Երեւանի պատմութիւնը (1500-1800 թթ.)

VIII. ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ

Պայմանները։ Դպրոցները։ Եկեղեցիներում պահպանվող ձեռագրերը։ Երեւանցի գրիչները։ Նաղաշ Հովնաթանի գործունեությունը Երեւանում։ Սաֆարօղլի տաղասաց։ Չափածո վիմագիր արձանագրություններ։ Երեւանի քարավանատանը թարգմանված «Մտաց բանային» երկը։ Վկայաբանություններ։ Միմոսների եւ կատակերգակների փողոցային համերգները։ Խաչատուր Ծաղկող։ Մարգար Զաքարիա Խոճենց Երեւանցի։ Ստեփանոս Րաբբունի։ Մելքիսեթ վարդապետ Երեւանցի եւ Աբրահամ Երեւանցի։ Սիմեոն Երեւանցի։ Ոսկան Երեւանցի։ Մովսես Սյունեցա գործունեությունը Երեւանում։ Եփրեմ կաթողիկոս Ձորագյուղից։ Երեւանցիների մշակույթը Նոր Երեւան գաղութում

 

Առաջին հայացքից թվում է, թե XVI-XVIII դարերում Երեւանում մշակութային առումով հիշատակության արժանի ոչինչ չպետք է ստեղծվեր։ Անվերջ ու ավերաբեր պատերազմները, պարբերաբար կրկնվող բնական աղետները, ֆեոդալական հետամնաց Թուրքիայի եւ Պարսկաստանի ծանր լուծը, խաների ու փաշաների սահման չունեցող կամայականությունները՝ այդ բոլորը խափանում էին նաեւ Երեւանի մշակութային զարգացմանը։ Այդ դարերում բազմաթիվ անգամ ավերվել են հնից եկող նրա ճարտարապետական կոթողները (եկեղեցիները, կամ ուրջները, ոռոգման առուները), ավարի են ենթարկվել տասնյակներով ձեռագրեր, խափանվել են եկեղեցիներին կից գործող դպրոցները, գերեվարվել կամ ոչնչացվել են հազարավոր մարդիկ։ Էլ ինչպես կարող էր բնական ընթացքով զարգանալ նրա մշակույթը։

Այնուամենայնիվ, XVI-XVIII դարերում եւս Երեւանում մշակութային կյանքը չէր ընդհատվել։ Նույնիսկ այդպիսի դաժան պայմաններում Երեւանում ստեղծվել են հիշատակության արժանի գործեր եւ գիտության ու մշակույթի տարբեր բնագավառներում հանդես են եկել ականավոր շատ ներկայացուցիչներ։ Ճիշտ է նկատում Երվանդ Շահազիզը, Երեւանի մշակութային կյանքի վրա բարերար ազդեցություն էր թողնում Էջմիածնի մոտիկությունը [1], իսկ վերջինս դեռ այդ ժամանակներից համահայաստանյան մասշտաբով հայտնի էր իր մտավորականներով ու ձեռագրաց գրադարանով։ Քաղաքի մշակութային կյանքի զարգացմանը մեծապես նպաստել է ս. Անանիա անապատի միաբանությունը, որը հաստատված էր Մովսես Սյունեցու կողմից XVII դարի 20-ական թվականներին եւ իր դրվածքով նման էր Սյունյաց հայտնի Մեծ Անապատին։ Ս. Անանիա անապատի միաբանության լուսավորված ներկայացուցիչները կրոնական հարցերից բացի, զբաղվել են նաեւ գիտության զանազան ճյուղերով [2] ։ Վերջապես պետք է նկատի ունենալ, որ Երեւանը տարբեր եղանակներով կապված էր հայկական մշակույթի շատ օջախների հետ եւ այդ առնչությունները նույնպես նպաստում էին քաղաքի մշակութային կյանքի աշխուժացմանը։ Եթե այդ բոլորի վրա գումարենք նաեւ մեր ժողովրդի ստեղծագործելու մեծ ուժը, ապա պարզ կդառնա, թե ինչու նրա պատմության նույնիսկ այդ մռայլագույն շրջանում մշակութային կյանքը չի ընդհատվել, այլ որոշ առումներով մասամբ գաղթօջախներում եւ մասամբ էլ տեղում բավական առաջադիմել է։ Դրանում իր բաժինն ունի նաեւ մայրաքաղաք Երեւանը։

Հարցերի թվարկումից արդեն հայտնի է դառնում, թե ինչպիսի հաջորդականությամբ եւ մշակութային ինչ երեւույթների ու գործիչների մասին պետք է խոսվի։

Ուրեմն սկսենք դպրոցներից։

Խալֆայական տիպի սակավաթիվ «դպրոցները» չհաշված, մեզ հետաքրքրող դարերում կրթությունն ամբողջապես դեռեւս գտնվում էր եկեղեցու ձեռքին։ Դպրոցները սովորաբար կից էին վանքերին եւ, մասամբ, եկեղեցիներին։ Հ. Արարատյանը հաղորղում է, որ Վաղարշապատ գյուղի 700 ընտանիքից (մոտ 3. 500 բնակիչ) միայն 10 մարդ էր գրագետ [3], որովհետեւ վանական դպրոցներում սովորողների թիվը անչափ փոքր էր եւ այդ վանական դպրոցները նույնիսկ նվազագույն չափով չէին կարողանում մեղմացնել երկրում տիրող անգրագիտությունն ու տգիտությունը։

Սակայն չենք կարող ընդունել Վ. Ռ. Գրիգորյանի այն տեսակետը, թե «Երեւանի խանությունում» XVIII դարի վերջերին «կար ընդամենը երկու փոքրիկ դպրոց», որոնց տակ նա հասկանում է Երեւանի Գյոյ-ջամիին կից գործող մեդրեսեն եւ Էջմիածնի հոգեւոր դպրոցը [4]: Պատմական փաստերը ցույց են տալիս, որ այդ ժամանակներում նշվածներից բացի, դպրոցներ կային նաեւ ս. Ամենափրկիչ, Հովհաննու, Ուշիի եւ այլ վանքերում։ Գրեթե բոլոր վանքերում այդպիսի դպրոցներ կային։ Այդ պարզ երեւում է թեկուզ Զաքարիա Ագուլեցու հետեւյալ վկայությունից. «Յորժամ երթայր (Խոսրով խանը — Թ. Հ. ) ի վանորայս, կոչէր զմանունս դպրոցաց, եւ. տայր երգել զշարական եւ տաղ» [5] ։

Երեւանում եւս Գյոյ-ջամիի մեդրեսեն միակ դպրոցը չէր: Մեզ հետաքրքրող ժամանակներում Երեւանի ամենահայտնի դպրոցը գործում էր ս. Անանիա անապատին կից։ Այս դպրոցը, ինչպես կտեսնենք, հիմնել էր Մովսես Գ Սյունեցին վարդապետ ժամանակ, Ամիրգունա խանի օրոք, XVII դարի առաջին քառորդի վերջերին։ Այս դպրոցում է սովորել ու գործել Մելքիսեթ վարդապետը, այստեղ է որոշ ժամանակ սովորել նաեւ Ոսկան Երեւանցին, որոնց մասին խոսք կլինի հետագայում։ Ս. Անանիա անապատի դպրոցը բարձր տիպի էր՝ նման Սյունիքի Մեծ Անապատի դպրոցին։ Սակայն, ըստ երեւույթին, այն իր բարձրության վրա մնացել է կարճ, ժամանակով։ Դպրոցի հիմնադիր Մովսես վարդապետր Էջմիածնի լուսարար եւ ապա ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրվելուց հետո ս. Անանիա անապատի դպրոցն աստիճանաբար կորցնում է իր նախկին նշանակությունը, վերանում է նրա միաբանությունը, իսկ վանքը վեր է ածվում սովորական եկեղեցու [6] ։

Մատենադարանի «Մեկնութիւն Հին եւ Նոր կտակարանաց» վերնագիրը կրող ձեռագրերից մեկի հիշատակարանում, որը վերաբերում է 1781 թվականին, նշվում է Երեւանի Կաթողիկե եկեղեցուն կից բացված նորակերտ վարժարանի մասին. «Յիշատակ է Դաւիթ սրբազան կաթողիկոսին ի դուռն Երեւանու Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ նորակերտ վարժարանին ի թուին 1230 (1781) եւ ի Դեկտ. ամսեանն», — ասված է այնտեղ [7] ։

Անուղղակի հիշատակությունները գալիս են ասելու, որ այդպիսի վարժարաններ կային նաեւ Պողոս-Պետրոս, Կոնդի ս. Հովհաննես եւ այլ եկեղեցիներում։ Դրանք, բացառյալ ս. Անանիա անապատի դպրոցի, տարրական վարժարաններ էին եւ կրոնի հիմունքների հետ միասին փոքրավորներին (մոնթերին) գրագիտություն էին սովորեցնում։ Ամենուրեք տարածված էին ծեծն ու մարմնական այլ պատիժները, ավանդվող առարկաների մեծ մասը կրոնական էր, իսկ մյուս մասի մեջ մտնում էին լեզուները։ Որոշ աշակերտների ավանդում էին տարրական գիտելիքներ աշխարհագրությունից, աստղաբաշխությունից եւ այլ գիտություններից, որոնց ավանդումը դարձյալ հարմարեցված էր կրոնական գաղափարախոսությանը [8] ։

Երեւանի մզկիթներին կից նույնպես տարբեր ժամանակներում եւ տարբեր տեւողությամբ գործել են դպրոցներ, որոնցում սովորել են մահմեդական երեխաները։ Մզկիթներին կից դպրոցները կոչվել են մեդրեսեներ (ուսումնարան)։ Այստեղ երեխաները պատրաստվում էին հոգեւորական դառնալու կամ ուղղակի ձգտում էին գրագիտություն սովորել եւ որոշ գիտելիքներ ձեռք բերել։ Մեդրեսեների ցածր դասարանի ուսուցիչները կոչվում էին մուդարիսներ, իսկ բարձր դասարանների ուսուցիչները՝ վայզեր։ Կային մզկիթներ, որոնց կից գործող դպրոցներում, սկզբից մինչեւ վերջ, ավանդում էին միեւնույն ուսուցիչները՝ մուշտեիդները (муджтеид), որոնց մոտ աշակերտներ էին գալիս տարբեր տեղերից։

Երեւանի մզկիթների մեջ համեմատաբար ամենից մեծ, մշտական ու կանոնավոր գործող ուսումնարանն ունեցել է Գյոյ-ջամին, որը դպրոցի համար ուներ հատուկ հարմարություններ։ Հայ եւ օտար շատ հեղինակներ այդ մզկիթի մասին խոսելիս միշտ անդրադարձեք են նրա ուսումնարանին՝ մեդրեսեին [9] ։ Սակայն դրա ուսումնարանը, որ գոյություն ուներ XVIII դարի վերջերից, XIX դարի սկզբների դրությամբ պատկերավոր եւ մանրամասն նկարագրել է Հաքստհաուզենը։ Նա Խ. Աբովյանի ուղեկցությամբ դիտել է Գյոյ-ջամիի մեդրեսեի առօրյան եւ ահա թե ինչ է գրում դրա մասին. «Երկու աւուրք առաջ քան զայս՝ առաջնորդութեամբ նորան դարձեալ Աբովեանի տեսեալ էի զմզկիթն, որ շքեղապես եւ հոյակապ մինարէիւն եւ վայելչաշէն դրամբքն, կարեմ ասել՝ առաջին շինութիւնն է Երեւանայ. առաջի մզկիթն են բազում շինուածք, յորս եւ դպրոցն նոցա եւ բնակարանք մոլլայից. ի մտնելն մեր յառաջանում նուագի ընդ պարիսպն մզկթի՝ տեսաք զի յարձակ պատշգամբք միում նստէին երեսուն աշակերտք ըստ արեւելեան սովորութեան (ծալեալ ոտիւք), ի մէջ նոցա երկու ուսուցիչք նոյնօրինակ նստեալք, կոչէին աշակերտաց երկուս երկուս, եւ նստուցեալ առաջի իւրեանց համարս առնուին աշակերտք՝ որք պատմէին կամ ընթեռնուին զուսանելիսն, շարժէին անդադար զգլուխս իւրեանց յայսկոյս. մատեանք նոցա ձեռագիր են ի լեզու Պարսից ի գրելն եւս ի կիր առնուն տառս Պարսից, թէեւ ինքեանք Թաթարք ուսուցանեն աշակերտաց միայն զքանի մի թեթեւ առարկայս, որպէս զպատմութիւն Նազիր Շահին եւ այն. եւ ձեռագիր. ուսուցիչն այնչափ պարտի կրկնել զաւանդեալն, մինչեւ աշակերտք կարող լիցին մեքենաբար ըմբռնել զայն ի լեզու, միանգամայն անծանօթ ինքեանց, սմին իրի է՝ զի սոսկ ընթերցումն եւ ի գիր ամս ձիգս մաշէ զկեանս ողորմելի աշակերտին. յայլամ տեղւոջ նստեալ տեսաք զմոլլայ մի ծերունի. եւ առաջի նորա երկու դեռահաս պատանիք. նոքա ունկն դնէին եւ ինքն երկիւղածութեամբ ընթերցեալ զՂուրանն մեկնէն նոցա» [10] ։

Գերմանացի ականատես ճանապարհորդի հուշերից բերված պարբերությունից երեւում է, որ Գյոյ-ջամիին կից եղած ուսումնարանում չկային դպրոցի համար անհրաժեշտ տարրական պայմաններ (սեղան, նստարան, գրատախտակ եւ այլն), գրենական պիտույքներ եւ տպագիր դասագրքեր։ Թեպետեւ սովորողները ադրբեջանցի (թաթար) մանուկներ էին, սակայն ուսուցումը կատարվել է նրանց համար միանգամայն անհասկանալի պետական լեզվով՝ պարսկերենով։ Շատ անգամ աշակերտները ոչինչ չեն հաս֊ կացել իրենց դասերից եւ միայն դրանք մեխանիկորեն անգիր են արել։ Ուսումը տեւել է երկար, աշակերտների համար ծանր պայմաններում։ Ուսման հիմնական նպատակը գրագիտություն սովորեցնելն էր եւ մի փոքր ծանոթություն տալը պատմությունից ու այլ առարկաներից։

Այդպիսին էին մեզ հետաքրքրող շրջանի Երեւանի եկեղեցիներին ու մզկիթներին կից գործող ուսումնարանները։ Մի կողմ թողնելով գրանցում իշխող ավանդական արատավոր մեթոդները, ուսման ցածր որակը, դպրոցի համար ամենատարրական պայմանների բացակայությունը եւ այլ հանգամանքներ, պետք է ասել, որ այդ ուսումնարաններն իրենց ընդհանուր դրվածքով հնարավորություններ չունեին ընդգրկել քաղաքի մանուկների մեծագույն մասին։ Դրանցում սովորողները դպրոցական հասակ ունեցողների միայն մի չնչին տոկոսն էին կազմում։

Մեզ հետաքրքրող ժամանակներում տարբեր բնույթի ու տարբեր բովանդակությամբ տասնյակների հասնող ձեռագրեր էին պահվում Երեւանի եւ նրա շրջակայքի գյուղերում։ Այդ ձեռագրերի մեծագույն մասը կրոնական բովանդակությամբ էր՝ աստվածաշունչ, ավետարան, սաղմոսարան եւ այլն, իսկ մյուս փոքր մասն ուներ այլ բովանդակություն։ Գիտության՝ հատկապես հայագիտության համար կարեւոր նշանակություն ունեն դրանց ամենատարբեր բովանդակությամբ եւ տարբեր ժամանակներին վերաբերող հիշատակարանները։ Երեւանում եղած ձեռագրերի մի մասը ընդօրինակված էր տեղում, երեւանցի գրիչների կողմից, իսկ մյուսներն արտագրվել էին այլ վայրերում, բայց տարբեր ժամանակներում եւ տարբեր առիթներով բերվել էին այստեղի եկեղեցիները։ Սակայն դրանցով էլ չէին սահմանափակվում քաղաքի ձեռագրերը։ Անուղղակի աղբյուրներից երեւում է, որ եկեղեցիներում եղածներից բացի, բազմաթիվ ձեռագրեր կային նաեւ հարուստ մարդկանց՝ խոջաների եւ մյուսների ձեռքին, որոնք հարմար առիթնեբով կարող էին նվիրել եկեղեցիներին ու վանքերին։

