Ջաւախք

ՆՇԱՆԱՒՈՐ ԳԻՒՂԵՐ.

ԿԱՐԾԱԽ

Կարծախ գիւղը գտնւում է Ախալքալաքից 26 վերստ դէպի արեւելահարաւ, Խոզապին լճից երկու վերստ արեւմուտք, 41º14՛ հիւսիսային լայնութեան եւ 61º5՛ արեւելեան երկարութեան տակ։ Նա մօտաւորապէս՝ ծովի մակերեւոյթից 5540 բարձր է։ Սրա արեւելեան կողմում գտնւում է Բիդեշինու եւ Բոզալու բարձրաւանդակները, արեւմուտքում Խոզապին լիճը եւ Աղդաշը (սպիտակ քար), մի սպիտակ քար, որ գտնւում է Ախալքալաքի եւ Արտահանի ճանապարհի մօտ եւ որ մինչեւ վերջին Ռուս-Թրքական պատերազմը սահմանաքար էր Ռուսաստանի եւ Տաճկաստանի միջեւ։ Հարաւում Գէօգդաղի (Կապոյտ լեռներ) շրթան, որ սկսւում է Խանչալլի գիւղից եւ ձգւում մինչեւ Զուրզունիս գիւղը Արտահանի գաւառում։ Հիւսիսում Գիւնէլ սարը։

Գիւղի տարածութիւնն արօտատեղով ու վարելահողերով 2598 դեսեատին է, որից 46 դես. գիւղի շինութեան տեղն է, 2074 դ. ծարելահող եւ 478 դ. արօտատեղ։ Գիւղը բաժանւում է երեք թաղի՝ Կարծախ, Կիլերատ եւ Նորաշէն։ Կարծախ թաղը գտնւում է Գիւնէլ սարի ստորոտում, այստեղ տները շատ մօտ են շինուած եւ կալերը տներից հեռու են, իսկ միւս երկու թաղում կալերը տների առաջն են։ Կիլերտա թաղը բաժանւում է սրանից մի գետակով, որ հոսում է 189 դես. դաշտի վրայով գարնան եւ ամրան հալւող ձիւնից եւ թափւում է Խոզապին լիճը։ Կիլերտինի մօտ մի բլրի վրայ կայ ամրոցի աւերակ։ Նորաշէն թաղը գտնւում է Գիւնէյի փէշին, ընդամէնը 14 տուն է եւ հիմնուած է 1884 թուին։ Կարծախում կայ երկու աղբիւր, Կիզերտում մի. կան եւ շատ ջրհորներ։ Խոզապին աւերակի մօտ կայ մի ծծբային ջերմուկ, ուր բորոտները լողանում եւ բժշկւում են։

Գէօգդաղի լանջին, մի ձորակի մէջ մօտ 2 սաժէն բարձրութեան մի ժայռ կայ, որի վրայ գերեզմանաքարի նման մի քար է ընկած։ Թուրքերը սուրբ համարելով այդ տեղը՝ Օղլան վերան-Որդի տուող - էին անուանել եւ ամուլ կանայք ուխտ էին գնում։ Այժմ նոյնն անում են եւ կարծախցի հայերը, միայն «Օղլան վերան» անուան փոխարէն «Սուրբ Գէորգ» կոչելով, որովհետեւ գիւղի քահանան սրբատեղին քրիստոնէացնելու համար Սուրբ Գէորգի պատկերն է դրել։

Կարծախի կլիման մեղմ է, հողն արգաւանդ, բուսականութիւնը հարուստ, այս տեղի հացը սպիտակ է եւ համեղ։

