թուական. անտի այսր որպէս աւանդեն՝ տեւեր անդ միաբանութիւն եղբարց հանդերձ առաջնորդաւ մինչի ժամանակս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ յաջորդի նորին Ղուկասու. այլ զկնի այնորիկ անբնակ մնացեալ՝ փութով աւերեցաւ քայքայեցաւ որպէս պարիսպ նորա սենեակքն, նոյնպէս եկեղեցին, որ թէպէտ կայ ի կանգուն, այլ խախտեալ է մեծ մասամբ վէմք տանեացն որմոցն անկեալ խորտակեալ օրըստօրէ քայքայի և այժմ գիւղ անուամբ յիշատակի, զի ի նմա բնակէին յառաջագոյն այլազգի մահմէտականք այժմ հայազգիք՝ տունք 25:

 

405. Զարձանագրութիւնս շինութեանց նուիրանաց յայս մենաստան գրեալ յորմունս եկեղեցւոյն յառաջ բերցուք աստէն ըստ գրուածոցն նորին Զաքարիա Սարկաւագի, որք են.

 

Ի տաճարի անդ ի գլուխ աւանդատանն.

«ՈԿԵ (1216) թուին:

Շնորհօք բարերարին Աստուծոյ, ես՝ Վահրամ, որդի Եղբայրական զուգակից իմ Թայիկ, ի սկիզբն շինութեան եկեղեցւոյս տուաք զամենայն զստացուածս մեր ի ծախ սորա զԴպրավանաց այգին: Եւ առաջնորդք սուրբ ուխտիս սահմանեցին յամենայն ամի շրջագայութեան Գ օր ժամ. զնոր եկեղեցիքս՝ զՃրագալոյցն, զԶատիկն զԳալուստ Հոգւոյն Սրբոյ՝ յանուն մեր պատարագել զՔրիստոս՝ Ա օր ինձ, Ա օր Թայիկանն, Ա օր բոլոր ազգին մերոյ. կատարիչք գրոյս օրհնին ի Քրիստոսէ որք խափանեն՝ ընդ զինն յեկեղեցիսն դատին յԱստուծոյ յամենայն սրբոց նորա, ամէն»:

 

Ի տաճարի անդ ի կողմն հիւսիսոյ.

«ՈԿԶ [1217] Ի ծագմանէ շնորհացն Աստուծոյ հիմնարկել ի լուսաւորել եկեղեցեացս գաւառիս Արարատու, ի ձեռն երկուց եղբարց հարազատաց՝ Զաքարիայի Իվանէի արդարածնունդ զաւակաց նոցա Շահանշահի Աւագի. ես՝ Վաչէ իշխանաց իշխան, որդի Սարգսի Վաչուտեանց, սիրեցեալ ի սոցանէ մեծաւ պատուով վասն հաւատարիմ ծառայութեան իմոյ, կոչեցայ ի վերակացութեան գաւառիս, միաբանեցայ հանդերձ զուգակցաւ իմով Մամախաթունաւ սուրբ ուխտիս վանացս Յօհաննու, բազում տրօք ընծայիւք օգնական եղաք ի շինութեան մեծափառ նորակերտիս: Եւ առաջնորդք սուրբ ուխտիս հաստատեցին յամենայն ամի պատարագել զՔրիստոս յանուն իմ զտօն Ղազարու զամենայն եկեղեցիքս՝ զհին զնոր զօր Խաչգիւտին Մամախաթունին պատարագել զՔրիստոս՝ զհին զնոր եկեղեցիքս անխափան մինչի Գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ: Եւ որք չառնեն, դատին ի Քրիստոսէ»:

 

Արտաքոյ տաճարին ի վերայ դրանն արեւմտեան.

«Շնորհօք բարերարին Աստուծոյ, տէր Կոստանդին կաթուղիկոս Հայոց, ի թուին ՈՂԲ (1243), յիշխանութեան Շահանշահի՝ որդւոյ Զաքարիայի, մերում նահանգիս Քրդին՝ որդւոյ Վաչէի, միաբանեցայ սուրբ ուխտիս Յօհաննու ետու Անբերդու երկիրս սեպհական վիճակ Սուրբ Կարապետիս, ի յԱպարանուց ընդ որ բաժանի գետն Քասախ, մինչյԱշնակ. սպասաւորք սորա Մկրտիչ եպիսկոպոս եղբարքս խոստացան կատարել զյիշատակս մեր յետ ելից մեր՝ Բ քառասունք, զամենայն ի կարգին. սուրբ կաթուղիկէն Թ խորանաւ յամենայն ամի պատարագել զՔրիստոս՝ ի տօնի Տեառնընդառաջին: Եւ թէ ոք յազատաց կամ յիշխանաց հանել ջանայ զվիճակս ի սուրբ Կարապետէս, անէծս առցեն յԱստուծոյ յերից սուրբ ժողովոյն ի սուրբ Գրիգորի Լուսաւորչի Աջէս, ի մէնջ, ամէն»:

 

Ի գաւթին՝ ի կողմն հիւսիսոյ.