Երվանդ Շահազիզի վկայությամբ 1923 թվականին Երեւանից հավաքվել եւ Էջմիածնի ձեռագրատանն են հանձնվել 78 ձեռագիր, որոնցից 25-ը պահվում է Կաթողիկե եկեղեցում, 20-ը՝ Պողոս-Պետրոսում, 7-ը՝ ս. Սարգսում, 21-ը՝ ս. Հովհաննեսում, 2-ը՝ Զորավորում, իսկ մնացած 3-ը՝ Նորքում։ Դրանք եղել են ավետարաններ, աստվածաշունչ, ճաշոցներ, մաշտոցներ, նարեկ, հայսմավուրք եւ այլն [11] ։ Մզկիթներում պահվող ձեռագրերը, առանց բացառության, եղել են պարսկերեն ու արաբերեն։ Դրանք մեծամասամբ ղուրաններ էին եւ մուսուլմանական սրբազան այլ գրքեր։ Կային նաեւ աշխարհիկ բնույթի պարսկերեն ու արաբերեն ձեռագրեր բանաստեղծություններ, գեղագրություններ եւ այլն [12] ։ Ըստ հիշատակությունների, տներում պահվող ձեռագրերի մեջ կային պատմական եւ այլ բովանդակությամբ՝ շատ բարձր գնահատվող ձեռագրեր [13] ։

Եկեղեցիներում ձեռագրերը կուտակվում էին նվիրատվության եւ մասամբ գնման միջոցով։ Նշված ձեռագրերի մեծագույն մասը Երեւանի եկեղեցիներում կուտակվել էին XVI-XVIII դարերի ընթացքում։ Այդ մեր կարծիքով բացատրվում է նրանով, որ չնայած քաղաքական վատթարագույն պայմաններին, այնուամենայնիվ, Երեւանը Արեւելյան Հայաստանի համեմատաբար ապահով վայրերից էր եւ դրա խոշորագույն կենտրոնը։

Բազմաթիվ հիշատակություններ կան այդ դարերում Երեւանի եկեղեցիներին զանազան ձեռագրեր նվիրելու եւ դրանցում ընդհանրապես ձեռագրեր պահելու մասին։ Այսպես, ըստ հիշատակության միայն Արզումբեկի որդի խոջա Գրիգորը, որը մեծ բարերարություն է արել իր հայրենի քաղաք Երեւանի համար, եկեղեցական զանազան սպասքի հետ միասին 1652 թվականին Կաթողիկե եկեղեցուն է նվիրել չորս ձեռագիր, որոնցից մեկը հայսմավուրք էր, մեկը՝ ճաշոց, մեկը՝ ոսկետուփով մագաղաթյա ավետարան, իսկ մեկը՝ սաղմոսարան. «Եւ շինեաց զԿաթուղիկէ եկեղեցւոյ ժամատունն ի հիմանց բազում ծախիւք. եւ ետ ընծայս եկեղեցւոյ մէկ Յասմաւուր, մէկ Ճաշոց, մէկ ոսկետուփ մագաղաթ Աւետարան, մէկ ատենի սաղմոսարան... » [14], — ասված է նրա բարեգործական աշխատանքների վերաբերյալ թողնված ընդարձակ հիշատակարանում։

Բավական թվով ձեռագրեր են կուտակվել նաեւ ս. Անանիա անապատում, հատկապես XVII դարի 20-ական թվականներին, երբ այն տնօրինում էր Մովսես Սյունեցին։ Նրա օրոք ս. Անանիայում գրվել են նաեւ մի քանի ձեռագրեր։ Դրանցից մեկի մասին Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանի № 5243 ձեռագրի վերջում պահպանվել է հետեւյալ հիշատակարանը. «Շնորհիւ ամենակալին այ եւ գործակցութեամբ հոգւոյն սրբոյ, յանկեալ աւարտեցաւ, ածահրամանդ՝ եւ հգելի՛ց տառս, ՝ի թուաբերութէս Հայոց ՌՀԲ (1623 թ. )´ ի կողմն արեւելից ´ի սահմանս Հայաստանեայ. ի յաւանն Երիվան, ընդ հովանեաւ մատուռի սրբոյն Անանիայի առաքելոյն, ձեռամբ տեառն Մովսեսի, սրբասննունդ, եւ ճգնազգեաց տիեզերալոյս րաբունապետի... » [15] ։

Այդ ձեռագիրը, որ ընդօրինակված է 1623 թվականին Մովսես Սյունեցու կողմից, քարոզգիրք է եւ բավական լավ է պահպանված։

Մի այլ հիշատակարանի համաձայն գրիչ Հովհաննես երեցի կողմից 1743 թվականին ընդօրինակված մի գանձարան, որը հնացել եւ քրքրվել էր, ոմն Թադէոս վերանորոգել տալով՝ նվիրել է քաղաքի Պողոս-Պետրոս եկեղեցուն։ Ահա այդ հիշատակարանի մեզ հետաքրքրող հատվածը (բերում ենք համառոտագրելով).

«Գրեցաւ զայս յիշատակարանս թուականին Հայոց, ՌՃՂԲ (1743 թ. ), Մարտի ամսոյ, ի աւուրն, ի ձեռամբ սուտանուն եւ մեղաւոր պատժապարտ եւ անպիտան զՅովհանէս, իրիցւոյ... ։ ... Տեսեալ սորա անճառ փրկագործ խորհուրդն, աստուածասեր եւ բարեմիտ այրն... Թադէոս անուն երկիւղած... որ ետուր նորոգել եւ կազմել, զայս հոգիաշունչ Գանձարանս յիշատակ... ։

Դարձեալ յիշեցէք Թադէոսն զի տեսաւ զաշխարհս ունայնութիւն զսայ գութ շարժելով ի վրայ սորա այսմ տառիւ. յոյժ կարի եւ փափաքանօք, նորոգել եւ կազմել ետուր ՚ի հալալ ընչից իւրոց, վասն անջինջ յիշատակութեան իւրոյ. եւ իւր ծնողացն, եւ առ հասարակ ննջեցելոցն։ Եւ ետ սուրբ գիրքս ընծայ եւ նուէր ի դուռն հին Էրեւանայ Պօղոս Պետրոս սուրբ եկեղեցւոյն վախմ եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ իւր ծնողացն... » [16] ։

Ինչպես կտեսնենք գրիչների եւ ձեռագրերի ընդօրինակությունների մասին խոսելիս, բավական թվով ձեռագրեր կային եւ ձեռագրեր էին արտագրվում նաեւ Երկուերեսնի եկեղեցում։ Այստեղ մյուս ձեռագրերի հետ միասին պահպանված է եղել մի նշանավոր ավետարան, որը կոչվել է «Վիշարենց» կամ «Վիշակենց» եւ որին վերագրել են մեծ զորություններ։ Այս ձեռագիրն ավելի հին պատմություն ունի։ Ըստ հիշատակարանի, այն Երեւանի «ժամատեղացս» է նվիրվել XVI դարի սկզբներին [17] ։

Բուն Երեւանի եկեղեցիներից բացի, ձեռագրեր կային նաեւ նրա մերձակայքի գյուղերում՝ Նորքում, Նորագյուղում, Ձորագյուղում, Նորագավիթում եւ այլուր։

Նորագավիթ գյուղն ըստ Տուռնեֆորի (որը իր ճանապարհորդության ընթացքում 1701 թվականի օգոստոսի 8-ին գիշերել է այստեղ) ունեցել է 100 տուն հայեր եւ հայտնի է եղել իր այգիներով ու ընտիր գինիով։ Այս գյուղը եւս 1679 թվականի երկրաշարժից ավերվել էր։ Մինչ այդ նա սովորաբար հիշատակվել է իբրեւ «գիւղաքաղաք» եւ ունեցել է մի քանի եկեղեցիներ։ Դրանցից մեկում, օրինակ, 1657 թվականին ոմն Մարտիրոս գրիչի ձեռքով ընդօրինակվել է մի սաղմոսարան [18] ։ Ձեռագրեր կային նաեւ Նորագավիթից ոչ հեռու գտնվող Նորագյուղում, որը հիմնահատակ ավերվել է 1679 թվականի երկրաշարժի հետեւանքով, բայց հետո նորից վերաշինվել է։ Այս գլուղի եկեղեցուն (որը կոչվում էր ս. Գրիգոր) 1465-1466 թվականներին նվիրել են մի ավետարան։ Այդ նույն եկեղեցուն ձեռագրեր են նվիրել նաեւ հետագայում։ Օրինակ՝ 1713 թվականի մի հիշատակարանում ասված է. «Ետու ես տէր Կիրակոսս։ Ես տէր Բարսեղս։ Ես տէր Առաքելս. Ես տանուտէր պարոն Մկրտիչս. Ես Նաղտիս մեք. Մէրեջրիճամի Աթինաս ետուք Նորագեղ զսուրբ Աւետարանս յիշատակ մեզ եւ մեր ննջեցելոցն ամենեցուն մեծի եւ փոքրի արանցն ու կանանցն... » [19] ։

Ձեռագրեր ունեին նաեւ Նորքի եւ Ձորագյուղի եկեղեցիները։

Այսպիսով, Երեւանն իր արվարձանների եւ գյուղերի հետ միասին մեզ հետաքրքրող ժամանակներում դարձել էր հայկական ձեռագրերի հավաքատեղիներից մեկը։ Դրանց եկեղեցիներում կուտակվել էին տարբեր բնույթի ու բովանդակության տասնյակներով ձեռագրեր, որոնց մի մասը այնուամենայնիվ հաջողվել է փրկել օտար զավթիչների «գերեվարում»-ից եւ հասցնել մինչեւ մեր օրերը։

Վաղուց արդեն հայտնի է, որ միջին դարերում գրված մեր հարյուր հազարավոր ձեռագրերից մինչեւ մեր օրերն է հասել միայն մի չնչին մասը։ Թշնամական հարձակումների եւ բնական աղետների հետեւանքով ոչնչացել են հազարավոր ձեռագրեր։ Աղբյուրների վկայությամբ 1170 թվականին սելջուկների ձեռքով միայն Բաղաբերդում ոչնչացվել են 10 հազար տարբեր բովանդակությամբ մագաղաթյա ձեռագիր մատյաններ [20] ։ Մեր երկիրը ներխուժած նվաճողները սովորություն էին դարձրել ավարի ենթարկել նաեւ արժեքավոր ձեռագրերը։ Մոնղոլների, Լենկ-Թեմուրի եւ նրա հաջորդների ժամանակ հայկական բազմաթիվ ձեռագրեր էին «գերեվարված» եւ տարված նրանց պետության կենտրոնական մասերը՝ Միջին Ասիա։ Մեզ հասած շատ ձեռագրերի հիշատակարաններում նշված են, որ դրանք մի ժամանակ եղել են «գերության» մեջ եւ «ազատվել» ու նորից ետ են բերվել այս կամ այն բարերարի կողմից։ Եղել են դեպքեր, երբ որեւէ ձեռագիր «գերությունից» ազատելու եւ ետ բերելու համար գրասեր մարդիկ ծախել են իրենց ամբողջ ունեցվածքը եւ զրկանքներով լի երկարատեւ ճանապարհորդություններ կատարել թշնամական պետությունների քաղաքներում։

Այդ հավասար չափով կարող է վերաբերել նաեւ Երեւանի ձեռագրերին։ Երեւանից էլ շատ ձեռագրեր են տարվել կամ ոչնչացվել թուրք-պարսկական պատերազմների ժամանակ։ Օրինակ, մի հիշատակությունից երեւում է, որ 1582 կամ 1583 թվականին, երբ թուրքերը գրավել էին Երեւանն ու համանուն խանությունը, «գերի» էր տարվել Բջնիի ս. Աստվածածին վանքին պատկանող մի ձեռագիր։ Հիշատակարանից պարզվում է, որ այդ ձեռագիր աստվածաշունչը երկար որոնելուց հետո գտնում են Երեւանում, օտարների ձեռքին եւ, 112 թուման տալով, ազատում են «գերությունից» ու նորից վերադարձնում իր տիրոջը՝ Բջնիի վանքին։ Ահա թե ինչ է ասված այդ մասին Հովհաննես գրչի հիշատակարանում.

«... Իսկ մենք թէպէտ զայսոսիկ արարեալ կատարեցաք՝ սակայն ոչ գոյր ուրախութիւն սրտից մերոց վասն գերի լինելոյ թէ ո՛ւր իցէ. այլ աղէկիզեալ յոգնատենչ սրտիւ բազում որոնմամբ խուզեալ գտաք զգանձս զայս անգին ի հին քաղաքն Երեւան բազում ժամանակաւ գերի արարեալ ամօք իբրեւ եօթանասնօք. եւ մենք յոյժ ուրախացաք ի գիւտ սորին. շատ ջանիւք եւ բազում աշխատութեամբ եւ երթեւեկութեամբ. ՃԺԲ. թուման տուաք եւ ազատեցաք զսա ի ձեռաց օտարաց եւ ի տեղեաց անպատշաճից, եւ յոյժ ուրախութեամբ եւ բազում ցնծութեամբ հոգւով եւ մարմնով դարձուցաք յոյժ պատուով ի տեղի եւ ի սեպհական կայարան իւր յաթոռս Բջնու Սուրբ Աստուածածնիս, որում անդստին սորին սակի էր ծրագրեալ, եւ անուամբ սորին ավարտեալ, եւ եղեալ ի սմա։ Արդի մի´ ոք իշխեսցէ հանել զսա... ։ Գրեցաւ սակաւ յիշատակարանս ի դրունս սրբուհւոյ Աստուածածինս, ձեռամբ յոգնաբիծ Յովհաննես բանասիրէ. թվին. ՌՃԲ ( = 1653) գոլով շոռոթէցի» [21] ։

Բերված հիշատակարանը մեզ թույլ է տալիս ենթադրելու, որ՝ ա) Շահ-Աբասի կողմից Պարսկաստան քշված երեւանցիների կառուցած Նոր Երեւան թաղը (Նոր Ջուղայի մոտ) XVII դարի կեսերին այնքան հայտնի էր, որ գրիչ Հովհաննեսն իր հիշատակարանում Երեւանը դրա հետ չշփոթելու համար կոչում է «հիս քաղաքն Երեւան»։ Թեպետ հնարավոր է նաեւ, որ գրիչի խոսքը վերաբերում է ոչ թե Երեւանին ընդհանրապես, այլ նրա ամենահին թաղամասին՝ Շահարին, որը, ինչպես տեսանք, զանազան հեղինակների մոտ կոչված է նաեւ հին թաղ։ բ) Թուրքերի եւ պարսիկների կողմից Երեւանի խանության եկեղեցիներից ու վանքերից «գերված» հայկական ձեռագրերի մի մասը մեզ հետաքրքրող ժամանակներում կարող էր գտնվել խանության կենտրոնում՝ Երեւան քաղաքում, բայց օտարների ձեռքին։ գ) Վերջապես հիշատակարանից պարզվում է, որ «գերված» հայկական ձեռագրերը վերադարձնելու համար զավթիչները դրանց վրա դնում էին շատ բարձր գներ։

Բացառելով անանուն եւ XIX դարի գրիչներին (որոնց ձեռագրերից շատերը պահպանվում են, թայց մեծ արժեք չեն ներկայացնում) մեզ հետաքրքրող ժամանակների երեւանցի եւ Երեւանում գործունեություն ունեցած, բայց այլ տեղերից եկած գրիչների թիվն անցնում է մեկ ու կես տասնյակից։ Դրանց մասին մենք գաղափար ենք կազմում իրենց ընդօրինակած ձեռագրերում թողած հիշատակարանների միջոցով։ Սակայն վերջիններս, եթե պատմության եւ ընդհանրապես հայագիտության համար հաղորդում են հետաքրքիր փաստեր ու տվյալներ, ապա շատ հազվագյուտ դեպքում են տեղեկություններ պարունակում դրանց հեղինակների՝ գրիչների կյանքի ու գործունեության մասին։ Բացառիկ դեպքերը չհաշված՝ գրիչները հասարակության ամենահամեստ ներկայացուցիչներն էին։ Նրանք սովորաբար իրենց հիշատակարաններում համեստաբար նվաստացնում են իրենց անձն ու կատարած գործը։ Այդ պատճառով էլ Երեւանի հետ առնչված եւ երեւանցի մեզ հետաքրքրող ժամանակների գրիչները ներկայացնելու ենք միայն նրանց կատարած գործով, սկզբունք ընդունելով սոսկ ժամանակագրական կարգը։ Հրատարակված ձեռագրաց ցուցակներից եւ արխիվային նյութերից բացի, այս հարցի պարզաբանման համար երկարատեւ պրպտումներ ենք կատարել Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում։ Հնարավոր է, որ մեր աչքից վրիպել են այնպիսի գրիչներ, ովքեր կամ երեւանցի են, կամ առնչվել են մեր քաղաքի տվյալ ժամանակաշրջանի մշակութային կյանքի հետ։ Մասնագետներն ու ընթերցողները այդպիսիները նկատելու դեպքում թող ներող լինեն եւ մեզ օգնեն հետագայում այդ բացը վերացնելու համար։

XVI-XVIII դարերում մեզ հայտնի այդ կարգի գրիչներից առաջինը եպիսկոպոս Հակոբ Երեւանցին է։ Իրականում Հակոբ Երեւանցին գրիչ չէր, բայց նա թողել է մի հիշատակարան, ուր նա գրում է, որ ինքը երեւանցի է եւ 7 անգամ ուխտի է գնացել Երուսաղեմ։ Ըստ իր ասածի նա վերջին անգամ Երուսաղեմում եղել է 1599 թվականին։ Հավանական է համարվում, որ նա իր զառամյալ հասակում եղել է նաեւ Հռոմում [22] ։ Եպիսկոպոս ուխտագնաց-ճանապարհորդի կյանքի մասին այլ տեղեկություններ չեն պահպանվել։

Հաջորդ մեզ հայտնի գրիչը Պողոսն է, որը Երեւանի ս. Անանիա մատուռում, Մովսես Սյունեցի վարդապետի հովանավորությամբ 1623 թվականին ընդօրինակել է մի քարոզգիրք՝ վերջում թողնելով հետեւյալ հիշատակարանը (բերում ենք համառոտագրելով).