Այստեղ փչում են երկու քամիներ, արեւելահիւսիսային եւ արեւմտահիւսիսային, առաջինը փչում է Ճռէլ եւ Աբուլ սարերից եւ սառն է, երկրորդը Խոզապին լճից եւ տաք է. մամիները սաստկանում են Յունիսի վերջերին եւ հետզհետ նուազում Մայիսին։ Բնակիչներն Էրզրումի գաղթականներ են Հոկամ, Ալվար, Նիստ, Մեծ եւ Փոքր Դու գիւղերից։ Գաղթականութեան ժամանակ սրանք նախ բնակել են Չանդուրա գիւղում, իսկ չորս տարուց յետոյ, Կարսը եւ սրա հետ այս գիւղը Տաճկաց վերադարձնելու պատճառով, տեղափոխուել  Կարծախ, որի թուրք բնակիչներն էլ փոխադարձաբար գնացել են Չանդուրա։ Կարծախի բնակիչները, բացի մի կին եւ մի այր յոյնից, բոլորը Լուսաւորչական հայեր են, թուով 212 հոգի արական, 871 իգական սեռից։ Սրանցից 22 արական եւ 21 իգական հոգեւորական կոչման են, միւսները գիւղացի։

1881 թուից այստեղ բացուած է գիւղական արքունական միդասեան դպրոց, որից մինչեւ 95 թուականը դուրս են եկած փոքր ՚ի շատէ գրել կարդալ իմացողներ 49 հոգի. ամբողջ գիւղում մեր համարելով կան 91 հոգի հայերէն գրել կարդալ իմացողներ։

Կարծախը մինչեւ Էրզրումի գաղթականութիւնը պատկանելիս է եղել Հաճի-բէկ եւ Թախր-բէկ Նազիր- բէկզատէ եղբայրներին, որոնք 83 քիսա (մի քիսան 25 րուբլի է) ստակի ծախել են Տայոց առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսին։ Այժմ պատկանում է Ախալցխայի Ս. Փրկիչ եկեղեցուն։

ԲԱՐԱԼԷԹ.

Դրկնայ գիւղից մինչեւ Ս. Յովհաննիսի ուխտատեղին տարածւում է մի ընդարձակ բարձրաւանդակ, որի արեւելեան կողմը ձգւում է բլրակների մի երկարաձիգ շղթայ, որ սկսւում է Կարտիկամ գիւղից եւ հասնում մինչեւ Ղարաղուզա եայլան։ Այս բարձրաւանդակի միջով ոլորապտոյտ հոսում է Մեծ ջուր կոչուած գետը. սկիզբն առնելով Լեկնա եւ Կարանտա աւերակներից։

Սա անցնելով Բեժանոյի առջեւով, գալիս է Ալատուման, Կաճօ, յետոյ հոսելով Բարալէթի միջով։ Զակ գիւղի մօտ միանում է Խմէմի-խէվի գետի հետ եւ անցնելով Արագովայի միջով, տաշում է Օրճայի ափերն եւ Կորխի մօտ թափւում Ախալքալաք-չայի մէջ։ Ահա՛ այս գետի ափին գտնւում է Բարալէթ գիւղը, որ բռնում է 2491 դ. տեղ։