«Յամի ՈՂԹ (1250), ի տէրութեան Շահանշահի՝ որդւոյ մեծին Զաքարիայի, ես՝ Քուրդ, որդի Վաչէի, ամուսին իմ Խորիշահ՝ դուստր Մարծպանայ Մամքանայ, խնամօքն Աստուծոյ հաճոյ եղեալ այլազգի զօրացն նետողաց՝ զանձն իմ եդի ի վերայ եկեղեցեացն Հայոց. վասն առ Աստուած սիրոյն կրկին հաստատեցաք զմիաբանութիւն մեր առ Սուրբ Կարապետս եղաք սկիզբն մեծափառ տանս բազում արդեամբք հասուցաք ի կատար: Եւ սպասաւորք սրբոյս հաստատեցին ի տարւոջն Ի [20] օր ժամ. Ժ [10] ինձ՝ Քրտիս Ժ [10] Խորիշահին, որչափ կենդանի եմք. Ժ [10]՝ Վաչէի Ժ [10]՝ Մամախաթունին. եւ յետ ելից մերոց՝ մեզ ի նոր կիրակէին սկսանին անպակաս առնեն: Որ խափանէ, մեր մեղացն պարտական է. կատարիչք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ, ամէն»:

 

Արտաքոյ գաւթին ի գլուխ դրանն.

«Ի թուին ՉԷ (1258):

Ի կամս Աստուծոյ հզօրին. այս իմ հրաման արձան սահմանի Շահանշահի մանաւանդ որթախուցէսի որդւոյ Զաքարիայի Ամիրսպասալարի Հայոց Մեծաց Վրաց՝ զոր գրեցի իմ շինած ժամատանն. տուի զգեղն Շալուաշէն ի Սուրբ Կարապետս՝ յիշատակ հոգւոյ իմոյ Խոշաքին յարեւշատութիւն որդւոց մերոց: Եւ կրկին հաստատեցի զիմ հօրն հրամանքն, գիրն որ գրած են: Ես ի ժամատունս, որ տուեալ էր զգեղն Որդկան, զՏաճկամարգն, ազատ էր արարեալ զամենայն հայրենիք սոցա՝ որ ի գաւառիս. եւ հաստատեցի՝ որ այրօղ լինի աղմուկ անէ, գիշերօթ չտան առնել. ստացուածն տէրունի լիցի: Արդ՝ եթէ ոք ի թագաւորաց կամ յիշխանաց հանել ջանայ, մեր մեղացն պարտական եղիցի, ամէն»:

 

Ի գաւթի անդ յորմն հարաւային.

«Ի թուին ՉԻԸ (1279):

Շնորհօք բարերարին Աստուծոյ, ի տէրութեանն Հասանայ, մեք՝ Վարդան վարդապետ Մխիթարիչ ծառայք Քրիստոսի, արարաք արդիւնս բազումս ի փրկութիւն հոգւոց մերոց. տուաք եկեղեցւոյս զԿոնթեղուտն, որ էր հայրենիք Սուրբ Կարապետիս. շինեցաք հնձանս մեծածախս, արարաք քշոցս արծաթիս պատեալ ոսկւով: Եւ սպասաւորք սրբոյս՝ տէր Համազասպ այլ եղբարք խոստացան ի տարին ԺԲ ժամ ի տօնի Անդրէի առաքելոյն. վեց ինձ վարդապետիս, Զ օր Մխիթարչին: Արդ եթէ ոք յառաջնորդաց կամ պարոնաց հանել ջանայ զընծայս մեր յեկեղեցւոյս, նզովեսցի մարդն այն յԱստուծոյ յերից սուրբ ժողովոյն. մեր բովանդակ ազգի մերոյ մեղացն պարտական եղիցի յահեղ հրապարակին, կատարիչք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ. որ խափանէ, դատի ի Տեառնէ»:

 

Ի տաճարի անդ յորմն հարաւային.

«Թուին ՉԼԲ (1283):

Կամաւ բարերարին Աստուծոյ ես՝ Հասան իշխան՝ որդի Քրդին իշխանաց իշխանի մօր Խորիշահի՝ յազգէ Մամիկոնեանց, թոռն մեծին Վաչէի բարեպաշտ ամուսին իմ Արուս–Խաթուն՝ յազգէ Ուքանանց, տարաժամ կէս աւուրց ելաք յաշխարհէ, աւանդեցաք զհոգիս մեր զամէն հայրենիսն զզաւակսն մեր Դաւթի եղբօր մեր հարազատի աստուածասիրի: Վասն սիրոյն Աստուծոյ փրկութեան հոգւոց մեր տուաք ի Սուրբ Կարապետս՝ ես եղբայր իմ Դաւիթ զմեր գանձագին գեղն՝ զՎահրամագեղ զՂամազանցն իւրեանց ամէն հող ու ջրով բնորդի մարդկօք. Կարբի զմեր գնած զմեր ձեռատունկ այգին զՔարկենց փոսն զՈրդկան, որ սեպհական հայրենիք էր եկեղեցւոյս. ի չար ի դառն բերմանց ժամանակիս ելեալ էր ի վանացս, բազում աշխատութեամբ յոլով ծախիւք դարձուցաք ի սուրբ ուխտս. ընծայեցաք պահարան զարդարեալ ոսկւով արծաթով: Եւ առաջնորդ սուրբ ուխտիս տէր Համազասպ եղբարքս սահմանեցին կատարել զյիշատակս մեր՝ մին քառասուն պատարագել զՔրիստոս, յանուն մեր. Ի՝ Հասանայ, Ի՝ Արուս–Խաթունին: Արդ՝ եթէ ոք թագաւորաց կամ յիշխանաց, ի մերոց կամ յօտարաց՝ զինչ իցէ պատճառանօք հանել ջանայ զմեր յիշատակն ի Սուրբ Կարապետէս՝ զվերոյ գրեալ բովանդակն, մարդն այն նզովեսցի յամենասուրբ Երրորդութենէն, յերից սուրբ ժողովոյն յամենայն սրբոց»:

 

Ի տաճարի անդ ի վերայ աւազանին.