«Փառք... ի թվ. հայոց ՌՀԲ (1623) ի կողմն արեւելից ի սահմանս Հայաստանեաց ի յաւանն Էրիվան, ընդ հովանեաւ մատուռին սրբոյն Անանիայի առաքելոյն ձեռամբ յոգնամեզ եւ խաւարամած ոգոյ Պօղոսի վայելումն դէր Մովսէսի, սրբասննունդ եւ ճգնազգեաց տիեզերալոյս րաբունապետի։ Արդ՝ որք հանդիպիք այսմ հոգիակազմ եւ լուսազարդ մատենիս... յիշեցէք... զհոգեւոր վարժապետն իմ... » [23] ։ Հիշատակարանից չի երեւում, թե նրա հեղինակը ո՞րտեղացի էր, հոգեւոր ի՞նչ աստիճան ուներ, ովքե՞ր էին նրա ծնողները, ե՞րբ էր եկել Երեւան եւ այլն։ Սակայն հիշատակարանից մենք իմանում ենք, որ Պողոսը Մովսես Սյունեցու բազմաթիվ աշակերտներից մեկն էր եւ հավանաբար Երեւան էր եկել ուրիշ տեղից։

Մովսես Սյունեցու աշակերտներից էր նաեւ Զաքարիա գրիչը։ Նա 1625 թվականին Երեւանում, ս. Անանիա մատուռում, Մովսես Սյունեցու հովանավորությամբ ընդօրինակել է մի ընդարձակ մամագիրք, վերջում թողնելով մի երկարաձիգ հիշատակարան։ Հիշատակարանից հայտնի է դառնում, որ Զաքարիան աբեղա էր եւ Մովսես Սյունեցու աշակերտներից։ Անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել նրա հիշատակարանի մեզ հետաքրքրող հատվածը համառոտագրելով.

«... աւարտեցի ՚ի թվաբերութէան հայկազեան տոմարի ՌՀԴ (1625), ՚ի յերկիրս Արարատեան... ՚ի մայրաքաղաքս Էրէվան, ի դրունս սբ. առաքելոյն Անանիայի... » [24] ։

Ընդօրինակված այդ ժամագրքի բովանդակությունը կազմում են՝ սաղմոս, տոնացույց Հայաստանի եկեղեցիների «կարգ ու կանոն աղոթից ի Նարեկացւոց, ներբողյան, խրատ, ոտանավոր եւ այլն [25] ։ Իսկ հիշատակարանում գրչի մասին ուրիշ տեղեկություններ չկան։

Պողոսի հետ միասին գրչությամբ զբաղվել է նաեւ Մովսես Սյունեցու մի ուրիշ աշակերտը՝ Եսայի սարկավագը, որի ս. Անանիա անապատում 1625 թվականին ընդօրինակած ձեռագիրը 1538 համարի տակ պահվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում։ Դրա բովանդակությունը կազմում են՝ ա) «Ողբ Կաթուղիկէ Էջմիածնի ասացեալ ի Ստեփան Մետրապօլտէ Սիւնեաց եպիսկոպոսէ (Ստեփանոս Օղրբելյան պատմագիրն է), բ) Խրատ Կարապետ վարդապետի, գ) Խրատ մանկաց յԱռաքել վարդապետէ եւ դ) Ներբողեան վասն վարուց Ներսէսի Շնորհալոյ ոգեալ ի Ներսեսէ Լամբրոնացւոյն» [26] ։

Ձեռագրից բացի, հետաքրքրություն է ներկայացնում նաեւ գրիչ Եսայի սարկավագի բավական ընդարձակ հիշատակարանը։ Նա Սյունյաց աշխարհից էր, Գրհամ գավառի (հնում՝ Կովսական) Կարճավան (այժմ Կարճեւան գյուղ Հայկական ՍՍՀ Մեղրու շրջանում) գյուղից։ Հիշատակարանի վերքում իր ծննդավայրի, հոգեւոր կոչման, ձեռագիրն ընդօրինակելու, տեղի եւ իր ուսուցչի մասին հետեւյալն է գրում.

«Գրեցաւ գիրքս ձեռամբ յԵսայեայ սարկաւագի, յերկիրն Արարատեան, գաւառն Կոտայի, մայրաքաղաքն Երեւան, ի դուռն սուրբ ուխտին Անանիայ կոչեցեալ, առ ոտս քաջ րաբունոյն Մովսեսի, որ եւ ծառայ եւ տրուպաչ աշակերտաց իսկ եմ, աշխարհէն Սիսակա, յերկրէն, Գուրհամու, ի գեղջէն, որ կոչի Կարճաւան... » [27] ։ Երեւանում XVII դարի առաջին կեսում հայտնի գրիչներից էր նաեւ Մովսես Սյունեցու մի ուրիշ աշակերտը՝ Մինաս գրիչը, որը ծագումով երեւանցի չէր եւ գրչության արվեստով է զբաղվել պատկառելի հասակում՝ 60 տարին բոլորած։ Նա Երեւանի ս. Անանիա անապատում, դարձյալ Սովսես Սյունեցու հովանավորությամբ, 1626 թվականին ընդօրինակել է լքի ժամագիրք։ Իր արտագրած ժամագրքի վերջում գրիչ Մինասը թողել է մի բավական ընդարձակ հիշատակարան, որը կարեւոր տեղեկություններ է պարունակում նաեւ Մովսես Սյունեցու գործունեության մասին։ Բայց այժմ մեզ հետաքրքրում են հիշատակարանի այն հատվածները, որոնք վերաբերում են ձեռագրի ընդօրինակման պայմաններին եւ գրչի կյանքին։ Ահա այդ հատվածները. «Փառք... ի թուականութեանս հայոց ՌՀԵ (1626) գրեցաւ աստուածախաւս մատեանս ս. աստուածահաւրն Դաւթի որ կոչի սաղմոս ի թագաւորութեան պարսից շահ Ապազին երկիրս Արարատեան, ի քաղաքս Երեւան, ի տեղապահութեան Թահմազղուլի խանին ընդ հովանեաւ սբ. աստուածածնիս եւ Անանիա ս. առաքելոյս եւ ս. Էջմիածնայ լուսակառոյց եկեղեցացն, որ յայսմ ամի նորոգեցաւ եւ բազում ծախիւք սպիտակեալ զարդարեցաւ, ի ձեռն մեծ րաբունապետի Մովսէսի վ-ի... », «... Որ եւ մենք ամենեքեան կրոնաւորքս եւ աշակերտեալ մանկունքս աղաչեսցուք բարերարն (Մովսես Սյունեցուն— Թ. Հ. ) աստուած զի ընդ երկայն աւուրս պահէցէ որպէս ինքն կամեսցի... Եւ ես... իբր վաթսնամեա ժամանակեա գոլով, հարկեալ եղե վասն այլ հոգեւոր բանի, զի սովաւ լըցցի նորայն թերին եւ սկսա փըթեալ ձեռաւք որ բնաւին չունէի կարծիք անձամբ իմով գրել գիր մի երեսուն ու վեցիցն։ Այլ շնորհքն եւ ողորմութեանն Քի զաւրացոյց զիս եւ հասոյց աւարտ։ Անմեղադիր լերուք պակասութեան գրոյս զի ծերոց արուեստ է եւ լի է պակասութեան տեսութեան աչաց եւ զաւրութեան բազկաց յաղագս սոցա մի արհամարհէք, աղաչեմ եղբարք եւ սիրելիք եւ արգելուք զողորմի ասելն Մինաս անարժան գրչի» [28] ։

Ինչպես տեսնում ենք, Մինաս գրիչը եղել է Մովսես Սյունեցու աշակերտներից մեկը։ Նա իր այդ հիշատակարանում նշում է գրչության արվեստով զբաղվելու ժամանակի ու հանգամանքների մասին։ Ըստ երեւույթին Մինասը եւս ծագումով Երեւանից չէր, բայց շատ երկար ժամանակ էր ապրել այնտեղ. մանուկ հասակից, երբ ուրիշ շատերի հետ միասին աշակերտում էր Մովսես Սյունեցուն, մինչեւ ծերության տարիքը, երբ վճռում է զբաղվել գրչության արվեստով։ Գրչի սովորական համեստություն է նրա կողմից հիշատակարանում արվող այն հայտարարությունը, թե ինքը ծերության պատճառով իր ընդօրինակած ձեռագրում թույլ է տվել պակասություններ եւ խնդրում է ընթերցողներից ներեն ու սիրալիր լինեն։ Հենց միայն մեջբերված հիշատակարանի սահուն ու պատկերավոր աճը եւ շարադրանքի գեղեցկությունը բավական են, որպեսզի Մինասին համարենք իր ժամանակի բարձր գրագիտություն ու գիտելիքներ ստացած անձնավորություն, Մովսես Սյունեցու արժանավոր աշակերտ։

1630-1640-ական թվականներին Երեւանում գրչության արվեստի գծով մեծ գործունեություն էր ծավալել Մկրտիչ գրիչը, որը նույնպես Մովսես Սյունեցու աշակերտներից էր, եւ գրչությամբ զբաղվում էր վերջինիս ու Փիլիպոսի կաթողիկոսության շրջանում։ Նրա ընդօրինակած առաջին ձեռագիրը մի ժամագիրք է, որի հիշատակարանում կարդում ենք գրչի հետեւյալ խոսքերը.

«Փառք... ի թվականութեան հայոց տօմարի ՌՁ (1631) ամի գրեցաւ աստուածախօս մատեանս աստուածահօրն Դաւթի, որ կոչի սաղմոսարան, ձեռամբ... Մկրտիչ գրչի. ի թագաւորութեան պարսից շահ Ասքուն-եֆունի յերկիրս Արարատեան ի քաղաքս Երեւան ի տեղապահութեան Թահմազղուլի խանին ընդ հովանեաւ. ս. կաթուղիկէիս եւ ս. աստուածածնիս եւ ս. երկու երեսու. ի կ-սութեան Մովսեսի որ նորոգեաց զսուրբ Էջմիածին» [29] ։

Միանգամայն պարզ է, Մկրտիչ գրիչն այդ ժամագիրքը ընդօրինակել էր 1631 թվականին, Մովսես Սյունեցու կաթողիկոսության օրոք, Երեւանի եկեղեցիներում։ Նրա գրչական հաջորդ գործն է եղել Փիլոն փիլիսոփայի աշխատանքների ընդօրինակումը։ Այդ ձեռագրի վերնագիրն է. «Փիլոնի իմաստասիրի Եբրայեցւոյ գործք յաղագս նախախնամութեան» եւ ըստ գրչի թողած փոքրիկ հիշատակարանի ընդօրինակված է Երեւանի Կաթողիկե եկեղեցում, Փիլիպոս կաթողիկոսի օրոք, 1646 թվականին։ Գրիչն այդ մասին հետեւյալն է գրում [30]. «Գրցւ" քիրքս այս ՚ի քաղաքին յԷրեւանայ։ Ընդ հովանեաւ սուրբ Կաթուղիկէին։ Ի հայրապետուե տն Փիլպ"սի" ձեռամբ Մկրտիչ իրիցու ՚ի վայելս Պտ" րս" սարկւ՛գ"ի եղբօր որդւ"ք Խչ"տ"ւր" վր"դպտ"ի իշխողին Գողթե"ց։ ´Ի թվականիս հ'յոց. ´ի հազար՝ եւ Ղ եւ Ե (1646) երրորդումն ամի։ յշցք։ որ հանդիպիք» [31] ։

Դրանցով չեն ավարտվում Մկրտիչ քահանայի գործերը։ Ըսե" հիշատակության 1658 թվականին Երեւանի ս. Անանիա անապատում գրիչ քահանան նորոգել է Գրիգոր Տաթեւացու «Քարոզգիրքը»։ Նա իր հիշատակարանում գրում է, որ ինքն այդ գործը կատարել է «յանապատս Երեւանայ, առ շիրիմին նշխարաց մեծի առաքելոյն Անանիայի, ի կաճառս բազմակոյտ եղբարց սրբազանից» [32] ։

Հիշատակարաններից հայտնի է Մարգար դպիր Երեւանցի գրիչը, որի կյանքի մասին չունենք որեւէ արժանահավատ տեղեկություն։ Ն. Ակինյանի վկայակոչած մի հիշատակարանի համաձայն Մարգար դպիր Երեւանցի անունով մի գրիչ 1537 թվականին ընդօրինակել է մի մաշտոց, որն այժմ գտնվում է Փարիզի ազգային մատենադարանում (ձեռագիր № 59), դրա վերջում թողնելով մի հիշատակարան, որտեղ մասնավորապես ասված է, թե ինքն այդ ձեռագիրն ընդօրինակել է՝ «Ի յերկիրս Արարադեան, ի քաղաքս Երեւան, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի, Սուրբ Յարութեան, Սուրբ Երկու Երեսնի, Ս. Նշանի, յառաջնորդութեան տէր Զաքարիայի եւ տէր Համազասպայ, ի ղանութեան Թավրէժ թաղթին Թահմազ փատշահին» [33] ։

Գրչի այս հիշատակարանի ժամանակի հարցը կասկածանք չի հարուցում։ Նա այդ մաշտոցն ընդօրինակել է Թահմազ շահի եւ Երեւանի եպիսկոպոս Զաքարիայի օրոք, 1537 թվականին։ Սակայն այդ նույն անունով մի այլ գրիչ 1656 թվականին դարձյալ Երեւանում ընդօրինակել է «Ժողովածոյ Յովհաննու Թլկուբանցւոյ» ձեռագիրը։ Ահա թե ինք է գրում նա իր ընդօրինակած ձեռագրի հիշատակարանում. «Փառք... Մարգար դպիրս յԵրեւանցի աւարտեցի զոր գիրքս... ի խնդրուածոյն Շուռաթեցի անարժան Առաքելին... գ էր ինքն ի քաղաքիս Տարայբլուս եսիրութենում գլուխնիս բաց եւ տկլոր եւ ոտրանիս բոբիկ խիստ դառն եւ տխուր... ։ ... ի թվականութեանս Հայոց ՌՃԵ (1656) կրեցաւ սբ. Խաչին պասին... Յիշեսջիք... եւ յերեւանցի պարոն Յուլուխանն որ զօրինակն ետուր... » [34]:

Ամենայն հավանականությամբ դրանք միեւնույն անունը եւ հոգեւոր կոչումը կրող տարբեր գրիչներ են, որ ապրել են տարբեր ժամանակներում, մեկը՝ XVI դարում, իսկ մյուսը՝ XVII դարում, որովհետեւ նրանց հիշատակարաններում նշված ժամանակները կասկած չեն հարուցում։

Իր արժեքի տեսակետից կարեւոր նշանակություն ունի 1663 թվականին դարձյալ Երեւանի սբ. Անանիա անապատում ընդօրինակված Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» օրինակներից մեկը։ Այդ ընդօրինակությունը կատարել է գրիչ Մատաթիան, որն այդ մասին թողել է հանգավորված մի ընդհանուր հիշատակարան։ Մեջ ենք բերում դրա՝ մեզ հետաքրքրող հատվածը խիստ համառոտագրմամբ. «Յարարածոց թուականին. ոձզ-ին. ՚ի ծնընդենէ մերոյ փրկչին. ՌՈԿ. եւ եսին (1663)... «զգրիչս գրոցս աւարտ հանին», «Յաւուրս հանուրց հայրապետին, տեառն Յակոբայ սրբազանին»... «Գիրքս այս գրեցան յԱյրարատին. լայնահովիտ մեծ նահանգին» Հանդեպ ծերոյ բարձր լերին... » «՚Ի Կոտայինըն գաւառին. ՚ի յԵրեւան նուազ քաղաքին... ընդ հովանեաւ մենաստանին. առաքելոց սրբոյ շիրմին» «Ուր կան նշխարք սուրբ ոսկերաց, դամասկացւոյն Անանիյաին» Ա՛րդ աղաչեմ զամենեսիան, հարց եւ եղբարց որք հանդիպին. ՚ի յընթեռնուլն գրոցս օգտին, թէ ՚ի ներկայս, կամ յապառնին «Գաղափարողք թէ լինցին, կամ սեփհականայ՝ յիւրեանս կալցեն «Վասն այ յիշել պարտին... Մատաթիայի Ապիրատին... » [35] ։

Գրչի հիշատակարանից պարզ երեւում է, որ նա գրագետ էր եւ օժտված էր բանաստեղծական որոշ ձիրքով։ Սակայն իր կյանքի ու գործունեության մասին նա այդ հիշատակարանում որոշակի ոչինչ չի հաղորդում։

XVII դարի 60-ական թվականներին Երեւանում գրչության արվեստով զբաղվողներից մեկը, որի անունը՝ հիշատակարանը իր զգալի մասով անընթեռնելի լինելու պատճառով մեզ հայտնի չէ, մեզ հասած մի քայքայված հայսմավուրքի վերջում թողել է հիշատակարան, ըստ սրի այդ ձեռագիրը նա ընդօրինակել է 1664 թվականին, Երեւանում՝։ Հիշատակարանում մեզ հետաքրքրող հարցի մասին, առաջին հատվածում դրա գրելու ժամանակի ու հանգամանքների վերաբերյալ հետեւյալն է ասված.