Սա բաժանւում է երկու թաղի, եւ թէպէտ գետն ընդարձակ է եւ գարնանը հեղեղւում է, սակայն մի կանոնաւոր կամուրջ չկայ, այլ միայն մի գերան է ձգած գետի վրայով։ Հեղեղների ժամանակ այս երկու թաղերի յարաբերութիւնը բոլորովին կտրւում է։ Գիւղի հարաւային մասում դեռ կիսաւեր են մի հին մարտկոցի պարիսպներ, հիւսիսային մասում գիւղից 1/2 վերստ հեռու գտնւում է 7 արշին երկ. 3 արշին լայնութեան եւ 6 արշին բարձրութեան սրբատաշ քարէ մատուռ։ Ձեղունը քանդուած է. միակ, հարաւային դրան վրայ կայ հայերէն աղաւաղուած արձանագրութիւն։ Այս դրան մօտ կայ մի գերեզմանաքար, որի վրայ դեռ որոշ կարդացւում է հետեւեալ տապանագիրը. «✚ Սուրբ նշան տէրունական արեամբ ներկեալ պատուական Բարսեղ քհնյս լեր քաւարան, եւ յակոբ իրիցիս լեր աւգնական»։ Գիւղացիք այս մատուռին Ս. Ստեփաննոսի վանք են կոչում եւ ուխտ գալիս։ Մատուռի շուրջը կան գերեզմաններ։ Գետի աջ ափին շինուած են հայոց եւ վրաց քարաշէն բաւական գեղեցիկ եկեղեցիները։ Գետի միւս ափին գտնւում էր արքունի գիւղական միդասեան դպրոցը, 1867 թուին կառուցուած է մի անյարմար շէնք, որի բակում կայ մարմնամարզութեան փթած գործիներ։ Այս դպրոցը հիմնել է մինչեւ 1884 թուականը պահպանել է Կովկասում յունադաւանութիւնը վերահաստատող   ընկերութիւնը, այնուհետեւ պահւում է ժողովրդեան փողով։ Այժմ կառավարութիւնը  այս դպրոցն երկդասեան է դարձրել եւ գիշերօթիկներ է պահում։ Ուսումնարանի մոտ գտնւում է դատարանը եւ հասարակաց շտեմարանը։

Տները կիսագետնափոր  են, փողոցներն համեմատելով միւս գիւղերի հետ՝ փոքր ինչ կանոնաւոր։

Ընդհանրապէս գիւղը գետի շնորհիւ գիւղերից մաքուր է։ Բնակիչները Հայեր եւ Վրացիներ են, առաջինները 91 տուն են 262 արական, 250 իգական երկրորդները 13 տուն, 205 արական, 181 իգական։ Բացի սրանցից կան եւ երկու տուն քրդեր, 8 արական, 7 իգական եւ 3 տուն թուրքեր, 10 տարեկան, 9 իգական, ընդամէնը՝ 109 տուն, 485 արական, 447 իգական, երկու սեռը միասին 932։ Վրացիք եւ 10 տուն հայերը բնիկներ են, միւսները գաղթական են Արտահանից։ Թէ հայերն եւ թէ վրացիք դեռ շատ անկիրթ են, սրանք դեռ չեն ազատուել թրքաց ազդեցութիւնից։ Երկուսի բարբառն եւս լի է թուրքերէն բառերով, դարձուածքներով, առածներով եւ այլն, իսկ երգերն ու առակները թուրքերէն են ու թուրքերէն։

Հայերից միայն 9 հոգի գիտեն հայերէն եւ ռուսերէն գրել կարդալ, իսկ վրացիներից  10 հոգի վրացերէն եւ 25 հոգի ռուսերէն։ Տիրապետող  տարր հանդիսանում են վրացիք, նրանք դիտմամբ հայերէն չեն սովորում եւ եթէ նոյն իսկ գիտենան, իրենց քահանայի յորդորման համաձայն, չեն էլ խօսի, այն ինչ հայերը, փոքր երեխայից մինչեւ ծերը վրացերէն, եւ ոչ միայն վրացիների հետ, այլ եւ տանը վրացերէն են խօսում։ Կան եւ հայերէն բոլորովին չգիտեցողներ։

Բնակիչները պարապում են երկրագործութեամբ, ունին 1205 դես. անջրտի բաշխուած վարելահող եւ 74դես. արօտատեղի։ Ամէն մի տանը գալիս է 11, 26 դես. վարելահող  եւ 0, 69 դես, արօտատեղի երկու սեռից իւրաքանչիւրին 1, 37 դես. բոլոր բաշխուած հողից։ Այս հողով չբաւականանալով  կապալով վերցրել են արքունական հողերից 41 դես.  արօտատեղի, ընդամէնը 400 դես. եւ աղայապատկան հողերից 253 դես. վարելահող։ Ուրեմն կապալով վերցրած են 294 դես. վարելահող եւ 159 դես. արօտատեղի։ Ընդամէնը - բաշխուած է կապալով վերցրած հողը – 1499 դես. վարելահող, 233 դես. արօտատեղի, ի միասին՝ 1732 դես. Գիւղացւոց միւս պարապմունքն է՝ անասնապահութիւն, ներկայ 1895 թուին ունին 497 եզ եւ գոմէշ, 392 կով եւ մատակ, 523 հորթ. 2698 այծ եւ ոչխար, 68 ձի, 12 էշ։

ԱՐԱԳՈՎԱ.