«Թուին ՉԽԹ (1300):

Շնորհիւ բարերարին Աստուծոյ, ես՝ Հէճուպ Դաւիթ, որդի Հոնային, թոռն Ալուեցւոյն ամուսին իմ Նանա՝ դուստր Տուտկան, վասն առ Աստուած սիրոյն վերստին հաստատեցաք զմիաբանութիւն հարցն մեր ի Սուրբ Կարապետս վասն փրկութեան հոգւոց մեր, տուաք շինական ի շինութիւն Ձորագեղին զԱւետիս՝ մականուն Կոնկիկ, արարաք այլ արդիւնս: Առաջնորդ վանացս տէր Համազասպ այլ եղբարքս խոստացան պատարագել յանուն մեր՝ ի տարին Զ պատարագ, ի տօնի Կոստանդիանոսի թագաւորի. Դ՝ Հեճուպին, Բ՝ Նանային: Որչափ կենդանի եմք մեր հարցն առնեն՝ Խոնային Գէլին յետ ելից մեր յաշխարհէ, ի մեր անուն կատարեն անխափան: Կատարիչք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ խափանօղքն դատին ի Քրիստոսէ, ամէն»:

 

Ի գաւթի անդ յորմն հիւսիսային.

«Թուին ՊՀԴ (1425):

Կամաւն անմահին Աստուծոյ ես՝ Զաքարիա թոռն Գամրկէլին որդւոյ պարոն Ազիզբէկին, գնեցի զգեղն Մօղնի հալալ արդեանց իմոց. Սուրբ Գէորգայ մուտքն Սուրբ Կարապետիս էր, զիմ բաժինն էլ Սուրբ Կարապետիս տուի՝ յիշատակ ինձ ծնողաց իմոց. եթէ ոք խափանել ջանայ, մեր մեղացն պարտական լինի»:

 

Ի տաճարի անդ յորմն աւագ խորանի.

«Թուին ՊՀԶ (1427):

Շնորհօք բարերարին Աստուծոյ ես՝ պիտակ վարդապետ Սիմէոն, ընծայեցի զայս նորընծայ Յայսմաւուրք Սուրբ Կարապետիս վասն փրկութեան հոգւոյ իմոյ քաւութիւն յանցանաց իմոց, որքան իմ գիրքս կայ, հանապազ զայս կարդան ի յատենիս, զմեզ յիշեն ի Քրիստոս ի յոյսն իմ ի սուրբ աղօթս իւրեանց»:

 

Ի գաւթին յորմն հարաւային.

«Յամի ՌԼԳ (1584) թուին, ես՝ Դօլվաթբէկ, թոռն Մալխութին, գնեցի հալալ արդեանց իմոց Սոկովհող, տուի ի դուռն Սուրբ Կարապետին յիշատակ ինձ: Եւ սպասաւորքն խոստացան ի տարին Ա պատարագ՝ Կարմիր կիրակի օրն»:

 

Ի տաճարի անդ յորմն արեւմտեան.

«Թուին ՌՁԸ (1639):

Զօրութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, ես՝ Երեւանցի Աւագս, որդի Աղաբաբին ամուսին իմ Դաստագուլ, միաբանեցաք գնեցաք Ա ստակ մուլք ի Փարպի, տուաք ի դուռն Սուրբ Կարապետիս, յիշատակ հոգւոց մերոց փրկութիւն յանցանաց յարեւշատութիւն զաւակաց մերոց: Եւ առաջնորդ սորա Զաքարիա վարդապետ հանդերձ Կ [60] միաբանօք խոստացան պատարագել զՔրիստոս վասն մեր զտօն Մեծահրաշին յամենայն ամի: Արդ՝ եթէ ոք ի մերոց կամ յօտարաց, որդւոց կամ դստերաց հանել ջանայ զմեր տուեալ տասանորդն՝ դատի յԱստուծոյ ընտրելոց նորա. որք հակառակին Ճ [100] ոսկի տուգանս տացեն, իսկ կատարօղքն օրհնին ի Տեառնէ, ամէն»:

 

Ի յիշատակարանէ Աւետարանի.

Մեք Հանավանցիք, ես՝ Շահվէլիս, ես՝ Զաքարէս, Միրզէս, ես՝ Ամրումս, ես՝ Քիչիս, ես՝ Զաքարի տղայ Միրզէս, ես՝ Աւետիս, ես՝ Հուրու տղայ Հանէս, ես՝ Ղօչէս, ես՝ Մկրտիչս, միաբանեցաք, Դիլանջու Ամրումի այգին տուինք յիշատակ ի դուռն Սուրբ Կարապետիս: Ինչ մարդ էս բանիս միջումն, այլեւայլ իրօք, յետ յառաջ բան ասա ու կտրայ՝ սուրբ Կարապետն իւր յիշատակն կտրայ: Մեք սպասաւորք խոստացաք ի տարւոջն Բ ժամ ի տօնի Վարդավառին, Սուրբ Խաչին. կատարողք աղաչանաց գրոյս օրհնին ի յԱստուծոյ ամենայն սրբոց, յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Հայր մեր որ: Ի թուին ՌԾԸ (1609)»:

 

Արձանագրութիւնք առանց թուականաց. Ի գաւթի անդ յորմն հիւսիսային.