«Արդ գրեցաւ սա ի թուականութեանս Հայոց Ռ. հարիւր եւ ԺԳ. թուին (1664). ի նեղ եւ դառն ժամանակի. զի յույժ նէղիմք անօրինաց եւ անիրաւ պահանջողաց. ի գաւառս արարադեան ի մայրաքաղաքս որ կոչի Երեւան. ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Երկու Երեսիս եւ սուրբ Յակոբիս եւ սուրբ Կաթուղիկէիս. եւ այլ բազում սրբոցն որ պահպանեն քաղաքիս... ի... խանութիւնէ Երեւանայ Ապազղուլի խանին որ է որդի Ամիր Գօնայ խանին... » [36] ։

Մեզ անհայտ մի գրիչ էլ, դարձյալ Երեւանում, ընդօրինակել է մի քարոզգիրք։ Ըստ նրա հիշատակարանի այդ մատյանն ընդօրինակել է Առաքել քահանայի հետ միասին։ Ավելի ճիշտ, վերջինս ձեռագրից 10 տետր արտագրելուց հետո մահանում է եւ ինքը շարունակում ու ավարտում է ամբողջությամբ։ Հիշատակարանում ոչինչ չի ասված նաեւ ձեռագրի ընդօրինակման ժամանակի վերաբերյալ, միայն նշվում է, որ այն ընդօրինակվել է «ի քաղաքս Երեւան» [37] ։

XVII դարի 60— 90-ական թվականներին Երեւանում գործում էր մեզ hետաքրքրող ժամանակների երեւանցի ամենահայտնի եւ բեղուն գրիչներից մեկը՝ Ավետիք (կամ Ավետիս—) երեցը։ Նա գրչական արվեստի երկարատեւ գործունեություն է ունեցել, մոտ 30 տարի, որի ընթացքում ընդօրինակել է մի քանի ձեռագրեր՝ դրանցում թողնելով իր հիշատակարանները։ Նրա մեզ հայտնի առաջին գործն Առաքել Դավրիժեցու «Պատմության» ընդօրինակումն է, որը նա կատարել է հեղինակի հանձնարարությամբ, Երեւանի Կաթողիկե եկեղեցում 1665 թվականին։ Նրա հիշատակարանում ասված է. «... գրեալ եղեւ գիրքս որ կոչի Պատմագիրք, ի մեծ թվականին Հայոց, ՌՃԺԴ. (= 1665. ) ի մայրաքաղաքս Երեւան, ի դուռն սուրբ եկեղեցոյս, որ անուանի Կաթուղիկէ, հոգաբարձութեամբ ծաիփւք եւ արդեամբք Առաքել վարդապետի, որ է նոյն ինքն այս պատմագրքիս շինօղն եւ արարօղն..., որ վասն զօրինակն բազմացուցանելոյ ետ գրեալ զայս գիրքս, որ եւ այս չորրորդ գիրք է, որ ինքեան Առաքել Վարդապետի ձեռագիր օրինակէն գաղափարեցաւ, որ յոլով ջանիւ եւ բազում հոգաբարձութեամբ ծախէ ինչս եւ ձեռամբ գրչաց գրել տայ... Արդ ոք հանդիպիք սմա կարդալով կամ օրինակելով կամ զբօսնելով, սրտի մտօք յիշեցէք ի Քրիստոս զվերոյիշեալ զԱռաքել վարդապետն... Ընդ սոցին մաղթեմ յիշել ի Քրիստոս զիս զփանաքի գրիչեն զԱվետիս երեցս, որ Հրամանաւ Առաքել վարդապետին գրեցի զգիրքս վասն հասարակաց օգտին... » [38] ։

Հայ պատմագրության համար կարեւոր նշանակություն ունեցող այս հիշատակարանում, ինչպես տեսնում ենք, Ավետիք գրիչը վկայում է, որ Առաքել Դավրիժեցին իր ունեցվածքը ծախելով՝ անձնական միջոցներով գրիչների միջոցով բազմացնել էր տալիս իր գիրքը՝ «Պատմութիւն»-ը։ Նա վկայում է, որ բնագրից իր ընդօրինակածն արդեն եղել է չորրորդ գիրքը։ Բացի դրանից, Ավետիք երեցն Առաքել Դավրիժեցու «Պատմության» ընդօրինակման մասին մի փոքր հիշատակություն է թողել նաեւ գրքի Ե գլխի ավարտից հետո։ Այդ հիշատակարանը զետեղված է աշխատության 1896 թվականի հրատարակության 70-րդ էջի տողատակում, որտեղ ասված է. «Զգծագրող սորին յիշեցէք, զԵրեւանցի Աւետիս երեց, այս պատմագրէս երրորդ գիրք եմ գրեր» [39] ։

Մեկ տարի անց, 1666 թվականին նա դարձյալ ընդօրինակում է նույն «Պատմության» մի նոր օրինակ, որն ըստ հիշատակարանի բնագրից արտագրված հինգերորդ օրինակն էր [40] ։

Գրիչ Ավետիք երեցի ընդօրինակած մյուս ձեռագրերն ունեն կրոնական բովանդակություն։ Դրանցից մեզ հայտնի են երկու ավետարան, որոնցից մեկը նա ընդօրինակել է 1684 թվականին, իսկ մյուսը՝ 1693-ին։ 1693 թվականին ընդօրինակած ավետարանի մասին նա իր հիշատակարանում գրում է. «Գրեցաւ աւետարանս ձեռամբ յոգնամեղ գրչի. Աւետիս մեղապարտ երիցու ունայնագործ մեղաւորի ի թուաբերութեան Հայոց ՌՃԽԲ. (1693), ի յերկիրն Արարատեան, ի քաղաքն յԷրեվան, ընդ հովանեաւ սուրբ Կաթուղիկէին, եւ սուրբ Սարգսին զօրավորին, եւ սուրբ Երկու-երեսուն, եւ սուրբ Յակոբին եւ այլ սրբոյսն։ Ի հայրապետութեան սրբոյն Էջմիածնայ տեառն Նահապետի, ի թագաւորութեան Պարսից Շահ Սուլեյմանին... » [41], իսկ 1684 թվականին արտագրած ավետարանին ավելացրած հիշատակարանի՝ մեզ հետաքրքրող հատվածում կարդում ենք. «... Եւ արդ՝ ես յետինս գրչաց եւ անարժանս ի քահանայից. սուտանուն Աւետիս երէցս... հանձն առի գծագրել՝ այլ կարողութեամբն այ աւարտեցի զսա ՚ի քաղաքս իմ յԵրեւան, ընդ հովանեաւ սուրբ զՅակոբ... եւ սբ. Սարգիս, սբ. էրկու յէրեսիս. եւ սբ. Կաթուղիկէնիս. ի հայրապետութեան տան Եղիազարու. եւ առաջնորդութեան սբ. ամենափրկչի լհեցի Յովանես վարդապետի. ի ղանութեան քաղաքիս Զալխանիս. ի թվականիս Հայոց ՌՃԼԳ (1684)... » [42] ։ Ըստ երեւույթին երեւանցի գրիչ Ավետիք երեցի ընդօրինակած ձեռագրերը նշվածներով չէին սահմանափակվում։ Պետք է կարծել, որ նա մոտ երեք տասնյակ տարիների ընթացքում նշվածներից բացի, ընդօրինակել է նաեւ այլ ձեռագրեր, որոնք կամ մեզ չեն հասել կամ պակասում են դրանց հիշատակարանները։

Ավետիք երեցի ժամանակակիցներից մեկը 1671 թվականին Երեւանի Կաթողիկե, Երուկ-Երեսնի ու սուրբ Սարգիս եկեղեցիներում ընդօրինակել է մի ավետարան։ Ըստ հիշատակարանի այդ ավետարանն ստացել էր Գառնի գյուղաքաղաքից Անանիա երեցը ի հիշատակ իրեն, ծնողներին, կնոջը եւ մյուս հարազատներին [43] ։ Սակայն հիշատակարանում չի նշվում, թե ում կողմից է ընդօրինակված այդ ավետարանը։

Ավետիք երեցի ժամանակակիցներից էր գրիչ Գրիգոր Երեւանցին, որը քահանա էր եւ իր գրչական վաստակով միայն Ավետիս երեցին էր զիջում։ Գրիգոր Երեւանցին նույնպես գրչության արվեստով զբաղվել է շատ երկար ժամանակ՝ մոտ 20 տարի, որի ընթացքում, ինչքան մեզ հայտնի է, նա ընդօրինակել է մեկ ժամագիրք, մեկ ավետարան եւ Հովհաննու տեսիլքի մեկնությունները։ Այդ բոլոր գործերը նա կատարել է իր հայրենի քաղաք Երեւանում։ Ավետարանը նա ընդօրինակել է 1658 թվականին. «... Գրեալ եղեւ սա ՚ի աշխարհս Արարատեան ՚ի մայրաքաղաքիս Երեւան կոչեցեալ, — ասված է նրա հիշատակարանում, — ձեռամբ քահանայի միոյ Գրիգորի, յամի հազար երրորդի, հարիւր երրորդի. եւ եօթն երորդի (1658) թվի տոհմիս Արամեան, սեռի ի հայրապետութեան տեառն Յակոբայ Ջուղացւոյ... » [44] ։

Հովհաննու տեսիլի մեկնությունները նա ընդօրինակել է 1685 թվականին, թողնելով նաեւ մի հիշատակարան, որտեղ ասված է. «... հազար երորդի. վեց հարյուր երորդի ութսուն երորդի հինգ երորդի (1685)... ։

... Ես նուաստ ծառայ քրիստոսի Գրիգոր... քահանայ, ՚ի քաղաքէն Երեւանայ. գրեցի մեկնութիւնս տեսելեանն Յոհաննու աւետարանչի. եւ աստուածաբան առաքելոյ... ։

Խնդրոյ հոգեւոր եւ հարազատ եղբօր իմում տեառն Կիրակոս րաբունոյ, վսեմազարդի... » [45] ։

Ինչպես տեսնում ենք, Գրիգոր քահանան այդ գործը ընդօրինակել էր Կիրակոս րաբունու խնդրանքով։

Պատմագրության համար առանձնապես կարեւոր նշանակություն ունի նրա՝ 1686 թվականին ընդօրինակած ժամագրքի ընդարձակ հիշատակարանը։ Ավելի ճիշտ, գրիչ Գրիգոր Երեւանցին այդ ժամագրքին կից թողել է երկու հիշատակարան, որոնցից առաջինը, որ ընդամենը բաղկացած է երկու տողից, ունի հետեւյալ տեքստը. «Գծագրեցալ ի թուիս հայոց ՌՃԼԵ (1686) ձեռամբ յոգնամեղ Գրիգորի երեւանցւոյ» [46] ։ Ինչպես տեսնում ենք, այդ հիշատակարանում նշված է միայն գրիչի անունը եւ ձեռագիրն ընդօրինակելու տարին։ Մեր ասած մեծարժեք հիշատակարանը երկրորդն է։ Դրանում գրիչը նախ խոսում է Մովսես կաթողիկոսի մասին, ապա ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրում է 1679 թվականին Երեւանում ու նրա շրջակայքի գավառներում տեղի ունեցած կործանիչ երկրաշարժը [47] ։ Գրիգոր Երեւանցու այդ հիշատակարանը վկայակոչվել է շատ հայագետների կողմից։ Այն մեզ համար նույնպես աղբյուր է ծառայել Երեւանում տեղի ունեցած բնական աղետներն ու դրանց պատճառած վնասները բնութագրելու համար։

Մեզ հայտնի է նաեւ Գրիգոր Երեւանցու եւ Ավետիք Երեւանցու մի ուրիշ ժամանակակից՝ Ստեփաննոս Երեւանցին, որը քահանա էր եւ ընդօրինակել է այժմ Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի 687 ու 1101 համարները կրող ձեռագրերը։ Դրանցից առաջինը նա ընդօրինակել է 1680 թվականին, իսկ երկրորդը՝ 1688-ին։ Երկու ձեռագրերն էլ ընդօրինակվել են Երեւանի Երկուերեսնի եկեղեցում։ Դրանցից ուշադրության արժանի է 1101 ձեռագիրը Գրիգոր Տաթեւացու «Լուծմունքը» (լրիվ վերնագիրն է «Լուծմունք քաղուածոյ Առակացն Սողոմոնի ՚ի Գրիգորէ Տաթեւացնոյն»)։ Այդ ձեռագրի վերջում գրիչ Ստեփաննոս Երեւանցին գրել է հետեւյալ հիշատակարանը. «Արդ գրեցաւ սբ. տառս պիտոյից. ՚ի թուին հայոց ՌՃԼԷ (1688). ամին ՚ի մայրաքաղաքն Երեւան, ընդ հովանեաւ սրբոյն Երկուերեսոյ. ձեռամբ անարժան, եւ եղկելիս եւ մեղօք լըցեալ անարհեստ գրիս Ստեֆաննոս սուտանուն քահանայիս. որ չեմ արժանի կոչի է ի համարս գրչաց, եւ գրեցի զսա մեղսամած ձեռօք... » [48] ։

Ստեփանոս Երեւանցուց հետո մոտ 100 տարվա մի ժամանակաշրջան գրչության արվեստի բնագավառում Երեւանում մեզ հայտնի չէ որեւէ մի ներկայացուցիչ։ Հավանական կարելի է համարել, որ այդ ժամանակաշրջանում նույնպես մեր քաղաքում ընդօրինակվել են զանազան ձեռագրեր, բայց թուրք-պարսկական ավերիչ պատերազմների ընթացքում դրանք ոչնչացվել են ու չեն հասել մինչեւ մեր օրերը։ Այնպես որ մեզ հասած ու հայտնի հաջորդ ձեռագրերը Երեւանում ընդօրինակվել են XVIII դարի վերջերին։ Այդ ժամանակների Երեւանի գրիչներից հայտնի է Կիրակոս քահանան, Երեւանի ս. Անանիա անապատի առաջնորդ՝ Ավետիս Կարբեցու որդին։ Կիրակոս քահանան 1776 թվականին նույն ս. Անանիա անապատում ընդօրինակել է մի քարոզգիրք («Գիրք քարոզութեան»), որի ստացողը հենց նույն Ավետիս վարդապետն էր։ Այդ ձեռագիրն այժմ պահպանվում է Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանում՝ 7939 համարի տակ։ Ձեռագրի վերջում դրա ընդօրինակող Կիրակոս քահանան գրել է մի ընդարձակ հիշատակարան, որի մեջ ձեռագրի ընդօրինակման հանգամանքներից, տեղից, տարեթվից բացի, կարեւոր վկայություններ կան նաեւ մեր երկրի այդ ժամանակվա քաղաքական դրության, ժողովրդի վատթար պայմանների, լեզգիների արշավանքների, վրաց Հերակլ թագավորի կողմից լեզգիներին վանելու եւ պատմագրության համար կարեւոր նշանակություն ունեցող այլ դեպքերի մասին։ Անհրաժեշտ ենք համարում բերել այդ հիշատակարանի արժեքավոր հատվածները խիստ համառոտագրելով դրանք. «... ինձ Կիրակոս քահանայի որդի Աւետիս վարդապետի Կարպեցոյ, որ եղեւ արտահանեցել քիրքս քարոզութեան... եւ եղեւ աւարտ հասանել գրոյս ի քաղաքն Երեւան, առ դրան սուրբ Անանիայի առաքելոյն որոյ էր առաջնորդ նոյն վերոյ յիշեալ Աւետիք վարդապետն... ։ ... ի դառն եւ ի դժվար ժամանակին, որում յոյժ տառապեալ կային խղճալի ազգն Հայոց։ ... Իշխանութեան եւ տերութեան քրիստոնէից յէրակլի արքային՝ Վրաց... Երկար կեանս խաղաղականս իւրն եւ որդոց նորին եւ իշխանութիւն որդոց որդի մի պակասեցի ի տանէ նորին վասն զի ժամանակիս յայսմիկ յոյժ զօրացել էր լազկին Տաղստանայ... որ եւ աւերեցին յերկիրս Արարատեան եւ Փայտակարան եւ այլ բազումս, եւ մնացեալն եւս աւերել այրել եւ գերեվարել կամէին. եւ ոչ շատանային։ Յայնժամ զօրացեալն... վերոյ յիշեալն արքայն յԵրակլես, յորժամ յիմանայր զգալ զօրաց նոցին... գնայր ընդառաջ նոցին... վանէր հալածէր եւ կոտորէր զղօրս... ։

Գրեցաւ եւ եհաս աւարտ ՚ի Ռ. Մ. Ի. Ե. թուիս (1776) Հայոց եւ մարտի յամսոյ ութին» [49] ։

Ահա այն հիմնականը, որ վերը թվարկված դեպքերի ու իրողությունների վերաբերյալ հիշատակում է Կիրակոս քահանան։

Ծագումով երեւանցի գրիչներ կային նաեւ այլ քաղաքներում ու վայրերում։ Դրանցից մեզ հայտնի է Սիմայոն (Շմավոն) Երեւանցին, որը 1754 թվականին ընդօրինակել է (տեղն անհայտ) մի ավետարան, դրան ավելացնելով իր հիշատակարանը, որից հարկ ենք համարում նույնությամբ մեջ բերել հետեւյալ հատվածը.