Արագովա գիւղը գտնւում է Ախալքալաքից դէպի հիւսիս 91/2 վերստ հեռաւորութեամբ համանուն գետի ափերին։ Սա հնումն բաղկացած է եղել Արա բերդից, որ կառուցուած է եղել գետի ձախ ափին բարձրացող լերան վրայ, եւ Գովա գիւղից, որ գտնուելիս է եղել բերդից դէպի հիւսիս գետի աջ ափին։

Այժմ այդ երկու անունները միանալով՝ կազմել են Արագովա անունը։ Արա բերդն այժմ աւերակ է, մի ստորերկրեայ անցք բերդի միջից իջնում է մինչեւ գետը։ Եկեղեցու մի պատը դեռ եւս կիսաւեր կանգնած է եւ նրա միջի խորանն ուխտատեղի է դարձած Ս. Սարգիս անունով։ Գովա գիւղն այժմ բոլորովին քանդուած է եւ նրա տեղը շինուած են մարագներ։

Բերդի հանդէպ հինգ բլուրներ միմեանց կտրելով կազմում են մի ձոր, որ կոչւում է Մեծ ձոր։ Սրա մօտ կայ մի բլրակ, որի վրայ մի խաչ։ Սա եւս ուխտատեղի է՝ Սուրբ Մինաս անունով։

Բերդի սարի լանջին, մի հարթութեան վրայ ՚ի Տէր հանգուցեալ Տէր Գրիգոր Տէր Աւետիսեանի ծախքով շինուած է հայոց բաւական մեծ եւ գեղեցիկ եկեղեցին։ Սա ներքուստ զարդարուած է 12 առաքեալների ձիթանկար պատկերներով եկեղեցու 12 սիւների վրայ, եւ «վերջին դատաստանի» 7 արշ. երկարութեան եւ 4 արշ. լայնութեան դարձեալ ձիթանկար պատկերով՝ հիւսիսային պատի վրայ։ Սեղանի առաջ կախուած է մի գեղեցիկ ջահ։

Եկեղեցու գաւթում կայ եւ հայոց դպրոցի սրբատաշ քարերով մի շէնք, սակայն Ռուսաց դպրոցի հիմնելուց ՚ի վեր ծառայում է որպէս հասարակաց շտեմարան։ Գետի աջ ափին գիւղից գրեթէ դուրս, բարձրաւանդակի վրայ շինուած է գիւղական արքունական միդասեան դպրոցը։ Գետի ափերին տնկուած են ծառեր, առաւելապէս ուռենի, որոնք բռնում են 5 դես. տեղ։ Տներն ընդհանրապէս կիսագետնափոր են, միայն քահանան ունի եւրոպական ճաշակով շինուած եւ զարդարուած սենեակներ։

Այստեղ է գտնւում շինական դատարանը։ Ամբողջ գիւղը բռնում է 20 դեսեատին տեղ։ Բնակիչներն Էրզրումի Ջինիս գիւղից գաղթականներ են, 114 տուն, 475 ար. 446 իգական սեռից, ընդամէնը 971 հոգի։ Պարապում են անասնապահութեամբ, ֆուրգոններ բանացնելով եւ գլխաւորապէս երկրագործութեամբ, ունին 1335 դ. ծարելահող, 1290 դ. արօտատեղի։ Ուրեմն մի տանը գալիս է 24, 25 դ. մի հոգուն (երկու սեռից) 3 աշխատելու  ընդունակ մի անձի 8 դ. ։

Տղամարդկանցից 25 հոգի գիտեն հայերէն, 16 հոգի ռուսերէն գրել կարդալ։

ՍԱԹԽԱ.