«Շնորհիւն Աստուծոյ, ի տէրութեան պարոն Դդօփալ Թամարի, իր թագաւորաց որդի մեծին Մելքիսեդեկի Գօրգէ, ես՝ Ամսաջան, որդի Գրիգորին, ամուսին իմ Բէսուճ, հէնց էլաւ պարոնաց ձեռնէ զերկիրս առին. ես չբաժնեցայ ի ծառայութենէ: Աստուած պարոնաց աջողումն երետ երկիրս երեկ, Ոհանավանք ինձ տվին հէրէնիք, հասարակաց տունս խլած էր. էգոց, հողի շարատ էր գրած, մեք էլ հասարակ ի սուրբ Կարապետս ապսպարեցաք, վանաց էգոյ հողի շարինատ վերկալաք, վասն արեւշատութեան պարոնաց մերոց. պարոն աթաբակ Շահանշահի Շրվանշահի հոգւոյն համար, արձան գրեցաք յաւիտենական: Ես Ամսաջանս վերկալայ հաստատեցի պարոնացն հրամանաւ. ով որ զայս արձանս խափանել ջանայ, պարոնաց մեր մեղաց պարտական էլնի, դատի յԱստուծոյ. վարձս Յուդայի Կայենի առցէ, երից սուրբ ժողովոյն նզոված եղիցի: Եւ սպասաւորք սուրբ ուխտիս խոստացան ի տարւոջն ԺԲ պատարագ ի տօնի Հոգւոյ Գալստեանն. Գ՝ Շահանշահի, Գ՝ Շրվանշահի, Բ՝ Ջանէ, Բ՝ Ամսաջանի, Բ՝ Բէսուճէ. կատարողք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ, ամէն»:

 

Ի վերայ մատուռի խաչին.

«Զաստուածաբնակս զայս խորանս զխաչս տէրունական, ես՝ Նանայս, դուստր մեծ հազարապետին Սարգսի՝ որդւոյ Զաքարէի՝ որդւոյ աւագ Սարգսի, կանգնեցի ի վերայ նորակերտ վարդապետիս Մարգարէի, որ սկիզբն յաշակերտութեան իւրոյ որդիացաւ ինձ եւ առաւել եղքան զծնունդ յորովայնի: Եւ հոգայր զօգուտն հոգւոյ իմոյ. եւ իմ տեսեալ զյօժարութիւն սրտի նորա, անկայ ի շինութիւն պարսպին՝ նորա առաջնորդութեամբ: Եւ մինչ նա յայս բարւոյ գործոյս վերակացութեան էր, մերձեցաւ կատարած կենաց նորա ի հող էջ մանկահասակ: Եւ մեզ սուգ անմխիթար եղփոխումն նորա: Եւ ես՝ Նանայս աղէխարշեալ ի գթոյ նորա, զայս գտի հնար սփոփանաց անձին իմոյ՝ զփոքր յիշատակս զայս ի դիրս նորա հաստատել, զի անմոռանալի լիցի առաջի Աստուծոյ յիշատակ նորա անվախճան առ ի սէր որդիութեան նորա: Արդ, ով մանկունք Նոր Սիօնի, սիրով ցաւակցութեամբ յիշեսջիք զտարաժամ փոխեցեալն զամենաշնորհն զՄարգարէ, զի պայծառ զուարթ երեսօք տեսցէ զՔրիստոս մերս անշարժ մնասցէ միաբանութիւն ի դուռն Սուրբ Կարապետի ի հանդերձեալն առաջի Աստուծոյ, ամէն»:

 

Ի տաճարի անդ, յորմն հարաւային.

«Կամաւ բարերարին Աստուծոյ՝ Հօր Որդւոյ Սուրբ Հոգւոյն, ես՝ Թէոդոս, մականուն Չրքին, իշխանաց իշխան, որդի Անբերդեցի Քրդին՝ իշխանաց իշխանին՝ որդւոյ Տայիրին՝ թոռն մեծ Քրտին, որդի արի քաջին Վաչէի. զայս հաստատ արձան գրեցաք տուաք ի մեր պապանց հալալ գանձագին հայրենիք՝ ի հանդէն Սերկեւիլւոյ ի Սուրբ Կարապետս ի սուրբ կաթուղիկէն, որ եդեալ է շիրիմ պարոն հայրն իմ, այր Ամատունի՝ տէրն. խոռն կայծանովէն գութանաւի գլխովն, որ ճանապարհն Գուբթայիս Սերկեւլւոյ ծովն, Ուչնայի ըղեղ Կաւանոցն հայրենիք է Սուրբ Կարապետիս: Այս իմ տուած հանդս ի Սերկեւլւոյ հանդեն էլ հէնց հաստատ հայրենիք է Սուրբ Կարապետիս: Եւ ես Խուանդ-Խաթուն, ամուսին Անբերդեցի Քրդին, մայր Չրքնին Թայիկին կրկին հաստատեցի զվերոյ գրեալս: Եւ եղբարքս խոստացան. Ա՝ Խ [40] պատարագել զՔրիստոս ամէն ամի: Արդ՝ եթէ ոք յիմոց կամ յօտարաց հանել ջանայ զմեր ընծայն ի Սուրբ Կարապետէս, մարդն նզովեսցի յԱստուծոյ երից սուրբ ժողովոյն, մասն Յուդայի Կայենի առցէ մեր մեղացն պարտական եղիցի. կատարողք գրոյս օրհնին յԱստուծոյ ի սրբոց»:

 

Ի գաւթի անդ յորմն արեւելեան.

«Ողորմութեամբն Աստուծոյ ես՝ Զաքարիա, որդի Վաղթանկայ, եղբայր Ջալալին ամուսին իմ Խորիշահ՝ դուստր Վասակայ, միաբանեցաք սուրբ ուխտիս գնեցաք զԱշտարակոյ նորքն տուաք ի սուրբքս. սոքա խոստացան Զ օր ժամ ի տօնի Թէոդոսի թագաւորին. ով խափանէ, դատի ի Տեառնէ»:

 

Ի գաւթի անդ յորմն արեւմտեան.

