ՄԵՆԱՍՏԱՆ ՀԱՌԻՃԱՅ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ Ի ՇԻՐԱԿ ԳԱՒԱՌԻ

568. Այս մենաստան ի ստորոտի անդ Արագած լերին ի հիւսիսոյ նորա ի սահմանին Շիրակ գաւառի ի գիւղ անդր՝ որ այժմ Ղբչաղ անուանի. ունի զնիստ իւր ի բարձր ստորոտի անդ ի վայելուչ վայրի, ի հարաւոյ յարեւմտից է ձորն փոքրիկ զառընթափ հայեցուած իւր ընդ արեւմուտս ընդ հիւսիս ընդ բովանդակ սահմանս գաւառին. ջուրն մաքուր օդն առողջարար:

Եկեղեցին, որ զկնի շինեցաւ ի Զաքարիա Ամիրսպասալարէ, է կրկին. ներսինն գաւիթ նորա բարձր շինուածովք ի մաքուր կոփածոյ քարանց. ներսին տաճարն է անսիւն հաւաք գործեալ կամարացն: Ունի ի միջավայր տանեացն զկաթուղիկէ բարձր սրածայր: Եւ ի ներքուստ յերկոսին կողմանս արեւմտեան դրան՝ այն է յերկոսին անկիւնս տաճարին, են երկու փոքրիկ մատրունք ի վերայ նոցա եւս որոշ որոշ սիւնազարդ վերնատունք, որոց քարեայ սանդուղքն վերելից հիւսեալք ընդ որմունս մատրանցն. թերեւս այնք առանձին տեղիք աղօթից իշխանին իշխանուհւոյն: Ունի զմի սեղան զերկուս աւանդատունս:

Դրսին տաճար այն է գաւիթ նորա, գործ զարմանալի, շնորհ ճարտարարուեստ քարակոփի կառուցեալ ի վերայ չորից սեանց միահատորից ըստ բաւականին ընդարձակ մեծութեամբ: Միջավայր առաստաղն ձգեալ ի վերայ չորից կամարաց սեանցն հաւաք գործեալ է բոլորովին փորածու մինչցբուն միջակէտն, ուր է մեծ լուսամուտ բոլորակաձիբրերկուց գրկաց:

Գտանին ինչ ինչ արձանագրութիւնք ի գաւթի աստ յորմունսն ներքուստ արտաքուստ՝ զորս մեծ մասամբ առեալ դիցուք առաջի:

Ի վերայ դրան տաճարին՝ որ ընդ յարկաւ գաւթին, ի կիսաշրջանակ կամարի նորուն դնի սոյն արձանագիր.

«Շնորհիւն Աստուծոյ, ես՝ Զաքարէ Ամիրսպասալար, շինեցի զկաթուղիկէ»:

Ի ներքոյ սոյն արձանագրութեանս ի վերայ նոյն դրանն դնի եւ այս արձանագիր.

«Ի թիւ ՈԿԳ (1214):

Կամաւն Աստուծոյ մեք հառիճեցիք հայր Պետրոս այլ միաբան եղբարքս հաստատեցաք յաւիտենից կտակ անջնջելի մինչ ի գալուստն Քրիստոսի եդաք սահման անխափան. եթէ հայր ոք փոխի առ Քրիստոս, գիշերապաշտաւն Գ քառասունք. թէ էրէց կամ կուսակրաւն՝ Գ քառասունք, ապաշխարողի Բ. ի մարդն Ա աւր ժամ՝ հաւր ամէն եղբարց: Որք հաստատ պահեն աւրհնին ի Քրիստոսէ: Որք հակառակին դատին ի յԱստուծոյ»:

Յաջ կողմն այսր արձանի գրի այս.

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Պուտիկս, մեծ յուսով միաբանեցայ ի սուրբ ուխտս ըստ իմ կարողութեանս ետու ընծայք սրբոյ Աստուածածնիս. հայր Յովհաննէս միաբանքս հաստատեցին վկայութեամբ տէր Համազասպայ ի տաւնի Վարդավառին զամենայն եկեղեցիքս յիմ անուն պատարագել զՔրիստոս. ով խափանէ իմ մեղացն տէր է. կատարիչքն աւրհնեալ եղիցին, ամէն»:

Ի ներքոյ վերոյգրեալ արձանին.