Սաթխա գիւղը գտնւում է Ախալքալաքից դէպի արեւելահիւսիս, մոտ 23 զ վերստ հեռու մի ձորակի մէջ, որի միջով հոսում է մի գետակ։ Սա սկիզբն է առնում Բուղդաշէնու լճից եւ թափւում է Թափարաւան գետը։ Գիւղի հիւսիս արեւելեան կողմից դէպի արեւելահարաւ ձգւում են 7 բլուր, որոնց վրայ կայ ամրոցի աւերակ։ Ամրոցը հիմնուած է եղել այդ եօթը բլուրների վրայ եւ ունեցել է երկու դուռ. մին արեւելահարաւ, միւսը դէպի արեւելահիւսիս։ Առաջնի կամարի վրայ եղած է արձանագրութիւն, սակայն գիւղացիները պոկել են այդ քարը եւ եկեղեցու շէմքի առաջն ձգել. այնպէս որ արձանագրութիւնը չի երեւում։ Գիւղացիներն ասում էին թէ այդ արձանագրութիւնը կարդացողներն ասել են, թէ այդտեղ նշանակուած է բերդի հիմնարկութեան տարին. որ իրենք չէին յիշում, անունը՝ Սուկերլաթ եւ տէրը՝ Ամբակում իշխանը։

Իրենք գիւղացիներն ասում էին, թէ այս գիւղը պատկանելիս է եղել մի ինչ որ Սաթղ անունով աղայի, որի անունով եւ գիւղը կոչուել է Սաթխա։

Բերդի սիջից մի ստորեկրեայ անցք ձգուելիս է եղել մինչեւ գիւղը, որ երկրաշարժի ժամանակ փակուել է եւ մի աղբիւր սկսել է բղխել։

Գիւղի  մէջ, հին աւերակ եկեղեցուն կից, շինուած է հայոց եկեղեցին։ Այս գիւղումն է գտնւում այդ հասարակութեան արքունի գիւղական ժողովրդական միդասեան երկու դպրոցներից  մինը եւ դատարանը։ Ձորի մէջ, գլխաւորապէս գետի ափին տնկուած են առաւելապէս ուռի եւ գաւառի ծառեր, ընդամէնը  10 դեսեատին տարածութեան վրայ։ Ամբողջ գիւղը գռնում է 30 դես. տեղ։

Բնակիչներն բոլորը հայեր են Էրզրումի Սօկիւտլի, Ծաղկի եւ Ջենիս գիւղերից, ընդամէնը  163 տուն, 1587 հոգի, 835-ը արական, 752-ը իգական սեռից։

Պարապում են գլխաւորապէս՝  երկրագործութեամբ. ունին 2727 դես. բաշխուած հող. որից 2167 դես. վարելահող խոտատեղի եւ այգի է, 530, 30 արօտատեղի եւ անյարմար, 30 դ. բնակութեան  համար է։ Որովհետեւ  իւրաքանչիւր մի անձի գալիս է 1, 3 դ. վարելահող 0, 3դ. արօտատեղի եւ չի բաւականացնում, ուստի  կապալով վերցնում են Ա) արքունական հողերից՝ 910, 30 դ. որից 74 վարելահող 836 գ. արօտատեղի է. Բ) աղայապատկաններից 722 գ. որի 222դ. վարելահող եւ 500 գ. արօտատեղի է։ Այսպէս ուրեմն՝  նրանք կապալով են վերցնում 1632, 30 դ. արքունական եւ տղայապատական հող, որից 296, 30 դ. վարելահող  է 1336, արօտատեղի  իւրաքանչիւր անձին 0, 2 դ. վարելահող եւ 0, 9 արօտատեղի։