«Յանուն Աստուծոյ, ես՝ տէր Յուսիկ Երեւանայ ամուսին իմ Սօլթան–Խանում միաբանեցաք տուինք մեր հալալ գանձագին հայրենի այգին ի դուռն Սուրբ Կարապետին. սպասաւորքն խոստացան ի տարւոջն Դ [4] պատարագ, Բ [2]՝ ինձ, Բ [2]՝ կողակցին իմոյ. ով խափանէ, վարձս Կայենի առցէ, ամէն»:

 

Ի տաճարի անդ յորմն հիւսիսային.

«Օգնութեամբն Աստուծոյ, ես՝ Մխիթար քահանայ, աշակերտ մեծին Ռուփինայ քահանայի, ետու զիմ այգին ի սուրբ ուխտս, որ է Տանձուտ սպասաւորք սոցա սահմանեցին ի տարին Դ [4] օր ժամ, ի տօնի սրբոյն Յակոբայ. Ա՝ ինձ, Ա՝ Խաչկայ, Ա՝ Ռատինկայ, Ա՝ Գինէվարդին. որ չառնէ, ՅԺԸ [318] հայրապետացն նզովի»:

 

Ի տաճարի անդ յորմն հարաւային.

«Յուսով անմահին Աստուծոյ, ես՝ Ջանխաթունս, դուստր Աւագ պարոնին Թաքան-Խաթունին, միաբանեցայ Սուրբ Կարապետիս, ետու զիմ կէս այգին, որ Խութուխթ է գնել ի Զուսփանց փոխ: Եւ տէր Համազասպ եղբարքս խոստացան տարին Դ օր ժամ, ի տօնի Թեկղի: Որչափ կենդանի ենք, իմ մօրն առնեն յետ ելից իմ՝ ինձ: Որ խափանէ՝ դատի ի Տեառնէ»:

 

Ի տաճարի անդ հարաւային յորմն.

«Կամաւն անմահին Աստուծոյ, ես՝ Մխիթար Պետրոս քահանայքս, միաբանեցաք սուրբ ուխտիս տուաք կորնկանին մեր բաժին այլ արդիւնք ի շինութիւն եկեղեցւոյս: Եւ սոքա հաստատեցին Գ օր ժամ. Բ՝ մեզ, Ա՝ Յովաննէս սարկաւագին կենդանութեան ի տօնի Դաւթի Յակոբայ. ով չառնէ, նզովի ի Քրիստոսէ»:

 

Ի տապանատան յորմն հարաւային.

«Ես՝ Աշոտ, որդի Երկաթայ, տարաժամ ելայ յաշխարհէ, տուի զիմ այգին ի Սուրբ Կարապետս: Եւ սոքա խոստացան ի տարին Դ պատարագ. Բ՝ ինձ, մէկ՝ իմ հօրն, մէկ՝ իմ մօրն. ես Ռուզուքան մայր Աշոտոյ, իմ հայրենիք, թէ ինչք տուի Սուրբ Կարապետիս յետ ելից իմոց: Կատարողքն օրհնին յԱստուծոյ»:

 

Արտաքոյ տաճարին յորմն հարաւային.

«Շնորհօքն Քրիստոսի, ես՝ Աղադոն էրէց յԱրենւոյ, որդի Մնդարայ, միաբանեցայ սուրբ ուխտիս, գնեցի զայգին Խառաբէլանց ետու ի սուրբքս. սպասաւորք սոցա սահմանեցին ի տարին Դ ժամ, ի տօնի Կիւրղի: Ով չառնէ, նզովեսցի ի Քրիստոսէ»:

Բաց յայսոցիկ նշանակեալ կալուածոց վանացս յարձանագրութիւնսն անդ, էին այլ յոլով անշարժ կալուածք նուիրեալք ի բարեպաշտ ժողովրդոց, որք նշանակին մի առ մի ի կոնդակի գրեցելոյ ի Զաքարիա Սարկաւագէ, այլ յաղագս չձանձրացուցանելոյ զընթերցողսն թողաք ի բաց զայն ամենայն:

 

405 [ա]. Վանահարք կամ առաջնորդք վանացս ըստ ցուցանելոյ նոյն կոնդակի այլ գրուածոց. բայց որոց գոն թուականք՝ այնք ոչ են սկզբնաւորութեան պաշտաման նոցին, այլ յորում ամի դիպողութիւն ժամանակի եղեալ է ըստ բացայայտութեան արձանագրաց, յիշատակարանաց մատենից այլոց ծանօթութեանց նորուն Սարկաւագի մեր:

Ա. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մեծն Պարթնախկին հիմնադիր կառուցող մենաստանիս, որպէս ընդհանուր կաթուղիկոս ազգի Հայոց, համարի տեսուչ կամ նախկին վանահայր այսր մենաստանի, որպէս ամենայն կրօնաստանաց ի նմանէ կառուցելոց, քանզի յայս տեղի երբեմն երբեմն յամառնային ժամանակի պարապէր յերկնասլաց աղօթս խրախոյս մատուցանէր քաջալերութեան, որպէս ի սմա կացելոցն բոլորովիմբ հրաժարելոցն յաշխարհէ, նոյնպէս ժողովրդականաց ինքեան յանձնեցելոյ հօտին:

Բ. Սիւղոս ոմն կարգեալ ի Լուսաւորչէ անտի տեսուչ վանահայր յայսմ. ուստի կոչեցաւ երբեմն այս մենաստան Սիւղի վանք, որպէս յիշատակի ի Մարտիրողոք Ճառընտրի:

Գ. Ղազար Փարպեցի՝ ի ժամանակի անդ կաթուղիկոսութեանն Յովհաննու Մանդակունւոյ, զի որպէս էր վանահայր տեսուչ Կաթուղիկէ եկեղեցւոյն Վաղարշապատու ըստ Ասողկայ պատմագրի, նոյնպէս այսր վանաց:

Դ. Յովհան անուն ոմն ի կենդանութեան Ղազարայ Փարպեցւոյ, յոր անուն մենաստանն կոչեցաւ Յօհանու վանք կոչի ցարդ եւս: Ե. Աշոտ Դունեցի յերկրորդում ամի թուականութեանն Հայոց.