«Ես տր սիմայոնս գերեցի ով որ կարդա, մի բերան ողորմի ասի ած իւրան ահեղ ատենին ողորմի ես որ էի երեւանցի սր առստս հուռ (հիւր) յեկայ ըսպայսր այն ժամանակ էր որ մէլիկ յուսեփ հայարարայպետ (=հայրապետ) աղան ի տն ներսէսի եւ առաջնորդութիւն տն պետրոսի. թվ ՌԲՃԳ (1754) էր յուլիսի ա ես անարժան մեղաւոր երեւանցի սիմայոն յարելէս գրեցի» [50] ։ Հիշատակարանից պարզ երեւում է, որ գրիչ Սիմայոն Երեւանցին թերուս է եղել. նա գրում է աղաղակող սխալներով ու անփույթ։ Հավանաբար նա հոգեւորական չէր եւ սիստեմատիկ կրթություն չէր ստացել։ Դժվար է ասել, թե նա որտեղ է ընդօրինակել այդ ավետարանը, բայց նա իրեն համարում է բուն երեւանցի։

Մեր ասածներից դժվար չէ եզրակացնել, որ XVI—XVIII դարերում Երեւանը հայ գրչության մեծ կենտրոն էր։ Այդտեղի եկեղեցիներում՝ ս. Անանիա անապատում, Կաթողիկեում, Երկուերեսնում, ս. Սարգիսում, Պողոս-Պետրոսում եւ ս. Հովհաննեսում այդ ժամանակաշրջանում ընդօրինակվել են տասնյակներով մատյաններ, որոնց կից եղած գրիչների հիշատակարանները կարեւոր աղբյուրներ են մեր պատմագրության համար։ Գրչության արվեստի գծով առանձնապես մեծ դեր է խաղացել Մովսես Սյունեցու՝ Սյունիքի Մեծ Անապատի օրինակով ստեղծած Երեւանի ս. Անանիա անապատի դպրոցը իր բազմաթիվ սաներով։

Սակայն միայն գրչությամբ չի սահմանափակվում նշված ժամանակաշրջանի Երեւանի գրի ու գրականության արվեստը։ Այդ նույն ժամանակներում է տարիներ շարունակ Երեւանում ապրել միջնադարյան Հայաստանի մշակույթի մեջ այնքան մեծ դեր խաղացած Հովնաթանյանների մեծ ընտանիքի նշանավոր ներկայացուցիչներից մեկը՝ Նաղաշ Հովնաթանը։ Երեւանում է ապրել նաեւ տաղասաց Սաֆարօղլին։ Այդ նույն ժամանակներում Երեւանում գրվել են գրականության պատմության առումով ուշադրության արժանի չափածո արձանագրություններ եւ հիշատակարաններ, որոնցից մեկի մասին նշվեց նախորդ Էջերում։ Ստեղծվել են վկայաբանություններ, զրույցներ եւ այլն։

Նաղաշ Հովնաթանի կյանքն ու գործունեությունը հայ բանասիրության ուշադրությունը գրավել է մեր դարի սկզբներից։ Նաղաշագիտության պիոները կարելի է համարել նշանավոր հայագետ Արշակ Չոպանյանին, որն առաջին անգամ հիմնովին ուսումնասիրել է նրա կյանքն ու գրական–նկարչական գործունեությունը։ Ա. Չոպանյանի 1910 թվականին Փարիզում հրատարակած «Նաղաշ Հովնաթան աշուղը եւ Յովնաթան Յովնաթանեան նկարիչը» աշխատությունը, որը մինչեւ օրս պահպանում է իր թարմությունը, ընդգրկում է նաղաշագիտության գլխավոր բոլոր հարցերը։ Սակայն սխալ կլիներ եթե ասեինք, որ Նաղաշ Հովնաթանի կյանքով ու գործունեությամբ ընդհանրապես առաջինը Ա. Չոպանյանն է հետաքրքրվել։ Նրա կյանքի մասին առաջին տեղեկությունները տվել է իր որդին՝ Հակոբ Նաղաշը, իսկ հոր եւ որդու տաղարանի առաջին քննությունը կատարել է Հ. Տաշյանը իր կազմած ձեռագրաց ցուցակում [51] ։

Գրեթե Ա. Չոպանյանի հետ միաժամանակ Նաղաշ Հովնաթանի ստեղծագործություններով զբաղվել է նաեւ Ա. Ակինյանը։ Նա «Հանդէս ամսօրեայ»-ի 1911 թվականի համարներում հրատարակել է «Յովնաթան Նաղաշ եւ Նաղաշ Յովնաթանեանք եւ իրենց աշխատութիւնք» ուսումնասիրությունը, որը որոշ առումներով լրացնում է Ա. Չոպանյանի նշված աշխատությունը։

Նաղաշ Հովնաթանի կյանքով ու ստեղծագործությամբ զբաղվել են նաեւ սովետահայ բանասերները՝ Ա. Մնացականյանը, Շ. Նազարյանը, Մ. Մկրտչյանը եւ ուրիշներ։ Նաղաշ Հովնաթանի կյանքն ու ստեղծագործությունները անհրաժեշտ չափով լուսաբանված են Մ. Աբեղյանի կողմից [52] ։

Արդ մի քանի խոսք Նաղաշ Հովնաթանի կյանքի ու ստեղծագործության մասին՝ կապված Երեւանի նրա ապրած ժամանաշրջանի մշակույթի հետ։

Ինքը՝ Նաղաշ Հովնաթանն իր կյանքի մասին տեղեկություններ գրեթե չի հաղորդել։ Նրա տաղերից միայն իմանում ենք, որ նա եղել է Երեւանում, Թիֆլիսում եւ այլուր։ Այդ բացը մասնակիորեն վերանում է նրա մահվան առթիվ որդու՝ Հակոբի ողբերգի շնորհիվ։ Հայտնի է դառնում, որ Նաղաշ Հովնաթանը ծնվել է 1661 թվականին, Ագուլիսի շրջանի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Հովհաննես քահանայի ընտանիքում։ Ունեցել է երկու որդի՝ Հակոբը եւ Հարությունը։ Նա մահացել է 61 տարեկան հասակում, 1722 թվականին, հավանաբար իր հայրենի Շոռոթում [53] ։

Տաղանդավոր նկարիչ (նաղաշ) եւ տաղասաց-բանաստեղծ Նաղաշ Հովնաթանը իր ժամանակվա կրթված, զարգացած եւ գիտուն մարդկանցից մեկն էր։ Նրա խորհուրդներին ու խրատներին դիմում էին շատ-շատերը, որոնց թվում նաեւ բարձր իշխանավորները։ Հորը ձոնած տաղի մեջ Հակոբը գրում է, որ նա եղել է «գիտուն բանի», «շնորհալից վարպետ իմաստուն», «քարտուղար տառից հնոց եւ նորոց՝ բանաստեղծ վարպետ», «զանազան շնորհք վարպետաց ուսեալ», «լցեալ շնորհիւ աղբիւր գիտութեան, հմուտ ընթերցմանց քերականութեան» եւ այլն [54] ։

Աշխարհ տեսած ու լուսավորյալ մարդ էր Նաղաշ Հովնաթանը։ Նա շրջագայել էր ամբողջ Անդրկովկասում, եղել էր օտար երկրներում՝ Պարսկաստանում եւ թերեւս Թուրքիայում ու Եվրոպայի մի քանի երկրներում. «... եւ այդ աշխարհէ աշխարհ թափառումներով՝ իր մտքին պաշարը ճոխացուցած, իր երանգապնակին ու քնարին ուժն ու այլազանութիւնը բազմապատկած է», — գրում է Ա. Չոպանյանը [55], մի փոքր անց շարունակելով. «ողջամիտ ու սրամիտ մարդ, աւանդասէր, եկեղեցասէր, բայց ոչ տիրացու, ընդհակառակն՝ տիրացուական բարքերուն, տգետ կրօնամոլութեան, փնթի եւ ստրուկ տէրտէրականութեան ատող ու հեգնող» [56] ։

Նաղաշ Հովնաթանի գործունեությունը սերտորեն առնչվել է Երեւանի հետ։ Նա երկար ժամանակ ապրել է Երեւանում «Նաղաշն Երեւան շատ կացաւ» եւ մոտ 70-ի հասնող տաղերի մեծ մասը գրել է այստեղ [57] ։ Իբրեւ սուր դիտողականություն ունեցող անձնավորություն՝ Երեւանում եղած ժամանակ Նաղաշ Հովնաթանը մոտիկից ծանոթացել է խանական այդ կենտրոնի տնտեսական կյանքին, բնակչության ապրելակերպին, նրա սովորություններին ու սովորույթներին, քաղաքի վատթար պայմաններին եւ այդ բոլորը գույների որոշակի խտացմամբ նկարագրել է իր հայտնի տաղերից մեկում, որը կրում է «Գովասանութիւն Երեւանայ քաղաքին» վերնադիրը եւ որի մի քանի հատվածները տարբեր առիթներով վկայակոչված են սույն գրքում։ Սակայն XVII դարի Երեւանի ներքին կյանքի մի շարք կողմերի մասին դժվար է գաղափար կազմել առանց ընդգծված երգիծանքով գրված այդ տաղի։ Ահա դրա ամբողջական տեքստը.

«Կամիք գովել դուք Երեւան,
Մարդիքն զուլում կ՚երեւան,
Թուրքերըն կու քաշեն բերան,
Մարդոյ գըլխի կոտրեն գերան։

Հաւեն վընաս որպես ըզհուր.
Ջերմ եւ կանաչ աղտեղի ջուր,
Գոր ք... է եւ փիս փըխուր,
Որպէս ծառի ժանգ ու թըրթուր։

Առաւօտուց կ՚երթաս բազար,
Բօլ կու ծախեն բողկ ու գազար,
Թըթու մածուն չանախ հազար,
Խըմոր հացըն կուտայ Նազար։

Սափոր եւ կուժ ամենըն ծակ,
Քանի ջուր կ՛ածես թէ դատարկ,
Ոչ աղբիւր կա եւ ոչ վըտակ,
Թուրքի յահէ դըռներըն փակ։

Զաբուն չուխէն պօրկչուց շալակ,
Գըտակ կարեն ձըգեն թալակ,
Ծայրըն երկայն որպէս սալակ,
Մէջն պատի հաստ քօչալակ։

Թէ մեյտանըն անես օրօն,
Շատ կայ տըտիպ շըպլեդ տօրօն,
Շերեփ գըդալ խիստ խտօրօն,
Ամէնն ածես մէկ վառ թօրօն։

Չունի մէկ գովելոյ պատճառ,
Բազաստանըն փընթի մուռտառ,
Կու ծախեն խիստ խաշար աստառ,
Թօրփա քեչա աթառ փաթառ։

Ձեռացներըն նետ եւ թռնակ,
Ղաւաս կաւաւ նախշուն ըռնակ
Փողով հաց չընկնիլ մարդոյ ճանկ,
Աշխարհս էժան, Երեւան թանկ։

Հաւուզի փող տաս մէկ բուռն,
Հարկիզ մէկըն չառնիլ ձեռն,
Աչքըն կոխես շամբուրի կեռըն,
Խըմեցնես էշի շ... ն։

Ես էլ Երեւան շատ կացայ,
Նոցա հասիաթն իմացայ.
Հազար բան պասպարես նոցա,
Կասես՝ ո՞ւր է, թէ՝ մոռացայ։

Կուզեն ելնեն ամենընք քօչ,
Լի է մոծակ, մըժիկ, բըղոչ,
Ալիշվերիշըն է խիստ փօչ,
Տալոյ նամարդ, առնելոյ ղոչ։

Նաղաշն Երեւան շատ կացաւ,
Ջիկարն այրեց հիւանդացաւ,
Սպիտակ առուցին զարմացաւ,
Խըմեց՝ սըրտիկըն զուացաւ» [58] ։

Անմիջականորեն Երեւան քաղաքին է վերաբերում նաեւ «Վասն կանանց» տաղը, որը նույնպես սուր երգիծական է եւ որով նա խարազանում է Երեւանի կանանց «ավելորդապաշտություննեըը» [59] ։

Սակայն տաղասացությամբ չէր ավարտվում այդ բեղուն հեղինակի գործունեությունը Երեւանում։ Տաղանդավոր տաղասաց-բանաստեղծը միաժամանակ նշանավոր նկարիչ (նաղաշ) էր եւ մշտապես զբաղվում էր այդ արվեստով։ Նաղաշ Հովնաթանը Երեւանում ապրել է 1679 թվականի աղետաբեր երկրաշարժից հետո։ Ինչպես ասվեց իր տեղում, այդ երկրաշարժից ավերվել էին նաեւ քաղաքի բոլոր եկեղեցիները, որոնք շուտափույթ վերականգնելու համար կար Սուլեյման շահի հատուկ թույլտվությունը։ Նկատի ունենալով այդ, Գ. Լեւոնյանը ենթադրում է, որ Նաղաշ Հովնաթանը Երեւան էր հրավիրված վերականգնվող եկեղեցիների՝ Պողոս-Պետրոսի, ս. Անանիայի եւ Կաթողիկեի ներքին պատերը զարդարելու համար [60] ։ Անկասկած է նաեւ այն, որ Նաղաշ Հովնաթանը Երեւանում եղած տարիներին մասնակցություն է ունեցել քաղաքի եկեղեցական, մշակութային եւ հասարակական գործերին։

Բուն երեւանցի էր տաղասաց-աշուղ Սաֆարօղլին, որը հավանաբար ապրել է XVII դարի վերջերին եւ XVIII դարի առաջին կեսում։ Նրանից հայտնի է մի տաղ՝ «Աշըխլամայ ասացեալ ի Սաֆար-օղլու ի վերայ քաղաքին Էրեւանայ», որը մինչեւ օրս գրականագիտական վերլուծության չի ենթարկված։ Այն արվեստի առումով որեւէ նշանակություն չունի։ Սակայն մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում Երեւանում տեղի ունեցած բնական աղետների պատմությունը ուսումնասիրելու համար։ Դրանում երեւանցի աշուղը նկարագրել է 1879 թվականի երկրաշարժը։ Այն ներկայացնում ենք ընթերցողների ու մասնագետների ուշադրությանը.