Ուրեմն՝ այս գիւղացւոց ունեցած  թէ բաշխուած եւ թէ կապալով վերցրած հողն է 4359, 60 դես, որի 2493, 30 դ. բնակատեղի, այգի վարելահող  եւ խոտատեղի  է, 1666, 30  դ.  արօտատեղի։ Իւրաքանչիւր անձինն ընկնում է 1, 5 դ. վարելահող  1, 2 արօտատեղի բոլորից 2, 7դ։ Բացի երկրագործութիւնը, գիւղացիներին պարապում են եւ անասնապահութեամբ, վերջին 1895 թուին այս գիւղացիներն ունէին 869 եզ ու գոմէշ. 714 կով ու մատակ. 346 հորդ, 7587 ոչխար ու այծ, 227 ձի, 7 էշ. 431 խոզ։

Բնակիչներից 1886 թուի աշխարհագրութեան համեմատ միայն 62 հոգի գիտեն հայերէն եւ 24 հոգի ռուսերէն գրել կարդալ, որոնցից 3-ը սովորել են 3-րդ կարգի ստորին դպրոցներում, իսկ 83 տարրական ուսումնարաններում։

ԳԱՐԻԼՈՎԿԱ ԵՒ ԿԱԼՄԻԿՈՎՆԵՐԻ ԲՆԱԿԱՐԱՆԸ.

Դուխոբուրների ամենանշանաւոր  գիւղը, ուր եւ նստում էր նրանց հոգեւոր պետը է Գարիլովկան։

Սա գտնւում է Ախալքալաքից Աղէքսանդրապօլ  տանող փոստային ճանապարհի վրայ, Ախալքալաքից 29 վերստ դէպի հարաւ։ Գիւղի արեւմտեան կողմից հոսում է մի գետակ։ Չորս կանոնաւոր եւ լայն փողոցներ ձգւում են հիւսիսից  հարաւ, որոնց երկու կողմուղ գտնւում են Դուխոբուրների բաւական գեղեցիկ  տները, իրենց ընդարձակ  բակերով, եւ որոնց թիւը հասնում է 168։ Բնակիչները բոլորն էլ դուխոբուրներ են, 672 արական, 673 իգական սեռից, ընդամէնը՝ 1345 հոգի։ Այստեղ նստում է Գարիլիայի ոստիկանութեան ոստիկանը։

Այստեղ գտնւում է եւ Կալմիկովների բնակարանը։ Սրանք մինչեւ վերջին ժամանակներս  համարւում էին դուխոբուրների հոգեւոր գլուխ եւ մեծ յարգանք ու սէր էին վայելում ժողովրդից։ Երբ 1890 ես այցելեցին այդ բնակարանը, նա այժմեանի պէս բոլորովին դադարկ չէր, այլ վերջին Կալմիկովների ժամանակի պէս կահաւորուած, որն եւ ես նկարագրեցի։ Այս բնակարանը թէեւ գիւղական տներից յարմարաւոր եւ գեղեցիկ է, սակայն քաղաքի աներից մի առանձին առաւելութիւն չունի։ Գլխաւոր փողոցի վրայ պարսպի մէջ մի յարկանի շինութիւն է։

Ամբողջ բնակարանը բաղկացած է հինգ սենեակներից. դահլիճ, ընդունարան, ննջարան, ամարային սենեակ եւ ժողովարան։

Դահլիճը մի մեծ սենեակ է, երեք սաժէն երկարութեան եւ 8 արշին լայնութեան, 31/2 արշին էլ բարձրութեան։ Արեւմտեան եւ հարաւային պատերի մէջ բացւում են երկ□երկու պատուհան, 1 արշին եւ 5 վերշակ երկարութեան եւ 1 արշին 2 վերշոկ լայնութեան, հիւսիսային պատից մի դուռ բացւում է բակը։ Սրա միւս ծայրում գտնւում է երեք արշին երկարութեան եւ երկու արշին լայնութեան դուխոբուրի ճաշակով շինուած մի վառարան։ Սենեակի պատերը պաստառած են, յայտկն ու առաստաղը ներկած։ Դռան եւ պատուհաններին վարագոյներ են կախած։ Արեւմտեան պատուհանների միջեւ կախուած է մի հայելի, իսկ դռան երկու կողմում մի մի պատկեր, «Нива»-ի պրէմեաները։