այն է, յամի Տեառն 553. սա ինքն քակեալ զփայտայարկ եկեղեցւոյ մենաստանիս՝ ետ կառուցանել կոփածոյ քարամբք, այն ինչ տակաւին չունէր զպաշտօն վանահայրութեան:

Զ. Բաբեղաս, որ մարդասիրութեամբ հիւրընկալեաց զՄովսէս եպիսկոպոս Ցուրտաւայ գտաւ ի ժողովն Դվնայ վասն ընտրութեան Ա Աբրահամ կաթուղիկոսի. յիշատակի սա յինչ ինչ գլուխս Բ հատորոյ Պատմութեան Ուխտանէս եպիսկոպոսի:

Է. Յօհան ի թուականին Հայոց ՃԾԲ, այն է յամի 703. ըստ վարուց սրբոց՝ Յովհաննէս, ի ՃՁԶ կամ ՃՁԷ թուին (թէ չիցէ այլ ոք) որ ընկալաւ սիրով զՎահան Գողթնացի յուղի էարկ ընդ նմա դնելով զոմանս ի կրօնաւորացն իւրոց վանաց (Վարք սրբոց, հատոր Ա, երես 199 213):

Ը. Մխիթար ի թուին Հայոց ՆՁԲ, յամի 1033. յաւուրս սորա եկն Երեմիա հայրն Մարմաշինու յայս մենաստան աստ վախճանեցաւ. կայ գերեզման նորա անդ՝ որոյ զարձանագիրս շիրմի զանցսն նորին ի հնագոյն մատենէ եղելոյ ի վանս Սանահնի՝ յառաջ բերէ նոյն Զաքարիա Սարկաւագ:

Թ. Խաչիկ ի թուին ՈԻ, յամի 1171. ստուգէ զայս արձանագրօք խաչի եղելոյ ի գերեզմանոցի մենաստանիս:

Ժ. Մկրտիչ ի թուին ՈՂԲ, յամի 1243. յաւուրս Կոստանդին կաթուղիկոսի ըստ յայտարարութեան արձանագրի նորուն իսկ կաթուղիկոսի՝ որ ի վեր անդր (406):

ԺԱ. Համազասպ ի թուին ՉԻԸ, յամի 1279. յազգի Մամիկոնէից՝ այր փառահեղ ահարկու, որ ի ժամանակի առաջնորդութեան իւրոյ փարթամացոյց զմենաստանն ստացաւ զբազում գրեանս յաւել ի գրանոց մենաստանիս՝ յորոց արդէն քանիք գտանին աստ ի գրանոց Աթոռոյս Էջմիածնի, որպիսի են մի հատ Ճառընտիր մեծ դրութեամբ Պատմութիւն Աղուանից հանդերձ Պատմութեամբն Սոկրատայ յունի ընդարձակ պատմութեամբն Սեղբեստրոսի հայրապետի՝ թարգմանեալ ի Գրիգորէ Ձորափորեցւոյ: Անուն սորին յիշատակի ի վեր անդր յարձանագրութիւնսն եկեղեցւոյ մենաստանիս:

ԺԲ. Վասիլ ի թուին ՉԿ, յամի 1311. զայս ուսաք՝ ասէ Սարկաւագն, յարձանաց խաչին, յորում գրեալ էր. «Զհայր Յօհաննու վանից, առաջնորդ Շիրակայ ամենայն Անբերդու յիշեցէք ի Քրիստոս. թուին ՉԿ»:

ԺԳ. Ներսէս ի թուին ՉԿԷ, յամի 1318. յազգականաց վերոյիշեալ Համազասպայ, զոր յառաջ բերէ Սարկաւագն ի յիշատակարանաց գրոց. յիշատակի ի յետնագրութեան Աւետարանի ի ՉԾԹ [1310] թուի:

ԺԴ. Աբրահամ, ի թուին ՊԱ, յամի 1352. զոր ստուգէ յարձանագրաց եկեղեցւոյ ասէ. «Յաւուրս սորա ամենայն ինչ հասարակաց էր ո՛չ ոք ստանայր առանձին ինչ»:

ԺԵ. Կարապետ, ի թուին ՊՂ, յամի 1441. յաւուրս նորոգութեան Աթոռոյ կաթուղիկոսութեան յԷջմիածին. էր սա մի յանդամակցաց ժողովոյն, որ վասն Կիրակոսի Վիրապեցւոյ էր ինքն եպիսկոպոս:

ԺԶ. Գաբրիէլ եպիսկոպոս. սա էր, ասէ Սարկաւագն Զաքարիա, աթոռակալ յԷջմիածին յաւուրս Կիրակոսի Վիրապեցւոյ, որ ի վախճանի պատմութեան Մեծոբեցւոյն յիշատակի ընդ Կիրակոսի վարդապետի ուրումն. ապա եղառաջնորդ այսր մենաստանի. գոլով աշխատասէր ի գրչութեան, գրեաց զբազում գրեանս, որ ի նախնեաց, յորոց յիշատակարանաց ստուգի առաջնորդութիւն սորին ըստ նորուն Զաքարիայի:

ԺԷ. Գրիգոր, միանգամայն առաջնորդ վանաց Բջնւոյ. ինքն ի բնակչաց նոյն Բջնի գեղջ. սա յաւելու զբազում գրեանս ի գրանոց մենաստանիս, որոց յիշատակարանք յայտնեն զսմանէ, ասէ Զաքարիա Սարկաւագն:

ԺԸ. Խաչատուր՝ մականուն Ալթիղօլաճ, որ ետ շինել վասն վանացն զմի ձիթիհանք զմի ջրաղաց:

ԺԹ. Նահապետ, միանգամայն առաջնորդ վանաց Սրբոյն Սարգսի, որ յՈւշի գիւղ: Եւ սա յաւել զբազում գրեանս ի Սաղմոսավանք:

Ի. Միքայէլ, զոր ստուգէ Սարկաւագն Զաքարիա ի բանադրանաց թղթոյ միոյ:

ԻԱ. Գրիգոր վարդապետ Կարբեցի, ի թուին ՌԺԹ, յամի 1570, զոր ստուգէ նոյն Սարկաւագ պատմութեամբ ծերունեաց:

ԻԲ. Մատթէոս, այր խոհեմ երկիւղած, ի թուին ՌԽԲ, յամի 1593, ըստ բացայայտելոյ յիշատակարանի Աւետարանի միոյ:

ԻԳ. Ղուկաս, ի թուին ՌԽԸ, յամի 1599. միանգամայն առաջնորդ Տեղերոյ վանաց. սա տայ գրել զԱւետարան մի:

ԻԴ. Յովասափ ի նոյն գեղջէ վանացս, յազգէ Սէթեանց, ի թուին ՌԿԷ, յամի 1618. ստուգի ի կազմել տալոյն նորա զՃաշոց մի:

ԻԵ. Յովհաննէս Կարբեցի, ի թուին ՌՀԸ, յամի 1629. յաւուրս սորա յաւար առաւ մենաստանն դարան նորա յելուզակաց՝ ջալալի կոչեցելոց (404):

ԻԶ. Ղուկաս բազմահանճար վարդապետ, առաջնորդ դպրապետ, ի թուին ՌՁ, յամի 1631. կարգեալ ի Մովսէս կաթուղիկոսէ Սիւնեցւոյ, յորոյ աշակերտաց տեղեկանայ նոյն Սարկաւագ:

ԻԷ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Կարբեցի, այր սուրբ գիտուն, ի ՌՁԳ, յամի 1634:

ԻԸ. Առաքել վարդապետ Դավրիժեցի պատմագիր, ի թուին ՌՁԵ, յամի 1636. կացեալ ամ մի յառաջնորդութեան՝ հրաժարի գայ յԷջմիածին:

ԻԹ. Զաքարիա եպիսկոպոս Վաղարշապատեցի, ի թուին ՌՁԶ, յամի 1637. այր ժիր հանճարեղ: Սա է որ յիշատակի յարձանագրութիւնս Էջմիածնի ի համարն 17, զորմէ Չամչեան Միքայէլ (յԳ հատոր, երես 648):

Լ. Յովհաննէս վարդապետ Կարբեցի ի թուին ՌՃ, յամի 1651, յորում ամի վախճանեալ՝ ամփոփեցաւ մարմինն ի միջին տաճարի անդ առ որմով հիւսիսային դասուն՝ մերձ ի դուռն մատրան, որ ի Լուսաւորչէ, տակաւին գտանի տապանավէմն ի վերայ ամբողջ գրուաց նորին ըստ այսմ.

«Այս է տապան գերեզմանի, Կարբեցի Օվաս սուրբ վարդապետին, Որ վախճանեցաւ ՌՃ թուին»:

ԼԱ. Սարգիս վարդապետ Կարբեցի, ի թուին ՌՃԻԸ, յամի 1679. ի սորա ժամանակի էր նա ինքն Զաքարիա Սարկաւագ այսր մենաստանի գրիչ ստորագրութեանս այսորիկ, որ գրեաց զՊատմութիւն յերկուս հատորս՝ առեալ ինչ ինչ ի հնոց ի մնացորդացն յԱռաքելէ Դավրիժեցւոյ ի գործելոցն յիւրումն ժամանակի. եւ աւարտէ զայն ի թուին Հայոց ՌՃԽԸ [1699]:

ԼԲ. Յակոբ վարդապետ, ի ՌՃՁԳ թուին, յամի 1734. նորոգող հնացեալ մատրանն, որ ի Լուսաւորչէ անտի (404):

 

406. Սերկեւլի. հին գիւղ յիշատակեալ ի պատմագիրս վասն մահուն Վասակայ Պահլաւունւոյ՝ հօր Գրիգորի Մագիստրոսի: Եւ է ի սարահարթի ձորոյն Քասաղ գետոյ մերձ ի Յօհանավանք ի հիւսիսոյ նորա իբրքառորդ ժամու է անբնակ այժմ. զի ի մասնաւոր անդաստանս սորին սերմանեն բնակիչքն ի Յօհանավանք: Ի գրուածս կալուածոց Յօհանավանաց յիշատակի վասն անդաստանի միոյ ի սահմանս այսր գեղջ յանուն Վասակայ Պահլաւունւոյ՝ Վասակամուտ, ի յիշատակ մահուան նորա յանգէտս:

Եկեղեցի գեղջս ի կոփածոյ քարանց փոքր դրութեամբ առանց սեան. սալ քարինք տանեացն անկեալ են իսպառ, այլ որմունք նորա ներքին առաստաղ կամարին յամբողջութեան կան. չգտաւ ինչ գրուած յորմունսն. ուստի անուն եկեղեցւոյն անյայտ:

 

407. Կարբի. գիւղաքաղաք յարեւմտից վերոյիշեալ վանաց Յօհաննու՝ հեռի ի նմանէ իբր քառորդ մի ժամու. աւերակ նորա ընդարձակ ի դիւր տեղւոջ, յառաջ քան զտիրել երկրիս մեծի կայսերութեանն Ռուսաց ո՛չ գոյր ի սմա բնակիչ, այլ ի գաղթիլ պայազիտցւոց յՕսմանեան իշխանութենէ յայս երկիր յամին 1829, բնակեցան բնակին ի նոցունց անտի ի հայազգեաց են տունք 84:

Շէնք տանց առաջին բնակչացն թէպէտ բոլորովիմբ քայքայեալ էին, բայց յարդեան նորոգութեան գտան յոլով ներքնայարկք ի կոփածոյ քարանց ընդ փլատակօք, որպէս յայլ բազում տեղիս այսր նահանգի:

Գտանին յայսմ ընդարձակ տարածութեան աւերակաց տանց գիւղաքաղաքիս հինգ եկեղեցիք գլխովին աւերեալք, բայց վեցերորդն մեծ դրութեամբ կայ ի կանգուն յամբողջութեան ի միջավայր տեղւոջ գերդաստանացն կառուցեալ օրոցաձի վերայ չորից սեանց ի սրբատաշ քարանց. ունի զմի եւեթ սեղան տեղի պատարագելոյ զերկուս աւանդատունս յաջմէ յահեկէ սեղանոյն եւ զերկուս դրունս. արեւմտեանն կայ հիւսեալ քարամբք:

Զայս եկեղեցի ետ կառուցանել արդեամբք իւրով խօջայ պարոն Այվազն բնակիչ տեղւոյս ի թուին Հայոց ՌՃԽ (1691). արձանագիր յիշատակի նորին գտանի յորմն հարաւային արտաքուստ՝ յարեւմտից դրան այնր կողման՝ ըստ այսմ օրինակի.

«Կամօքն մարդացեալ բանին Աստուծոյ բարեխօսութեամբ օժանդակութեամբ մաքուր ծնօղի իւրոյ կուսին Մարիամու, սկիզբն եղշինութեան սրբոյ եկեղեցւոյս, որ յանուն Սուրբ Աստուածածնի, ի գիւղաքաղաքին ի Կարբի, արդեամբք գոյիւք խօջազատայ պարոն Այվազի, ի թուականին Հայոց ՌՃԽ [1691] ամին, ի թագաւորութեանն Պարսից շահ Աւտուլլային ի բռնակալութեան երկրիս Արարատեան Զօհրայ խանին ի հայրապետութեան սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի տեառն Նահապետ կաթուղիկոսին խրոխտի պերճի, յառաջին յառաջնորդութեան սրբոյ ուխտին մերոյ Յօհաննու վանք տեառն Սարգսի հեզահոգի վարդապետին: Իսկ կատարումն սորին եղՌՃԽԲ [1693] թուին, յաւուրս նոյն հայրապետի նոյն առաջնորդի, բայց ո՛չ նոյն թագաւորին իշխանին: Որք պատահիք այսմ արձանի կարդալով կամ լսելով, յիշեսջիք միով ողորմեայիւ զպարոն Այվազն հանդերձ ծնողօք իւրովք ամենայն արեանառու մերձաւորօք, զի դուք յիշեալ լիջիք յառաջի անմահ գառինն Աստուծոյ: ԶՄարկոս յիշեսջիք»:

Զշինողէ եկեղեցւոյս զպարոն Այվազէ գրէ Զաքարիա Սարկաւագ զբազում գովութիւնս. զկնի բազմապատիկ ջերմեռանդութեանց բարեպաշտութեանցն յարէ զշինութենէ սորին, յորում ժամանակի էր ինքն Զաքարիա. «Եւ ի վերայ այսր ամենայնի յաւել եւս մեծ բարութիւն, զի շինեաց ի մէջ գեղջին (Կարբւոյ) եկեղեցի մեծ, հոյակապ կոփածու քարամբք, չորիւք սեամբք, կաթուղիկէ. բազմացոյց զանօթն զգեստն շուրջանակի պարսպեաց ապառաժ քարամբք. այլեբեր ջուր յՈրդկան գեղջէ փողրակաւ քնկաւ մինչի դուռն եկեղեցւոյն, զի ի ձմռան եղանակի մի՛ պակասեսցի ջուր ի գեղջէն» (հատոր Բ, գլուխ ԿԳ):

Պարիսպ եկեղեցւոյս իսպառ քայքայեալ անհետացեալ է, միայն նշմարին հիմունքն. ջուրն որ յՈրդկան գեղջէ, յաղագս աւերման ջրանցիցն չի՛ք ի միջի, ի վերայ տանեաց եկեղեցւոյն ո՛չ գոյ այժմ կաթուղիկէ ո՛չ յառաջագոյն եղեալ է. այլ բաժան յեկեղեցւոյն յարեւելից նորա գոյ կրկնայարկ քառակուսի շինուած ի խարտեալ քարանց. ներքնայարկն նորա քառակուսի կամարայարկ, իսկ վերնայարկն սիւնազարդ զանգակատուն. թերեւս զսա յիշէ Զաքարիա Սարկաւագ (Կաթուղիկէ):