«Երկինքըն թունա առաւ գետինըն գոռաց,
Անդունդքէն վեր եկաւ ջուրն Երեւանայ։
Երկինքըն շարժ ելաւ մեղաց պատուհաս ելաւ,
Փառն ու գոչումն դուռն Երեւանայ։

Քակավ պազազ, տունը փլաւ չուկանին,
Պատարագ կանգնեցան գանկայաձանին,
Խռովանքը հաւուց այն տէր կենդանին.
Աստուածոցը եկաւ սուրն Երեւանայ։

Հայրը կորցուցեր է, չգտաւ մայրն.
Երկունցը դէմ առաւ իրահու զարը,
Մանուկներուն վրան դրին սալ քաւը,
Յետեւանցը կու լայ քուրն Երեւանայ։

Եղնիկները բերին դրին ի ծառը,
Կոլայ կը փնտրէ չի գտնուլ փառը,
Փակաւ էքեստանը, շրջեցաւ ծառը,
Հրեշտակը կպուց թուրն Երեւանայ։

Կռապաշտ են դարձեր եւ ծեր ու տղայ
Մեղաց պատուհասէ՝ գետին կու խաղայ.
Մէջ հողին մնացին պարոն ու տղայ,
Չեն առնուլ Աստուծոց հուրն Երեւանայ։

Շարժ ելաւ ու թռաւ սուն ու գերան,
Ջարդեցավ մէջք ու պէջքը, աչքն ու բերանը,
Շրջեցաւ պարիսպը, փլաւ խորանը,
Զարութիւնը բերեց սուրն Երեւանայ։

Շատ թագաւոր. թագուհի պէհմուրատ գնաց,
Մեռան սարկաւագները, գըրքերն մնաց,
Մեղայ եկան խղճալով, լացին,
Գուլթարը պարպեցաւ մուրն Երեւանայ:

Սաֆարօղլին նստաւ Երեւան գովեաց,
Աստուած խշմ երաւ, պատուհաս տուեց,
Արդար ու մեղաւոր մէկ ճանփայն ժողովեց,
Զարլիքը է մնացեր գուբն Երեւանայ» [61]:

Սաֆարօղլուց այլ գործեր չեն պահպանվել եւ հայտնի չէ, թե վկայակոչվածից բացի, նա ուրիշ գործեր ունեցել է, թե ոչ։ Նույնիսկ հայտնի չէ, թե երբ է ապրել։ Միայն մեջբերված տաղից ենթադրվում է, որ նա պետք է ապրած լինի նշված երկրաշարժից ոչ շատ ուշ։ Հայտնի է նաեւ մի ուրիշ՝ Սեֆերօղլի աշուղ, որը 1775 թ. գրել է Հովհաննես Մալաթիացի նահատակի տաղը։ Այս վերջինը ոչ մի առնչություն չունի երեւանցի Սաֆարօղլի աշուղի հետ [62] ։ Գրականագիտական տեսակետից որոշ արժեք ունեն չափածո վիմագիր արձանագրությունները, որոնցից մեկի մասին ասվեց վերեւում [63] ։ Այդ արձանագրությունները սովորաբար փորագրված են եկեղեցիների պատերի վրա եւ վերաբերում են դրանց վերանորոգումներին ու վերակառուցումներին։ Դրանք իրականում հանգավորված հիշատակարաններ են, որոնք աղբյուր են ծառայում պատմաբանի համար։

Գրական ինքնուրույն գործերից բացի, մեզ հետաքրքրող ժամանակներում կատարվել են նաեւ որոշ թարգմանություններ։ Այդ կարգի գործերից մեզ հայտնի է 1688 թվականին Երեւանի քարավանատներից մեկում թարգմանված մի ժողովածու, որը բաղկացած էր 37 մանր պատմվածքներից եւ պահպանվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում (ձեռագիր № 1058, թ. 25ա-46ա)։ Այն թարգմանված է եթովպերենից եւ ունի հետեւյալ վերնագիրը. «Գիրք որ ասի բանալի իմաց, թարգմանեալ ի յԵթովպացւոց որ է Հապաշեցւոց ի Կարապետ վարդապետէ. եւ ջանիւք եւ աշխատութեամբ ումեմն քահանայի Յովհաննէս պիտականուն կրօնաւորի, զոր որջորջեալ աբեղայ ասի, ի յԵրեւան քաղաքի մէջ վաճառականաց զոր քարավանասարայ անուանի ի թվ. ՌՃԼԷ (1688 եւ նոքին ՌՃԽԷ)» [64] ։ Ն. Ակինյանն այս ժողովածուն համարում է Երեւանի այդ ժամանակաշրջանում ստեղծված միակ գրական աշխատությունը։ Սակայն հայ բանասիրության մեջ այն սովորաբար կոչվում է «Բանալի մտաց» կրճատ ձեւով եւ, ինչպես տեսնում ենք, թարգմանվել է Կարապետ վարդապետի ձեռքով, որին աշխատակցել է նաեւ Հովհաննես աբեղան։

Մեզ հետաքրքրող ժամանակներում Երեւանում ստեղծվել են նաեւ զրույցներ, ավանդապատումներ եւ բերնեբերան հաղորդվող այլ գործեր։ Երեւանի հետ են առնչվում մի քանի վկայաբանություններ, որոնցից ուշադրության արժանին ստեղծվել է XVII դարի վերջերին եւ բավական երկար ժամանակ մի քանի տարբերակներով տարածում գտել Երեւանի ու Նախիջեւանի խանություններում։ Այդ ավանդապատումն իր հիմքում ուներ հետեւյալ իրական դեպքը, որը բավական մանրամասնությամբ նկարագրված է Զաքարիա Սարկավագի կողմից [65] ։ Շաղկերտ գյուղի տանուտեր Մալխասը դիրքերն ամրացնելու եւ այդ պաշտոնն ձեռքում ամուր պահելու համար փորձում է իր դստերը՝ Թամամ Շաղկերտցուն բռնի ամուսնացնել Նախիջեւանի Մահմուտ-Ռզա-խանի որդու՝ Մուրթուզա-Ղուլիի հետ, որը Երեւանում խանի ժամանակավոր տեղապահ էր նշանակված Զալ-խանից հետո։ Հակառակ իր կամքին կույս Թամամը տարվում է Երեւան։ Սակայն Մուրթուզային չի հաջողվում նրա հետ ամուսնանալ։ Թամամն իրեն բերդից նետում է Հրազդան եւ ապա փախչում Եղվարդ գյուղը։ Սակայն Եղվարդի տանուտեր Սահակը, վախենալով խանի տեղապահից, բռնում է նրան եւ խեղդամահ անում։ Հ. Աճառյանը ենթադրում է, որ կարող է դրա վրա հորինված լինել Վարդան տաղասացի «Տաղ ս. կուսին Թամամիոյ Շաղկերտցւոյ։ Վերջին վկայ կոյս Թամարիա» տաղը [66] ։

Մեր պատմագիրների եւ եվրոպական ճանապարհորդների (հատկապես Ժ. Շարդենի) վկայություններից երեւում է, որ մեզ հետաքրքրող ժամանակներում Երեւանում պարբերաբար փողոցային ներկայացումներ էին տալիս միմոսներն ու կատակերգակները։

Շարդենը գրում է, որ «Երաժիշտներն ու պարողները արեւելցիների միմոսներն են կամ կատակերգակները, կամ ավելի շուտ դա նրանց օպերան է, որովհետեւ այնտեղ միայն չափածո են երգում եւ արձակը բնավ չի մտնում նրանց երգերի մեջ» [67] ։ Այդ, եթե կարելի է ասել, ժողովրդական փողոցային ներկայացումները, աշուղների եւ լարախաղացների ելույթների հետ միասին մեծ բավականություն են պատճառել բնակիչներին։ Դրանք օպերայի, ասմունքի ու կրկեսի նախասկզբնական ձեւեր են, որոնք մեր քաղաքում հարատեւել են բավական երկար ժամանակ։ Ընդ որում Երեւանում ելույթ էին ունենում ոչ միայն տեղական աշուղները, լարախաղացներն ու կատակերգակները, այլեւ ուրիշ քաղաքներից ու գավառներից եկածները։

Արվեստի ճյուղերի մեջ Երեւանում մեզ հետաքրքրող ժամանակներում իր տեղն ուներ նկարչությունը։ Մենք տեսանք, որ Երեւանում բավական երկար ժամանակ ապրել է Նաղաշ Հովնաթանը՝ Հովնաթանյան նկարիչների ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը։ Նա, ըստ մասնագետների կարծիքի, իր կատարած նկարներով զարդարել է վերականգնվող եկեղեցիները՝ Պողոս-Պետրոսի, Կաթողիկեի եւ մյուսների ներքին պատերը։

Անկասկած է, որ այդ ժամանակներում Երեւանում եղել են նաեւ տեղացի մանրանկարիչներ։ Չէ որ նրա եկեղեցիներում ընդօրինակված տասնյակների հասնող ձեռագրերի զգալի մասը զարդարված է մանրանկարներով եւ գեղադրական բարձր ճաշակով։ Մեզ հայտնի է երեւանցի Խաչատուր՝ Ծաղկող մանրանկարիչը, որը ծաղկել է Մատենադարանի ձեռագրերից մեկը [68] ։ Խաչատուր Ծաղկողի կյանքի ու նկարչական գործունեության մասին մեզ չեն հասել համապատասխան տվյալներ, եւ անհնար է նրա անցած ուղին ներկայացնել թեկուզ շատ ընդհանուր գծերով։

Այժմ մի քանի խոսք մեզ հետաքրքրող ժամանակների երեւանցի եւ Երեւանում գործունեություն ունեցած նշանավոր մարդկանց՝ պատմագիրների, գիտնականների, կաթողիկոսների, մշակույթի գործիչների մասին։ Եվ քանի որ գրական երկերի մասին արդեն ասվել է, ապա խախտելով ժամանակագրական կարգը՝ առաջինը ներկայացնում ենք Մարգար Զաքարիա Խոճենց Երեւանցուն, որն ապրել է XVIII դարի երկրորդ կեսում։ Նրա կյանքի վերաբերյալ շատ քիչ տեղեկություններ ունենք։ Հայտնի է միայն, որ նա երեւանցի էր (նա իրեն համարում է երեւանցի), առեւտրական ընտանիքից, ապրել է XVIII դարի երկրորդ կեսում եւ հեղինակ է մի պատմվածք-հեքիաթի ու մի կտակագրի։ Նրա գրչին պատկանող այդ պատմվածք-հեքիաթը կրում է «Վարդ եւ սոխակ» (այլաբանություն ) վերնագիրը եւ տպագրվել է «Անահիտ» միամսյա հանդեսի անցյալ դարի վերջերի մի քանի համարներում [69] ։ Նրա մյուս երկը՝ կտակագիրը, որը տպագրվել է Երուսաղեմում 1853 թվականին, ունի խրատական բնույթ։ Ըստ Ղալաթիայի ձեռագրաց ցուցակի այն ունի հետեւյալ ընդարձակ վերնադիրը, «Մատեանն է. — «Կտակագիր հոգեշահ բանից, շարադրեալ ի Մարգար Ջաքարիայ Խօճենց Երեւանցւոյ ի մեծի իմիք հիւանդութեանն իւրում, յաղագս վերստին ծննդեամբ ստացմանն յաւիտենական երկնից արքայութեան մարդոյ՝ եւ վասն ազնութեան եւ յատկութեան նորա ի միւս ամենայն անբան կենդանեաց. Նաեւ վասն հնգից զգայարանաց նորին, եւ վասն բանի եւ յաղագս ոմանց գլխաւոր մարմնական կրից։ Եւ առաքեալ յԶմիւռին առ որդին իւր Զաքարիայ տի Մարգար Զաքարիայ Խօճենց, յամի Տեառն 1798, Յունիսի 15, ի Սան Պետերբուրգ» [70] ։

Ինչպես տեսնում ենք, Մարգար Զաքարիա Խոճենց Երեւանցին իր կտակագիրը գրել է ծանր հիվանդության ժամանակ, ս. Պետերբուրգում եւ 1793 թվականին ուղարկել է որդուն, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Զմյուռնիայում, հավանաբար առեւտրական գործերով։ Գրականագիտական առումով նրա այդ երկերը դեռեւս ուշադրության չեն առնվել, դեռեւս չեն գնահատվել համապատասխան մասնագետների կողմից։ Մասնագետ չլինելու պատճառով չենք ուզում այդ գործը վերցնել մեզ վրա։ Միայն պետք է նշել, որ դրանք եւ իրենց ձեւով ու բովանդակությամբ, եւ կառուցվածքով ու լեզվով գրականագետի համար կարող են որոշակի հետաքրքրություն ներկայացնել։

Ստեփաննոս Րաբունին երեւանցի չէր, նա Պռոշյան տոհմից էր եւ Երեւանում չի ապրել. նա Գեղարդա վանքի առաջնորդն էր (Այրիվանք)։ Ապրել է XVII դարում։ 1679 թվականի երկրաշարժի ժամանակ գտնվում էր Երեւանում եւ ս. Անանիա անապատի միաբանության մյուս հոգեւորականների հետ միասին զբաղված էր աղոթքով, երբ երկրաշարժի առաջին ահեղ ալիքները ավերեցին եկեղեցին եւ նրա փլատակների տակ մնաց Ստեփաննոս Րաբունին, որն այդ ժամանակ եպիսկոպոս էր։ Ժամանակակիցները մեծ գովեստով են խոսում Ստեփաննոսի մասին՝ նրան համարելով գիտուն եւ «քաջ հռետոր» [71] ։

XVI—XVIII դարերի Երեւանը տվել է մի քանի նշանավոր պատմագիրներ եւ մշակույթի գործիչներ՝ Մելքիսեթ Երեւանցի, Աբրահամ Երեւանցի, Ոսկան Երեւանցի, Սիմեոն Երեւանցի եւ այլք։ Երեւանում հաճախ էին լինում Առաքել Դավրիժեցին, Զաքարիա Սարկավագ Քանաքեռցին, Զաքարիա Ագուլեցին, Աբրահամ Կրետացին եւ ուրիշներ։

Մելքիսեթ վարդապետը ծնվել է Վժան գյուղում, բայց երկար ժամանակ ապրել է Երեւանում եւ այդ պատճառով էլ նա կոչվել է Երեւանցի։ Նրա կյանքի մասին մի հակիրճ, բայց որոշակի ու համակողմանի հիշատակություն ունի Առաքել Դավրիժեցին։ Նա գրում է. «Եւ եղեւ վախճան բազմաշխատ վարդապետիս Մելքիսէթի յԵրեւան քաղաքի, ի վասն դամբարանի սրբոյ առաքելոյն Անանիայի, եւ տարեալ զնա ի հանգիստն հասարակաց՝ ի բլուրն, որ անունանեն Կոզեռ. զի վասն գերեզմանի որ անդ է՝ այսպէս կոչեն զբլուրն, եւ անդ մերձ գերեզմանի Կոզեռ վարդապետին պատրաստեցին հանգիստ, եւ անդ հանգուցին զպատուական եւ զսուրբանունդ նշխարհս մարմնոյն նորա, եւ գրեցին զանուն ի վերայ տապանին. եւ եղեւ վախճան սորին ի ՌՁ (1631) թուականին մերում։ Եւ ի ըսկիզբն ճառիս զոր ի կարգս վարդապետացն յիշեցաք զԳաւառացի Բարսեղ վարդապետն, եւ որին աշակերտ Մոկացի բեղլու Ներսէսն, եւ սորին աշակերտ Երեւանցի Մելքիսէթն ի Վժան գեղջէ. այն Մելքիսէթն այս է՝ զորոյ զպատմութիւն ճառեցաք» [72] ։

Առաքել Դավրիժեցու այդ վկայությունից պարզվում է, որ Մելքիսեթ վարդապետը ծնվել է Վժան գյուղում, Ամրդոլա վանքում աշակերտել է արտաքին գիտությունների ուսուցիչ՝ Բեղլու մականունը կրող Ներսես Մոկացի վարդապետին։ Նա չի բավարարվել միայն իր ուսուցչի տվածով, ինքնուրույն կերպով զարգացրել է գիտության այդ ճյուղը՝ բավական երկար ժամանակ վարելով ճգնավորական կյանք՝ խորանալով տոմարագիտական, քերականական, փիլիսոփայական հարցերում եւ Էջմիածնում ու Երեւանում զբաղվելով քարոզչական ու դասախոսական աշխատանքով։ Նրա աշակերտներից առանձնապես հայտնի են Սիմեոն Ջուղայեցին եւ Ոսկան Երեւանցին, որի մասին խոսք կլինի քիչ հետո։ Դրանք երկուսն էլ Մելքիսեթ վարդապետին աշակերտել են Երեւանում՝ ս. Անանիա անապատում։ Գիտնական-վարժապետը մահացել է Երեւանում, ս. Անանիա վանքում, 1631 թվականին եւ թաղվել Կոզեռնի գերեզմանատանը, Հովհաննես Կոզեռն հայտնի վարդապետի մոտ [73] ։ Նրա ինքնուրույն աշխատություններից հայտնի է «Պատմութիւն Յովհաննու եպիսկոպոսի» խորագիրը կրող երկը, որի մասին բավական մանրամասնությամբ խոսում է Առաքել Դավրիժեցին [74] ։ Վերջապես պետք է նշել, որ Մելքիսեթ վարդապետը Մովսես Սյունեցու հիմնած Երեւանի ս. Անանիա անապատի դպրոցի հայտնի ներկայացուցիչներից մեկն էր, նշանավոր ե՛ւ որպես ուսուցիչ, ե՛ւ որպես ստեղծագործող։