Սենեակը վառարանի առջեւից կտրուած է, վերեւում մի շիրմայով, իսկ ներքեւում սպիտակ վարագոյրով։ Դռան հանդէպ, հիւսիսային պատից կախուած է կայսր Աղէքսանդր Բ-ի պատկերը, ներքեւում դրուած է մի թաւշապատ դիւան՝ առաջը մի քառակուսի սեղան, գեղեցիկ ծածկոցով ծածկած, վերան մի լամպ։ Սեղանի երկու կողմը մի մի թաւշապատ բազկաթոռ։ Արեւմտեան պատի ուղղութեամբ շարուած են 10 թաւշապատ աթոռ. դռան եւ պատուհանի անկիւնում մի ուրիշ սեղան, վերան մի զոյգ մոմակալ։

Շիրմի միւս կողմը, արեւելեան պատի ուղղութեամբ դրուած է մի երկաթեայ մահճակալ, պատին խփուած մի գեղեցիկ գորգ, վերան կախուած Ռուսաց կայսերական տոհմից մի պատկեր։ Պատուհանի առաջ դրուած է մի կլոր եւ շիրմի առջեւ մի քառանկիւնի սեղան, ծածկոցներով ծածկած, վերան մոմակալներ եւ մի փոքրիկ հայելի, կողմն երկու թաւշապատ աթոռ։ Մահճակալին կից դրուած է մի կամոդ, վերան ապակեայ դռներով պահարան, որի մէջ դարսած են զանազան ապակեղէններ եւ արուեստական ծաղիկներ։

ԺՈՂՈՎԱՐԱՆԸ.

Դահլիճի բակից դէպի արեւմուտք մտնում ենժողովարանը, որ գաւառիս բոլոր դուխոբուրների աթոռատեղին է։

Սա 3 արշին երկարութեան, 3 արշին լայնութեան եւ 31/2 արշին բարձրութեան մի հասարակ սենեակ է, տախտակ ծածկով։ Արեւմտեան պատի մէջ կայ երեք, իսկ հարաւայինի մէջ երկու պատուհան։ Դուռը մի է, որ դահլիճի բակից բացւում է աղօթատեղու մէջ։ Պատերը պաստառած են, առաստաղը ներկայծ, իսկ յատակը քարած։

Հիւսիսային եւ արեւելեան պատերի անկիւնում կայ 3 արշին երկարութեան, 2 արշին լայնութեան եւ առաստաղի բարձրութեան մի վառարան։ Երեք պատի առջեւ դրուած են երկար նստարաններ, անկիւնից կախուած է մի փոքրիկ ժամացոյց, վերան երեսսրբիչ ձգած։ Սրա հանդէպ դրուած է մի հասարակ սեղան։ Հիւսիսային եւ արեւմտեան պատերին կան կախարաններ, որոնցից կիւրակի եւ տօն օրերը կախ են անում երեսսրբիչներ։ Պատուհաններում դրուած են ծաղկամաններ։

ԿԱԼՄԻԿՈՎՆԵՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏՈՒՆԸ.

Գիւղից երեք վերստ հեռու հիւսիսային կողմը գտնւում է Կալմիկովների տոհմային գերեզմանատունը, որ պարսպապատ է եւ ունի երկու սնեակ՝ հոգու հաց տալու համար։ Գերեզմաններն եռակողմանի հատուածակողմի ձեւ ունին. մի քանիսը տաշած քարից, միւսները ճլից շինուած, 5 արշ. երկարութեան, 4 արշ. լայնութեան եւ 272 արշ. բարձրութեան։ Եզերը զանազան նշխեր են փորուած. արեւմտեան երեսի մարմարոնի կամ հասարակ քարի վրայ կան ռուսերէն տապանագրեր, որոնց առաջ դրուած էին տանձ ու խնձոր։

ՍՈՒԼԴԱ.

Սուլդա գիւղը գտնւում է Ախլքալաքից դէպի արեւմտահարաւ 18 վերստ հեռաւորութեամբ մի ձորի մէջ։ Սրա արեւելահարաւային կողմում ձգւում է Գէօգդաղի շղթան, հարաւային կողմում բարձրանում է Սրբի սարը, որի գագաթին կանգնացրած է մի քարէ մեծ խաչ, շինուած է Ս. Գէորգ անուամբ մի մատուռ՝ մէջը մի քարէ խաչ դրուած։ Հիւսիսային կողմում Ղատանա սարը, լանջին մի գիւղի եւ եկեղեցու աւերակ, սրանից դէպի արեւմտահիւսիս Մեծ Գիւնէյ սարը՝ գագաթին մի աւերակ եկեղեցի։ Հիւսիս-արեւելեան կողմը Փոքր Գիւէյ սարը եւ հիւսիսային կողմը բերդի կանանչ կոչուած փոքրիկ լիճը, ուր որսում են վայրի բադեր։ Սարի գագաթին կայ մի ամրոցի աւերակ, որի միջից զանազան ստորերկրեայ անցքեր ձգւում են մինչեւ գիւղի տները։ Ձորի մէջտեղից հոսում է մի հեղեղատ։ Տներն ընդհանրապէս կէս գետնփոր են, բերդի սարի լանջին շինուած է հասարակ մի եկեղեցի։ Ուսումնարան չունին։

Բնակիչները Բասենու Թորթան գիւղից են 134 տուն, 630 ար. 555 իգական սեռից. բացի սրանից 4 տուն քրդեր 11 ար. 7 իգական։

Պարապում են գլխաւորապէս երկրագործութեամբ. գիւղացիների ձեռքի հողը 2300 դեսեատին է։ Հացը սեւ է լինում։ Արական սեռից 9 հոգի ռուսերէն եւ 30 հոգի հայերէն կարդալ գրել գիտեն։

ՍԱՂԱՄՕ.

Սաղամօ թրքաբնակ գիւղը գտնւում է համանուն լճի արեւելեան ափին, դաշտավայրի վրայ, Ախալքալաքից արեւելահիւսիս, մօտ 31/2 վերստ հեռու։ Այս գիւղում կան երկու աւերակ մատուռ եւ մի եկեղեցի։ Վերջինիս գաւթի դռան երկու կողմը կան կանանց մի մի անդրիներ, ձեռքերը դէպի վայր ուղղած եւ մի մի գրտնակ բռնած։ Այս եկեղեցու արեւելեան պատի պատուհանը շրջապատուած է երկու ոլորապտոյտ օձերի քանդակով։ Եկեղեցու, ինչպէս եւ մատուռների, շուրջը կան գերեզմաններ, որոնցից մի քանիսի գերեզմանաքարերը ներկայացնում են թամբած ձի։ Ոչ արձանագրութիւն եւ ոչ տապանագիր կայ։ Բնակիչները թուրք են՝ 56 տուն, 244 ար. 205 իգական, ընդամէնը՝ 443. բոլորն էլ մահմեդական սիւննիներ։ Կան եւ երկու տուն հայ լուսաւորչականներ՝ 6 արական, 8 իգական սեռից։

Գիւղն ամբողջապէս պատկանում է թիւրք Հասան-խան եւ Փաշա-աղա Հասան օղլիներին։ Բնակիչները պարապում են երկրագործութեամբ, ձկնորսութեամբ ւ անասնապահութեամբ։

Կրթութիւնը բոլորովին չէ տարածուած, միմիայն 5 հոգի տանը սովորել են թուրքերէն եւ 4 հոգի ռուսերէն մի քիչ գրել կարդալ։