«Կամաւն Աստուծոյ յաշխարհակալութեան Եվղանայ ղան Ղազանին ես Եւոլխութլու որդի Չաղանին իմ որդի Սբաշէս իմ խաթունս Խոդլու միաբանեցաք ի սուրբ Աստուածածնիս զմեր բաժին գանձով շինած ձիթահանքն տուաք եկեղեցուս՝ լոյս ըլնի. ո՛չ 25 Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց

իմ որդու, ո՛չ աղբաւր, ո՛չ իմ ազգի մարդոյ դաւի չկայ. ով դաւի արնէ, յԱստուծոյ ի փեղամպարաց նալաթ է. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ. ի թվ. ՉՁԳ (1334)»:

Փոքր ինչ հեռի ի վերոյգրելոյն.

«Ի ՈՀ (1221).

Ես Վաչէ որդի Սարգսի ամուսին իմ Մամախաթուն տուաք երկու այգի ի սուրբ... ի Փարպի ի Տաճարագեղ մեծ յուսով. յառաջնորդութեան Գրիգոր վարդապետի հաստատեցին կամաւն Աստուծոյ. ընկալաք զայս... զԾառզարդարի Վաչէի Ղազարու տաւնն Մամախաթունին՝ ամէն եկեղեցիքս անխափան. եթէ ոք խափանէ պարտական է մեղացն... »:

Ի մէջ գաւթիս յորմն հարաւային.

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Մխիթար գնեցի յԵրեւան զԵւագրի որդւոյն այգին յարդեանց իմոց ետու ի Հառիճայու ուխտիս. տէր Յովհաննէս միաբանքս սահմանեցին ի տարին Գ աւր պատարագ. Ա... Բ աւր ինձ առնեն անխափան. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ. որք խափանեն դատին ի Քրիստոսէ. ի թու. ՈՀԳ (1224)»:

Ի մէջ գաւթիս յորմն հիւսիսային.

«Կամաւն Աստուծոյ ես՝ Սանասար Պաղտասար որդիք Խուպասարին ի յառաջնորդութեան հաւր Համազասպայ ընծայեցաք սուրբ ուխտիս զմեր հայրենի դրամագին այգին որ ի Նորաշին... ով հակառակ կայ կամ խըսմի մերոյ կամ աւտարաց, նզովս առցէ ի Տեառնէ Յիսուսէ. հայրս միաբանքս սահմանեցին որ յետ Աստուածածնին Ժ աւր պատարագ. Բ-ն Խուպասարին, Բ-ն Կիմայթին, Բ–ն Յովհաննէսին, Դ–ն Սանասարին. ո՛վ զյիշատակս խափանէ դատի ի Քրիստոսէ, ամէն: Հաստատեցաւ կտակս ի կամս Աստուծոյ. ի թվիս ՈՁԴ (1235)»:

Ընդարձակ արձանագիր շինութեան տաճարիս յանուն նոյն Զաքարիա սպասալարի նուիրանացն ի նմանէ յայս մենաստան, դնի յորմն հիւսիսային սոյն տաճարի արտաքուստ՝ յայս օրինակ.

«Շնորհիւն Աստուծոյ ողորմութեամբ մարդասիրին ես Զաքարէ մանդատորթախուցէս [1] Ամիրսպասալար Հայոց Վրաց, որդի մեծին Սարգսի, գանձագին արարի զհռչակաւոր սուրբ ուխտս Հառիճոյ յիւր բնական հայրենատիրացն՝ յաղագս կենդանութեան տեառն իմոյ Թամար թագուհոյ փրկութեան ինձ հարազատ եղբօրն իմոյ Իւանէի զաւակաց մերոց Շահնշահի Աւագին ծնողաց մերոց. շինեցի զամրոց զկաթուղիկէս բազում ծախիւք զարդարեցի ամենայն սպասիւք սրբութեամբ զիմ գեղն՝ որ էր մերձ ի սուրբ ուխտս Մողորիոն՝ ընծայեցի սուրբ Աստուածածնիս, որ բոլոր իւր ամէն հաղահատով սարովն ջրովն, զոր բնական լեալ է ետու ջաղաց ի գետուկ՝ որ Դիւաղաց կոչի. ջաղաց մի ի յԱնի Գլիձորին պարտէզ մի ի Ծաղկոցաձորին, յայգի մի յԵրեւան յայգի մի ի Թալին. զառաջին սահմանքն որ բուն լեալ էր հաստատեցի ի սահմանախաչ հաճոյ գետն կոռմարգով գբերովն, ցամաք ձորովն՝ ճինարին հարով, գոսցեց ձորովն, արեան աղբերովն, հին Հառիճովն. եւ եդի սահման զայս՝ որ յաւագ խորանն պատարագել զՔրիստոս յիմ անուն հանապազ: Արդ, որք հաստատուն պահեն զյիշատակս մեր աւրհնին յԱստուծոյ ամենայն սրբոց նորա. իսկ որք հակառակին հանել ջանան փոքր ինչ կամ մեծ, զանէծս Կայենի զՅուդայի ժառանգեսցեն կրկին նզովեսցին յԱստուծոյ. թէ ոք բռնութեամբ յուժով տանի՝ երեք հարիւր տասնութ հայրապետացն յամենայն սրբոց եղիցի նզովեալ: Նագրեցաւ կտակս հաստատ. թիւ ՈԾ (1201)»:

Գտանին երկու առնաձպատկերք կոփեալք ի վիմի յարեւելեան ճակատ եկեղեցւոյս արտաքուստ յերկոսին կողմանս լուսամտին, որ անդր քան զտանիք տաճարին՝ որոյ հարաւայինն երեւի յայտնապէս լինել արձան Զաքարիայ սպասալարի, զի արձան առիւծոյ դրոշակի իշխանութեան նորա գտանի յետուստ կողմանէ նորա քանդակեալ ի վէմ անդր. իսկ հիւսիսայինն պատկեր Իւանէի նորին հարազատի:

Շինուածք այսր տաճարի բոլորովին համեմատ է շինուածոց հիւսածու տաճարին Այրիվանաց կամ Գեղարդայ. ըստ որում երկոքին եւս ի հրամանէ նորին Զաքարիա սպասալարի կառուցան, գուցէ ճարտարապետ նոցա էր միեւնոյն այր: Յարեւմտից հարաւոյ տաճարիս ի ձորի անդ է ուղղաբերձ ստուար վէմ մի իբրսիւն, ի գլուխ որոյ կառուցեալ է կոփածոյ քարամբք փոքրիկ մատուռն դռնակ ի վերայ զորմէ աւանդեն լինել տեղի շիրմի քարակոփ ճարտարապետի այսր տաճարի:

Հին եկեղեցի մենաստանիս փոքր խրթին կից ի հարաւային որմն գաւթի տաճարին ի կոփածոյ քարանց առանց սեան. ունի զերկուս փոքրիկ սենեակս կամ աւանդատունս՝ որոց մին յանկեան արեւելեան հարաւոյ միւսն յարեւմտեան զմի սեղան զդուռն արտաքոյ գաւթին յարեւմտից:

Է սորա արձանագիր յիշատակի շինութեանն ի վերայ արեւմտեան միակ դրանն, այլ առանց թուականի՝ ըստ այսմ.

«Ես Սարգիս Ճոն շինեցի զեկեղեցիս ի քրտանց իմ ետու զայլ ընծայ ի սուրբ ուխտս. հայր Համազասպ սահմանեաց, որ ի Սարգսի ի Բագոսի տօնին Բ աւր պատարագեն զՔրիստոս յիմ անուն»:

Ի կողմն արեւելեան հարաւոյ յորմն հարաւային արտաքուստ.

«Ես Սարգիս առաջնորդ սուրբ ուխտիս Հառիճայ շինեցի զտեղի սննդեան իմոյ ի հարիւրամեայ կործանմանէն. կարգեցի ի սմա արս ընտրեալս խրատեալս աւրինաւքն Աստուծոյ. հաստատեցի կամակցութեամբ մեր եղբարց՝ եթէ ոք առաջնորդաց ի ընծայից եկեղեցւոյս խորհէ զվաստակս բազմաց զտուրս հոգւոց իւրն համարի՝ որչափ Աստուած աւրհնած, (նա) այնչափ նզոված. որ կաշառաւք հայի կրկին նզոված է»:

Ի ներքոյ վերոյ գրելոյն.

«Կամաւն Աստուծոյ մեք հառիճեցիքս հայր Պետրոս այլ եղբարքս սահմանեցաք ի տաւնի տապանակին իմ մատուռն պատարագել զՔրիստոս յանուն Գրիգորոյ փոխանակ արդեանց իւրոց. որք կատարեն աւրհնեալ եղիցին որք ոչ՝ նզո՛վս ժառանգեսցեն. թիւ ՈԽԱ (1192)»:

Ի ներքոյ վերոյգրեալ արձանին.