Մելքիսեթից մոտ 100 տարի հետո է ապրել հայտնի պատմագիր Աբրահամ Երեւանցին։ Նա իր մասին կենսագրական տեղեկություններ չի հաղորդել։ Նրա կյանքի վերաբերյալ ընղհանրապես հիշատակություններ չկան։ Միայն հայտնի է, որ նա երեւանցի պատմագիր է, ապրել է XVIII դարում եւ գրել է «Պատմութիւն պատերազմացն 1721-1736 թթ. » վերնադիրը կրող պատմագրական երկը։ Նրա այդ աշխատությունը, որ ձեռագիր վիճակում պահվում է Վենետիկի Մխիթարյանների մատենադարանում, երկար ժամանակ հայագիտության լայն շրջանների համար մնում էր անհայտ։ Այդ ձեռագրից անցյալ դարի վերջերին օգտվել է Ղ. Ալիշանն իր «Այրարատ» աշխատությունը գրելիս։ 1908 թվականին դրան ծանոթացել է նաեւ Լեոն եւ օգտագործել իր մի քանի աշխատություններում։ Լեոն այդ ձեռագրի պատճենը 1928 թվականին նվիրել է Ազգագրական ընկերության մատենադարանին, եւ իբրեւ XVIII դարի մեր ժողովրդի պատմության ուշադրության արժանի երկ ԽՍՀՄ ԳԱ Հայկական ֆիլիալի պատմա-հնագիտական սեկտորն այն հրատարակել է 1938 թվականին՝ «Պատմութիւն պատերազմացն 1721 —1736 թթ. » վերնագրով։ Աբրահամ Երեւանցու այդ պատմությունը ընդգրկում է մոտ 17 տարվա մի ժամանակաշրջան՝ աֆղանների դեպի Պարսկաստան կատարած արշավանքից մինչեւ Նադիր-շահի թագավորությունը։ Դրանում հետաքրքիր շատ տեղեկություններ կան հայ-թուրքական, վիրա-թուրքական, աֆղանա-պարսկական, թուրք-պարսկական հարաբերությունների եւ տեղի ունեցած պատերազմների վերաբերյալ։ Աբրահամ Երեւանցին իր այդ աշխատության մեջ մանրամասն նկարագրել է մեր մայրաքաղաքի ու նրա շրջակայքի գյուղերի բնակիչների 1724 թվականի հերոսական պաշտպանությունը թուրքական զավթիչներից։ Դրանում տրված են քաղաքի տեղագրությանը, թաղերին, բնակչությանը, բերդին, նրա կայազորին, պարսից խաներին վերաբերող մանրամասնություններ։ Նույնպիսի ճշմարտությամբ եւ մանրամասնությամբ են նկարագրված նաեւ Երեւանի պաշտպանությանն անմիջապես նախորդած Կարբիի դեպքերը [75] ։

Առիթից օգտվելով պետք է նշել, որ Երեւանի խանության ու Երեւան քաղաքի պատմության համար կարեւոր նշանակություն ունի «Հուսեին-Ալի-անի դիվան» կոչված պարսկական ձեռագրերի մատյանը, որը հավաքվել ու կազմվել է Երեւանում 1782 թվականին։ «Հուսեին-Ալի խանը իր պաշտոնական գրագրությունները վարելու համար Թավրիզից Երեւան էր հրավիրել մի գրագիր ու հմուտ պարսկագետ, որը, հավաքել է փաստաթղթերի օրինակները եւ դրանցով կազմել նշված մատյանը։ Այդ մատյանի միակ օրինակը պահպանվում է Երեւանի պետական թանգարանում [76] ։

Հայ մշակույթի պատմության մեջ իր ուրույն ու պատվավոր տեղն ունի հայկական տպագրական գործի ռահվիրա Ոսկան Երեւանցի վարդապետը, որի կյանքի մասին բարեբախտաբար ունենք բավարար տեղեկություններ։ Նա իր տպագրած գրքերից մեկի՝ «Գիրք պատմութեան շարադրեալ Առաքել վարդապետին Դաւրիժեցւոյ» (Ամստերդամ, 1669) վերջում ԺԷ գլխի տակ «Պատմութիւն վարդապետին Ոսկանայ Երեւանցւոյ եւ կենցաղաւարութեան նորին» վերնագրի տակ տվել է իր կենսագրությունը, որից եւ օգտվել են նրա կյանքով հետաքրքրվող բոլոր հայագետները՝ սկսած մեծ Չամչյանից եւ վերջացրած մեր ժամանակակիցներով։ Սակայն նրա կյանքի առանձին պահերի եւ կատարած արժանահիշատակ գործերի մասին տեղեկություններ են հաղորդում նաեւ ժամանակակից պատմիչները՝ հատկապես Առաքել Դավրիժեցին եւ Զաքարիա Ագուլեցին, որոնց վկայություններին կանդրադառնանք քիչ հետո։

Ոսկան վարդապետը Ղլիճենց ընտանիքից էր եւ չնայած ծնվել էր Սպահանում (1614 թվականին), բայց Երեւանցի էր կոչվում, որովհետեւ իր ծնողները՝ Հայրը՝ Թորոսը եւ մայրը՝ Գոհարազիզը երիտասարդ հասակում Սպահան էին քշված 1604 թվականի մեծ բռնագաղթի ժամանակ եւ այդտեղ էլ ամուսնացել էին։ Նա գրագիտություն սովորել է տեղական քահանայի մոտ, ապա ուսումը շարունակել Ամենափրկիչ վանքի դպրոցում, որտեղ եւ ձեռնադրվել է աբեղա։ Դրանից հետո Ոսկան Երեւանցին Սիմեոն Ջուղայեցու հետ միասին ավելի բարձր կրթություն է ստացել Երեւանի ս. Անանիա անապատի դպրոցում՝ վերը նշված Մելքիսեթ վարդապետի մոտ։ Ժամանակի Փիլիպպոս կաթողիկոսը, տեղյակ լինելով նրա մտավոր զարգացմանն ու ձեռներեցությանը, հրավիրում է Էջմիածին եւ նշանակում Ուշիի ս. Սարդիս վանքի վանահայր։ Այստեղ նա ծանոթանում է կաթոլիկ հոգեւորական Պողոս Պիրոմալիի հետ, որի միջոցով կարճ ժամանակում հրաշալի տիրապետում է լատիներենին։ Առաքել Դավրիժեցու վկայության համաձայն, Ոսկան Երեւանցին XVII դարի 50-ական թվականների սկգբներին պարսպապատել է տվել իրեն հանձնարարված վանքը, հոգեւորականների համար կառուցելով խցեր ու տներ։ Նա ձգտել է վերանորոգել նաեւ եկեղեցու խարխլված տանիքը, բայց միջոցներ չլինելու պատճառով այդ գործը մնացել է անկատար։ Ահա թե ինչ է գրում Առաքել Դավրիժեցին. «Այսպէս եւ վանքն սրբոյն Սարգսի զօրավարին՝ որ է ի գիւղն Ուշի՝ շինեալն ի սրբոյ Մեսրովբայ մեծ վարդապետէն մերոյ որ եւ սա մերձ է ի գիւղն Կարփի, որի ստորոտս Արագած լերինն. այս վանքս նորոգեցաւ ձեռամբ Ոսկան վարդապետին, որ էր ինքն յԵրեւան քաղաքին եւ յաշակերտաց Փիլիպպոսի կաթուղիկոսին։ Զի թէպէտ կայր եկեղեցին վայելուչ եւ սրբաշէն եւ բարձրաբերձ կաթուղիկէիւ, այլ տանիք եկեղեցեացն ամենեցուն քանդեալք եւ աւերեալք էին, եկեղեցիքն միայն կային ի տեղւոջն, եւ շուրջանակի շինութիւն ոչ բնաւ. այլ սաստիկ քարուտ։ Իսկ Ոսկան վարդապետս թէպէտ ոչ կարաց նորոգել գտանիքն եկեղեցեացն, զի ոչ ունէր այնքան գոյս, այլ մեծաւ տաժանմամբ եւ բազում աշխատութեամբ պեղեաց զչորս կողմն եկեղեցւոյն, եւ պատեաց շուրջանակի պարիսպ յոյժ ամուր, եւ ի մէջ պարսպին շինեաց ըստ պատշաճին խցեր եւ տներ եւ ինքն կայ անդէն բարւոք կարգաւորութեամբ յուսացեալ յողորմութիւնն Աստուծոյ բարեխօսութեամբ սրբոյն Սարգսի զօրավորին» [77] ։

Ուշիի ս. Սարգիս վանքում Ոսկան Երեւանցու առաջնորդ լինելու մասին հիշատակություն ունի նաեւ Զաքարիա Ագուլեցին։ Վերջինս այդ վանքում եղել է եւ այն ժամանակ, երբ դրանից տասը տարի առաջ Ոսկան Երեւանցին արդեն գնացել էր Արեւմտյան Եվրոպա՝ հայկական տպագրական գործով եւ վանքում տնօրինում էր նրա տեղապահը՝ Պողոս Երեւանցի վարդապետը [78] ։

Հայկական առաջին տպարանը Հոլանդիայի Ամստերդամ քաղաքում հիմնվել էր Ոսկան Երեւանցու այդտեղ գալուց առաջ, 1660 թվականին, Փիլիպպոս կաթողիկոսի նոտար Մատթեւոս Ծարեցու կողմից։ Վերջինս այդ նպատակով Արեւմտյան Եվրոպա էր ուղարկված Պիլիպպոսի հաջորդ Հակոբ կաթողիկոսի կողմից։ Մատթեւոս Ծարեցին Ամստերդամ է գնացել Զմյուռնիայի, Վենետիկի ու Հռոմի վրայով։ Գնալով Ամստերդամ՝ 1658 թվականին հայկական տառեր փորագրելու եւ ձուլելու համար պայման է կնքում այդ գործի վարպետ Քրիստոֆ Ֆան Դիկի հետ եւ դեռ իր պատվիրած մայր տառատեսակները լիովին չավարտված՝ նա 1660 թվականին սկսում է «Յիսուս Որդին» գրքի տպագրությունը։ Տպագրական մեքենաներ ձեռք բերելու, մայր տառատեսակներ փորագրել ու ձուլել տալու եւ ընդհանրապես տպարան հիմնելու համար Մատթեւոս Ծարեցին անհրաժեշտ միջոցներ չուներ։ Նրան այդ խնդրում օգնության են հասնում երեւանցի երկու վաճառականներ՝ Ղլճենց Ավետիսը՝ Ոսկան վարդապետի եղբայրը, որը Հոլանդիա էր գնացել վաճառականական գործերով, եւ Պողոսի որդի Գրիգորը։ Նրանք երկուսը միասին 1. 000 դահեկան տալով փակում են Ծարեցու պարտքերը։ Վերջինս 1661 թվականին մահանում է եւ տպարանն ամբողջությամբ անցնում է Ավետիսի ձեռքը։ Նա այդ տպարանը նվիրում է Էջմիածնին եւ իր եղբոր տնօրինության տակ գտնվող Ուշիի ս. Սարգիս վանքին։ Հիշատակությունների համաձայն, Ծարեցու մահանալուց հետո Ավետիսըր կարգի է բերում տպարանը եւ այն լրացնում մայր տառատեսակներով ու համապատասխան մեքենաներով։ Սակայն ինքը լինելով վաճառական եւ ծանոթ չլինելով տպագրական գործին, նամակով կաթողիկոսից խնդրում է շտապ Ամստերդամ ուղարկել իր եղբորը՝ Ոսկան Երեւանցուն։ Հակոբ կաթողիկոսը Ոսկանին կարգադրում է գնալ եւ տեր կանգնել տպարանին։ Զբաղված լինելով թարգմանչական գործով, Ոսկան վարդապետը տպարանը ժամանակավորապես կառավարելու համար առանց հապաղելու Հոլանդիա է ուղարկում իր աշակերտներից մեկին՝ Կարապետ վարդապետին։ Ավետիսը մինչեւ իր եղբոր գալը տպարանը հանձնում է նրան, իսկ ինքը գնում Իտալիա, այնտեղից էլ՝ Զմյուռնիա։ Կարապետ վարդապետը 1664 թվականին սկսեց տպագրեր սաղմոսը, ապա՝ շարականը՝ մինչեւ համբարձման կանոնը։

Կարապետ վարդապետին ուղարկելուց հետո Ոսկան Երեւանցին լրացնում ու կանոնավորում է տպագրվելիք աստվածաշնչի իր մոտ եղած օրինակը եւ իրեն օգնելու համար տարբեր տեղերում բնակվող հայերի անուններով հատուկ նամակ վերցնելով Հակոբ կաթողիկոսից՝ մի քանի աշակերտների հետ միասին 1662 թվականին ուղեւորվում է Արեւմտյան Եվրոպա։ Իտալիայում հանդիպելով իր եղբայր Ավետիսին՝ նրանից գրություն է վերցնում տպարանին տիրություն անելու մասին։ Ոսկան վարդապետին հայտնի էր, որ առանց լրացուցիչ միջոցների անհնար է տպարանը կարգի բերել եւ. տպագրել աստվածաշնչի նման բարդ աշխատանքը։ Նա օգնության համար դիմում է Իտալիայում գտնվող հայերին, բայց երկար ժամանակ դրանցից ոչ մի օգնություն չի ստանում եւ գործերը կանոնավորելու համար կրում է շատ նեղություններ։ Վերջիվերջո ջուղայեցի երեք հայ վաճառականներ՝ Ստեփաննոս Խանենցը եւ Թեոդորոս ու Պետրոս Տեր-Ավագյանները տալիս են նրան անհրաժեշտ միջոցների մի մասը, պայմանով, որ աստվածաշնչի վաճառքից սկզբից պետք է ետ վերցնեն իրենց տված դրամագլուխը, իսկ ստացած շահույթը պետք է բաժին ընկնի Էջմիածնին ու ս. Սարգիս վանքին։ Քաջալերվելով դրանից, Ոսկան վարդապետը նրանցից ստացած դրամագլուխը իր եղբայր Հովհաննեսից իրեն մնացած դրամի հետ գումարելով, շտապում է Ամստերդամ եւ տեր դառնում տպարանին։ Տեղ հասնելուն պես նա ձեռնարկում է Ասվածաշնչի տպագրությանը՝ փորագրել է տալիս նրա վերնագիրը եւ ինքն էլ թարգմանում է դրա առաջաբանն ու բովանդակությանը։ Աստվածաշնչի տպագրությունը տեւում է ավելի քան երկու տարի՝ դրա տպագրությունն սկսվել է 1666 թվականին եւ ավարտվել միայն 1668 թվականին։ Դրանից հետո անմիջապես տպագրում է Առաքել Դավրիժեցու «Պատմութիւն»–ը (1669 թվականին), որը հեղինակը գրել ավարտել էր 1662 թվականին, ապա «Աղուէսագիրքը» եւ այլ գրքեր, ընդամենը 19 անուն։ Դրանից հետո Ոսկան վարդապետն անցնում է Լիվոռնո եւ 1670 թվականին այնտեղ տպագրում եւս երկու գիրք, իսկ 1673 թվականին գնում է Մարսել՝ դարձյալ նպատակ ունենալով շարունակել գրքերի տպագրությունը, չնայած պապական գրաքննության հարուցած անասելի դժվարություններին։ Սակայն շուտով կտրվում է նրա կյանքի թելը. 1674 թվականին նա մահանում է (Մարսելում) եւ նրա սկսած գործը շարունակում են իր աշակերտները եւ ազգակիցները։ Չնայած Ամստերդամի հայկական տպարանը ստեղծվել էր ուրիշի ձեռքով, բայց նրա եւ հայկական տպագրության իսկական հիմնադիրը համարվում է ձեռներեց ու գիտուն Ոսկան վարդապետը, որը տպագրական գործի հետ միասին զբաղվել է նաեւ թարգմանություններով, ինչպես նաեւ լատիներեն կազմել է հայ եկեղեցու թեմերի վիճակագրությունը։ Ոսկանի մահից հետո եւս նրա գործը շարունակվեց մեծ հաջողությամբ։ Մեկը մյուսի ետեւից հայկական տպարաններ բացվեցին Մարսելում, Պոլսում, Վենետիկում եւ այլ քաղաքներում [79] ։

XVIII դարի ծագումով երեւանցի գործիչներից ամենահայտնին Սիմեոն Երեւանցին է, ամենայն հայոց ամենահայտնի կաթողիկոսներից մեկը։

Ամենայն իրավամբ Սիմեոն Երեւանցուն համարում են «ամենախոշոր անձնավորությունը 18-րդ դարի հայ լուսավորչական հոգեւորականության մեջ» [80] ։ Նա իր դարի ամենաեռանդուն եւ համակողմանի բարձր գիտելիքներ ունեցող անձնավորություններից մեկն էր։

Սիմեոն Երեւանցին նախ եւ առաջ հայտնի էր որպես ուսուցիչ։ Իր ուսումն ստանալով Էջմիածնի դպրոցում, նույն տեղում էլ ինքը դարձել էր ուսուցիչ եւ կրթել բազմաթիվ աշակերտների։ Նրա աշակերտների թվումն էին նաեւ Հովսեփ Արղությանը՝ 18-րդ դարի հայ ազատագրական շարժման այդ եռանդուն ու ականավոր ներկայացուցիչը, եւ Հակոբ Շամախեցի կաթողիկոսը։ Սիմեոն Երեւանցին շատ շրջագայություններ կատարած եւ աշխարհ տեսած անձնավորություն էր։ Մինչեւ կաթողիկոս դառնալը լինելով Էջմիածնի նվիրակ՝ նա առիթ է ունեցել ճանապարհորդել Կ. Պոլիս, Երուսաղեմ, Թուրքիա, Պարսկաստան, Հնդկաստան եւ այլուր։

Սիմեոն Երեւանցին բազմագործունյա անձնավորություն էր։ Նա կատարել է հիշատակության արժանի քաղաքական, գիտական ու մանկավարժական, մշակութային ու հոգեւոր գործեր։ Նրա քաղաքական գործունեությունը բացառապես վերաբերում է կաթողիկոսական շրջանին (1763-1780 թթ. )։ Իր հեղինակությամբ վայելելով ժամանակի վրաց թագավոր Հերակլի համակրանքն ու աջակցությունը, Սիմեոն Երեւանցին ամեն կերպ փորձում էր նրա միջոցով երկրում ստեղծել տանելի վիճակ, կանոնավորել նրա եւ Երեւանի խանի հարաբերությունները ու խափանել դրանց միջեւ ծագած՝ ավերում բերող պատերազմները։

Սիմեոն Երեւանցին գիտական ու մանկավարժական գործունեություն էր ծավալել հիմնականում մինչեւ կաթողիկոս դառնալը՝ վարդապետ ու ուսուցիչ եղած ժամանակ։ Նրա գրչին են պատկանում մի ամբողջ շարք աշխատություններ, որոնց թվումն է նաեւ հայագիտության համար այնքան կարեւոր «Ջամբռ»-ը։ Նրա ջանքերով վերանորոգվեց Էջմիածինը, հիմնվեց Ռուսաստանի թեմը, Ախալցխայում, Ալաշկերտում եւ Բայազետում դադարեցվեց կաթոլիկական պրոպագանդան, կարգի բերվեցին հայկական եկեղեցու տոները, որի համար նա գրել էր տոնացույց (այն հրատարակվել է իր հիմնած Էջմիածնի տպարանում, 1774 թվականին)։

Սիմեոն Երեւանցու անգնահատելի ծառայություններից է Էջմիածինը հայ մշակութի նշանավոր կենտրոն դարձնելը։ Նա է հիմնադիրը բուն Հայաստանում առաջին տպարանի, որն ամբողջովին ստեղծվեց նրա ջանքերով Էջմիածնում, 1771 թվականին եւ դրա անխափան աշխատանքն ապահովելու համար շուտով (1776 թվականին) նույն տեղում հիմնադրում է նաեւ թղթի գործարան։ Սիմեոն Երեւանցին իբրեւ նոր ժամանակների կաթողիկոս իր գործունեությամբ կարող է համեմատվել միայն Ներսես Աշտարակեցու եւ Խրիմյան Հայրիկի հետ։ Նա կաթողիկոս է եղել 1768 թվականի ապրիլի 20-ից մինչեւ իր մահվան օրը՝ 1780 թվականի հուլիսի 26-ը։ Թաղված է Էջմիածնի ս. Գայանե եկեղեցու գավթում։ Նրա գերեզմանի վրա փորագրված է մի ընդարձակ չափածո տապանագիր [81] ։

Երեւանցի էր նաեւ Եփրեմ կաթողիկոսը, որը ծնվել էր քաղաքի Ձորագյուղ թաղամասում, 1748 թվականին։ Մինչեւ կաթողիկոս դառնալը նա նվիրակ է եղել նախ Հնդկաստանում, ապա՝ Ռուսաստանում, իսկ Հովսեփ Արղությանի մահից հետո նույն տեղում կարգվել էր թեմի առաջնորդ։ Նա որոշ ընդհատումներով կաթողիկոս է եղել 1810-1830 թվականներին, մահացել է 1835 թվականին [82] ։ Նույն Ձորագյուղ թաղամասից էր նաեւ Հովհաննես IX (Կարբեցի) կաթողիկոսը (1831-1842)։

XVII դարի հայ եկեղեցական եւ մշակութային հայտնի գործիչներից էր Մովսես Սյունեցին, որի գործունեությունը մեծ չափով կապված էր Երեւանի հետ։ Նա ծնվել էր Բաղք կամ Աճանան գավառի Խոտանան գյուղում։ 15 տարեկան հասակում արդեն ձեռնադրվել էր աբեղա։ Սրապիոն կաթողիկոսի եւ վարդապետ Գրիգոր Կեսարեցու մոտ սովորելուց հետո եղել է Երուսաղեմում, Պաղեստինում եւ Եգիպտոսում։ Այնուհետեւ Սարգիս եպիսկոպոսի եւ Կիրակոս վարդապետի հետ միասին վերադառնում է Սյունիք։ Այստեղ նրանք 1608 թվականին հիմնում են հայտնի Հարանց կամ Մեծ անապատը, որն ուներ իր օրինակելի ու բարձր տիպի դպրոցը։ Սակայն եռանդոտ ուսուցիչն ու հոգեւորականը երկար փակված չի մնում Մեծ անապատում։ Նա իր մի շարք աշակերտների հետ միասին սկսեց շրջագայել Հայաստանի գավառներում ու գյուղերում, բարեկարգել եկեղեցիներ, բանալ դպրոցներ եւ զբաղվել քարոզով։ Շուտով նա հայտնի է դառնում ամբողջ երկրում։ Նրա ջանքերով Հարանց անապատի օրինակով հիմնվում են մի շարք անապատներ, որոնք ունեին իրենց դպրոցները։ Նշվածներից բացի, նա եղել է նաեւ Սպահանում եւ Իրանի ուրիշ քաղաքներում։ Դեռեւս մինչեւ կաթողիկոս դառնալը նա կարգված էր Էջմիածնի փակակալ եւ Շահ-Աբաս I-ից հատուկ իրավունք ստանալով Էջմիածինը պատել տվեց պարսպով, կառուցել տվեց վեհարան, հյուրանոց, շտեմարան, սեղանատուն եւ միաբանների համար մի քանի սենյակներ։

Մովսես Սյունեցու գործունեության զգալի մասը բաժին է ընկնում Երեւանին։ Իր շրջագայությունների ժամանակ նա գալիս է Երեւան՝ մտադրություն ունենալով այստեղից էլ գնալ արեւմուտք։ Սակայն ժամանակի Ամիրգունա-խանը հորդորում ու խորհուրդ է տալիս նրան հրաժարվել այդ մտքից եւ. Երեւանի հյուսիսային մասում, այգիների մեջ հնուց ի վեր գոյություն ունեցող ս. Անանիա ավերված մատուռը վերականգնել, դարձնել անապատ եւ այնտեղ շարունակել իր մտավոր գործունեությունը։ Պատմիչի ասելով Մովսեսից նույնն էին խնդրում նաեւ քաղաքի ողջ բնակիչները եւ վաճառականները։ Հայրենասեր վարդապետը տեղիք է տալիս եւ հրաժարվում արեւմուտք գնալու իր մտադրությունից։ Հավատացյալների եւ հատկապես վաճառականների օգնությամբ վերը նշված տեղը նա պարսպապատում է, կառուցել է տալիս խցեր, ժամատուն, ամառանոց, ուրիշ օժանդակ տներ եւ Մեծ անապատի օրինակով այնտեղ հաստատում միաբանություն ու դպրոց։ Առաքել Դավրիժեցին գրում է. «եւ կատարեալ զամենայն շինուածսն, բնակեցաւ անդէն վարդապետն իւրովք միաբանօքն, կարգաւն եւ սահմանաւն այն, զոր կարգեցին ի մեծ անապատն։ Առ որ ժողովեցան միաբանք բազումք, միայնակեացք ի գրոց աշակերտք իմաստունք եւ սրբակեացք» [83] ։

Դրանից հետո ժամանակի Մելքիսեթ կաթողիկոսը գալով ս. Անանիա անապատը (ինչպես վերաշինությունից հետո կոչվեց այն), Մովսեսին ձեռնադրում է եպիսկոպոս։ Ինչպես տեսանք, Մովսես Սյունեցու հիմնած այդ դպրոցը ավել է մի շարք գրիչներ եւ այլ մտավորականներ։ Ժամանակակիցներն ու հետագայի հեղինակները մեծ գովեստով են խոսում Մովսես Սյունեցու մասին՝ նրան կոչելով «րաբունապետ», «տիեզերալոյս րաբունապետ», «քաջ ռաբուն»։ Երեւանի ս. Անանիա անապատում հիմնադրված դպրոցը, որը բավական երկար ժամանակ շարունակում էր իր գործունեությունը, բարերար ազդեցություն է թողել քաղաքի մշակութային կյանքի վրա, Հայաստանի տարբեր շրջաններից եկած նրա սաների մի մասը ընդմիշտ մնում է Երեւանում եւ զբաղվում հոգեւոր ու մտավոր գործով, իսկ մյուսները, ավարտելով իրենց ուսումը՝ իրենց համար գործունեության վայր էին ընտրում երկրի տարբեր շրջաններում։

Մովսես Սյունեցին (կամ Տաթեւացի) միայն հոգեւորական գործիչ եւ ուսուցիչ-քարոզիչ չէր։ Նա գրել է մի գանձ, մի տաղ, երկու «Թուղթ», որոնցից մեկն ուղղած է Ուրբանոս պապին, իսկ մյուսը՝ Լեհաստանի Վլադիսլավ VII արքային։ Նա Տաթեւից Էջմիածին էր բերել Ստեփաննոս Օրբելյանի Սիսից բերած մի ընտիր «Յասմաւուրք» եւ իր աշակերտների միջոցով արտագրել տվել դրանից մի քանի օրինակ։

Էջմիածնի վերը նշված վերանորոգումներից ու վերակառուցումներից բացի, որոնք կատարվել էին նրա լուսարար եղած ժամանակ, Մովսես Գ Սյունեցին կաթողիկոս ժամանակ նույնպես հոգ է տարել Մայր աթոռը բարվոք վիճակում դնելու համար։ Նրան հաջողվել էր Պարսից շահի միջոցով Մայր աթոռն ազատել հարկերից եւ տնտեսապես ապահովել այն։ Կարճատեւ է եղել նրա կաթողիկոսության շրջանը՝ ընդամենը 4 տարի (1629-1633)։ Բնորոշ է նաեւ այն, որ Մովսես Գ-ն կաթողիկոսական աթոռն ընդունել է երկար ժամանակ համեստաբար հրաժարվելուց հետո։ Սակայն այդ կարճ ժամանակամիջոցն էլ բավականացնում է նրան Էջմիածնում հիշատակության արժանի գործեր կատարելու։ Նրա մասին մեծ գովեստով են խոսում մեր պատմագիրները, գրիչները եւ ժամանակագիրները։ Ահա թե ինչպես է բնութագրում նրա անձն ու գործունեությունը Սիմեոն Երեւանցին, «Սա էր այր հօգեընկալ, առաքինազարդ, եւ բնակարան շնորհաց Հոգւոյն սրբոյ, սիրեցեալ յԱստուածոյ եւ ի մարդկանէ, որ ի նստիլն յԱթոռ սուրբ, որպես թէ նոր խնդրոյ ի հիմանէ նորոգեաց զսուրբ Աթոռս՝ եւ պայծառացոյց Հոգեւորական կարգօք, եւ մարմնական պիտոյիւք։ Որ եթէ զկնի Լուսաւորչին մերոյ եւ թոռանց նորին եւ թարգմանչաց մերոյ, յայլոց Հայրապետացն ո´չ ոքն եղեւ երախտաւոր եւ բարերար սրբոյ Աթոռոյս եւ Ազգիս մերոյ նման սորին, եւ զկնի սորին յաջորդօղ Հայրապետացն Փիլիպպոսի եւ Յակոբայ, զորաց ի տեղւոջն իւրեանց տեսցուք» [84] ։

Ինչպես տեսնում ենք, Սիմեոն Երեւանցին Մովսես Գ-ին Գրիգոր Լուսավորիչից, նրա թոռներից ու մեր թարգմանիչներից հետո համարում է Մայր աթոռի համար իր նմանը չունեցող բարերար հայրապետ՝ ներառյալ նաեւ նրան հաջորդած Փիլիպպոս ու Հակոբ կաթողիկոսները։

Մովսես Գ Սյունեցին մահացել է համեմատաբար երիտասարդ հասակում՝ 55 տարեկանում, 1633 թվականին, Երեւան քաղաքում՝ իր հիմնած ս. Անանիա անապատում։ Առաքել Դավրիժեցին գրում է, որ ինչպես բոլորը ուրախանում էին նրա կենդանությամբ, այնպես էլ տխրեցին մահվան լուրն առնելով։ Մովսես Սյունեցու թաղմանը ներկա է եղել նաեւ ժամանակի խանը՝ Ամիրգունա-խանի որդին՝ իր պարսիկ մեծամեծների հետ միասին. «Եւ որպէս կենդանութեամբ սորա զուարձացեալ ցնծայր ամենայն ոք, նոյնպէս եւ մահուամբ սորա սգազգեաց լեալ տրտմեցաւ ամենայն ոք. ո՛չ միայն քրիստոնեայք, այլ եւ մահմետականք. նա եւ քաղաքապետ ինքն Թահմազղուլի խանն որդի Ամիրգունայ խանին, եւ ամենայն իշխանք իւր՝ որք եւ եկին ի թաղումն Մովսէսի կաթողիկոսին... », — գրում է Առաքել Դավրիժեցին [85] ։ Նրան թաղում են ռչ թե Էջմիածնում, այլ Երեւանում, Կոզեռն բլրի նույնանուն հասարակական գերեզմանոցում, Հովհաննես Կոզեռն վարդապետի եւ վերը նշված Մելքիսեթ վարդապետի միջեւ, դամբարանի վրա փորագրելով հետեւյալ տապանագիրը.

«Այս է տապան դամբարանի
Եդեալ շիրմի ճանապարհի
Տեառն Մովսէսի վարդապետի,
Ընտրեալ սբ. հայրապետի.
Որ է տեղաւ տաթեւացի,
Նորոգող սբ. Էջմիածնի,
Բացող եւ շինող գմբէթի
Թուին ՌՁԲ ին» [86] ։

Երկար ժամանակ պահպանվում էր մեզ հետաքրքրող ժամանակաշրջանի Երեւանի մշակութային կյանքում այնքան խոշոր դեր խաղացած այդ լուսավոր հոգեւորականի գերեզմանը [87] ։

Մեր ասածներից երեւում է, որ չնայած օտարի ծանր տիրապետության հետեւանքով ամբողջ երկրի հետ միասին տնտեսական եւ այլ առումներով մեր մայրաքաղաքը նույնպես գտնվում էր վատթարագույն պայմաններում, այնուամենայնիվ նրա մշակութային կյանքը չի ընդհատվել։ Ավելին, նրա վանքերում ու եկեղեցիներում գործում էին մի քանի դպրոցներ, տասնյակների հասնող գրիչներն ընդօրինակում էին տարբեր բնույթի բազմաթիվ ձեռագրեր, կային ժամանակի բարձր կրթություն ստացած ու զարգացած մշակույթի գործիչներ ուսուցչապետներ, պատմագիրներ, ժամանակագիրներ, տաղասացներ, թարգմանիչներ, տպագրական գործի մասնագետներ, որոնց մի մասի ծննդավայրը Երեւանն էր, իսկ մյուսները երկրի կենտրոն էին եկել այլ տեղերից։

Իր տեղում տեսանք, որ 1604 թվականի մեծ բռնագաղթի ժամանակ բազմաթիվ երեւանցիների նույնպես քշեցին Պարսկաստանի խորքերը։ Նրանք այնտեղ, Սպահան քաղաքի մոտ, Նոր Ջուղային կպած ստեղծեցին իրենց թաղը՝ Նոր Երեւանը իր եկեղեցիով հանդերձ։ Երեւանցիներն իրենց այդ նոր բնակավայրում նույնպես կատարել են հիշատակության արժանի մշակութային գործեր՝ ստեղծել են ճարտարապետական առումով հետաքրքրություն ներկայացնող կոթողներ, գրել են գրական ինքնուրույն ստեղծագործություններ, ընդօրինակել են ձեռագրեր։ Նոր Երեւանի ինքնուրույն հեղինակներից մեղ հայտնի է քահանա Թադէոս Համազասպյանը։ Նրա գրչին է պատկանում «Ոտանաւոր պատմութիւն Պետրոս աւագ գօնսուլին Հայոց» վերնագրով երկը, որը գրել է 1668 թվականին։ Բավական ընդարձակ այդ գրական-պատմական երկը հրատարակվել է «Հանդէս ամսօրեայ»-ում [88] ։ Նոր Երեւանի գրիչներից է Ստեփանոս քահանան։ Նա 1704 թվականին ընդօրինակել է մի ճառընտիր՝ դրան ավելացնելով իր հիշատակարանը, որի վերջին հատվածում խոսվում է ձեռագիր ընդօրինակման պայմանների եւ տեղի մասին. «Եւ արդ ես... տէր Ստեփանոս... կատարեցի զսբ գիրքս զայս մեղսամած մասամբ իմով, բազում եւ մեծ աշխատութեամբ հասուցաք զսա աւարտումն ի յանուանի գեօղս Սարուծաւ որ է Նոր Երեւան ի վերայ Քոբար գետոյն որ Զանդարու կոչի ի եզր քաղաքին Շօշ որ է Սպահան մօտ ընդ հովանեաւ սբ Ամենափրկչին... » [89] ։

Ինչպես տեսնում ենք, բռնագաղթով Պարսկաստան քշված երեւանցիները, չնայած աննպաստ պայմաններին, նոր բնակավայրում եւս իրենց գործերով շարունակում են նպաստել հայկական մշակույթի առաջադիմությանը։