«Ի թուին ՈԽԵ (1196). յառաջնորդութեան հաւր Պետրոսի, կամաւն Աստուծոյ ես Աստուածատուր ետու զիմ հայրագին սորա Արուճի վերի քաչկանց այգի զընծայս ետու սուրբ Գրիգորիս սուրբ Աստուածածնիս. հայր առաջնորդ սուրբ ուխտիս խոստացան ինձ ի տարւոջն Բ աւր ժամ. Ա աւրն իմ հայր Նշիկին տեառն իմ մայր Նվարթին. թէ ոք զլանայ չառնեն ի տաւնի սրբոյն Սարգսի, նզովեսցին յԱստուծոյ. որք կատարեն աւրհնին յԱստուծոյ»:

Եւս յայն կողմն սոյն արձանագիր.

«Ես Գրիգոր վարդապետս՝ որդի Տուտայ, ետու զսուրբ նշանս լուսոյ կրկին պահարանով երիս մասն զգրաւականս ոգւոյ իմոյ ի սուրբ Աստուածածինս Հառիճայու. պարտական են ինձ զմիաբանութեան Գ քառասուն զԶատկի ճրագալուցին Ա ժամարար՝ որչափ ուխտս ի հաստատութեան է. որ հանէ զսա ի սուրբ ուխտէս զինչ իցէ պատճառանաւք, նզոված է յԱստուծոյ յամենայն սրբոց, ամէն:

Տուաւ ի ձեռն հաւր Պետրոսի. որք բնակէք ի սուրբ տեղիս կարդայք զգիրս, Պետրոսի հոգւոյ մարմնոյ ծնողաց իւրոց եւ եղբարց թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ աղաչեմ»:

Ի գաւթին՝ յորմն արեւելեան.

«Աստուածասէր արդիւնաւոր պատրոնն Հիջուպ Վահրամ շինեաց զվայելուչ ժամատունս էբեր զմիւս ջուրս յիշատակ հոգւոյ իւրոյ զաւակաց իւրոց ամուսնոյ իւրոյ Թամարին. տէր Համազասպ հայր Յովհաննէս միաբանաւքս ի խնդրո դստերն իւրոյ Խաթունին հաստատեցին ի տաւնի Թէոթոս թագաւորին զմիայն եկեղեցիքս յանուն Թամարին պատարագել զՔրիստոս անխափան: Կատարիչքն աւրհնին Աստուծոյ: Թվ... »:

Ի հարաւակողմն եկեղեցւոյս մինչցզառընթափ ձորն լեալ է կոփածոյ քարամբք շինուած ինչ մեծանիստ սիւնազարդ, որոյ արեւմտեան հիւսիսային որմունք կան ի կանգուն կամարք ինչ հանդերձ սեամբքն. իսկ այլն ամենայն խոնարհեալ անկեալ դնին առ տեղեաւն, որ թուի լինել կամ առաջնորդարանն կամ ուսումնարան իսկ: Որովհետի ժամանակս ինչ ի վանորայս Շիրակայ ծաղկեցաւ արհեստն ուսումնականութեան: Եւ որպէս նկատի ի ծանօթութեանց ինձ պատահելոց՝ աստ ուսուցանէր հռչակաւոր Թէոդորոս վարդապետն Քռթենաւորն կոչեցեալ. առ որ ուսաւ սուրբ հայրապետն Յօհան Ուձնեցի ի Տաշրաց՝ ըստ Վարդանայ Բարձրբերդցւոյ ի գովեստն սրբոյ հայրապետիս:

Յընդարձակ արձանագրութեան անդ յիշատակի անուն ամրոցի. այլ ըստ օրինի ամրոցաց հաստատուն պարիսպ շուրջ զեկեղեցեաւս ոչ տեսանի, բայց եթէ հասարակ պարիսպ ինչ ըստ այլոց մենաստանաց՝ որոց հետք երեւին արդէն. այլ գուցէ թէ զայն ասէ զտանեաց տաճարին գաւթին. քանզի կատար չորեքկուսի որմոց նոցա բարձր է լեալ քան զտանիքն իբրգիրկ մի ի նոյն կոփածոյ քարանցն, այլ այժմ այն մեծ մասամբ քակեալ՝ կայ միայն արեւելեան մասն. ուստի յիշատակեցաւ ի վերոյ լուսամուտ մի անդր քան զտանիք տաճարին: Այժմ այս մենաստան է ի շինութեան: