Գրիգոր Զոհրապը հրապարակագիր եւ գեղագէտ

***



«Այժմ մեր գրական կեանքն գլխաւորաբար պարբերական հրատարակութեանց մէջ կը կեդրոնանայ: Անդ կու գան ի լոյս մերթ ընդ մերթ. … գրական ընտիր հատուածներ» [1], - գրում է Հրանտ Ասատուրը:

Պարբերական մամուլի էջերում էր զարգանում ոչ միայն 19-րդ դարի 80-ական թվականներին սկիզբ առած նոր գրականությունը, այլեւ գրաքննադատությունը: Իսկ քննադատները ժամանակի մտավորականներն էին կամ, ինչպես ընդունված էր անվանել, «գրագետներն» ու «գրագիտուհիները»:

Գրիգոր Զոհրապի գրական ստեղծագործությունների վերաբերյալ առաջին տպագիր ելույթների համար առիթ հանդիսացավ «Անհետացած սերունդ մը» վեպը, որը հեղինակը գրել է տակավին երիտասարդ՝ 24 տարեկան հասակում:

Վեպի վերաբերյալ մեզ հասած թերեւս առաջին դատողությունները տեղ են գտել Կ. Պոլսում լույս տեսնող «Շարժում գրական եւ իմաստասիրական» հանդեսում (1885, Գ տարի, տետր եօթերորդ):

Հեղինակը՝ «Երկրագունտ» հանդեսի խմբագրապետ Եղիա Տեմիրճիպաշյանը, հայտնում է, որ պարոն Գրիգոր Զոհրապը «քանի մը տաղեր ու քանի մը յօդուածներ գրելէ յետոյ» «Երկրագունտ»-ում հրատարակել է «հետաքրքրաշարժ ու նորապատկեր» մի վեպ:

Վեպին ամբողջապես ծանոթ չլինելու պատճառով նա չի փորձում որոշակի կարծիք հայտնել, սակայն, ելնելով Զոհրապի՝ իրեն քաջածանոթ անձնային հատկանիշներից՝ «սրաչուի, սրամիտ դրական դաստիարակութիւն ընդունած, …. յաւէտ ուղիղ ճանապարհէն խոտորելու եւ մոլորելու կոչուած, արագ եւ առատ խօսող, առատ եւ արագ գրօղ, կենաց եւ էութեանց յար ետեւի կողմն որոնօղ (ընդգծումը մերն է՝ Մ. Գ. )» [2], եզրակացնում է. «Պարօն Զօհրապ կոչուած է թերեւս Հայոց Զօլան ըլլալ. լուսանկարել կեանքն, իրերն իրենց անուամբ կոչել, առ ոչինչ գրել պատշաճութիւնն յամենայնի, ռամիկ տարրին յաղթահարել տալ ոստանիկ տարեր վրայ, մերկութիւնն նկարագրել այնքան խղճմտութեամբ, որքան այլք փոյթ ունին քօղարկելու զայն. …» [3]:

Առաջին իսկ քննադատկան արձագանքներից նկատելի է դառնում Զոհրապի՝ կյանքի եւ մարդկային հոգեբանության խորքային շերտերը բացահայտելու մղումը, հոգեբանական վերլուծություն կատարելու հակվածությունը:

Սակայն ակնհայտ է նաեւ, որ Եղիա Տեմիրճիպաշյանի միստիկ պատկերացումներով՝ զոհրապյան դպրոցն ու մարդու հոգեբանության ենթագիտակցական, կամային, խուլ, ընդերքային արտահայտություններն անհատի էության «ռամիկ տարրեր» են, որոնց տիրապետությունը «ոստանիկ տարրերի», այսինքն՝ հոգու բարձրագույն դրսեւորումների նկատմամբ արվեստի սահմանափակություն է:

Հեղինակը, պոլսահայ իրականության համար վաղաժամ համարելով բնապաշտությունը, ափսոսանքով կանխատեսում է, թե նոր գրական ուղղությունը երիտասարդ վիպասանին հաճախ «տաղտուկներ պիտ՚առթէ»:

19-րդ դարի 80-ական թվականներն արեւմտահայ իրականության մեջ նշանավորվեցին նոր գրական շարժմամբ, որի հեղինակներն ու «մեղավորները» երիտասարդ ստեղծագործողներն էին, ժամանակակցի՝ Հրանտ Ասատուրի վկայությամբ՝ «աշխարհիկ լեզուով գրող եռանդուն աշխատաւորներ, որք փորձեցին կազմել ազգային նոր գրականութիւն մը, եւ յաջողեցան» [4]:

«Արդի հայ գրականութիւնն ի Թուրքիա» հոդվածում Հրանտ Ասատուրը նկարագրում է գրական նոր շարժման առաջացման պայմաններն ու պատճառները՝ եվրոպացի մատենագիրների ազդեցությունը, զարգացման հեռանկարները, քննում այն նորամուծությունները, որոնք ներթափանցեցին ոչ միայն գրականության, այլեւ լրագրության, թատերագրության, հայ թատրոնի ոլորտները:

Հրանտ Ասատուրը, անդրադառնալով գրական նոր սեռի՝ վիպագրության մուտքին արեւմտահայ գրականություն՝ ի թիվս այլ վեպերի եւ նրանց հեղինակների, կարծիք է հայտնում Գրիգոր Զոհրապի «Անհետացած սերունդ մը» վեպի վերաբերյալ: Նա մատնանշում է այն աշխույժ եւ կորովի ոճը, որով հեղինակը պատկերում է ժամանակակից իրողություններն ու դեմքերը:

Հրանտ Ասատուրը ողջունում է նաեւ Զոհրապի համարձակությունը, որով նա արհամարհում է ժամանակի այն հզոր նախապաշարումը, թե գրական մարդու համարմանը կարող է վնասել վեպ գրելը:

Հոդվածագիրը համոզված է, որ վեպը հարմարագույն ձեւն է արտահայտելու հասարակական կյանքի իրողությունները, իսկ վիպագրի համար հնարավորություն է՝ քննելու հոգեբանական վիճակները, պատկերելու ընտանեկան եւ հասարակական կյանքը, խոսելու սիրո, ամուսնության, տղամարդու եւ կնոջ, ծնողների եւ զավակների փոխհարաբերությունների մասին, խորաքննելու զգայնություններն ու կրքերը (ընդգծումը մերն է՝ Մ, Գ, ): Այդ իսկ պատճառով նա վիպական ձեւը համարում է քաղաքակիրթ գրողների համար նախամեծար:

Հրանտ Ասատուրը շեշտադրում է «զգայնութիւնքն ու կրքերն» խորը քննելու զոհրապյան հակումը:

Քննադատական միտքը երեւույթն ընդգծում է՝ առանց իմացաբանական պատճառաբանվածությամբ հիմնավորելու:

Զոհրապի վեպի առիթով «Մասիս»-ում «. Անհետացած սերունդ մը». վէպ Գրիգոր էֆ. Զօհրապի» վերնագրով հոդվածով հանդես է գալիս Լեւոն Բաշալյանը:

Նա այս վեպը համարում է «Արդի հայ գրականութեան կայուն, եթէ ոչ յետադէմ վիճակին մէջ…. մխիթարական դէպք մը», որ գալիս է լրացնելու դասական մատենագրության պակասը. «Գրիգոր էֆէնտի Զօհրապ թէեւ առաջին անգամ կ՚իջնէ հայ գրական ասպարէզին մէջ, այլ նոյն հետայն կը գրաւէ անդ կարեւոր տեղ մը: …. Գրքին մէկ ծայրէն միւս ծայրն, հեղինակը կ՚երեւայ մեզ առաջնակարգ վարպետ մը որ կը ներկայացնէ մեզ կեանքն իւր մանրակրկիտ ճշդութեամբ, եւ ամեն երեւոյթներուն ներքեւ»: [5]

Գրախոսն իր ծավալուն հոդվածում վեպը որեւէ գրական հոսանքի պատկանելու մասին չի գրում, սակայն գնահատելով Զոհրապի կողմից «կեանքն իր մանրակրկիտ ճշդութեամբ» նկարագրելու հանգամանքը՝ արդեն իսկ մատնանշում է ստեղծագործության իրապաշտական-բնապաշտական նկրտումները, ինչպես նաեւ կարեւորում է իրապաշտական ստեղծագործությանը բնորոշ երեք հիմնական հատկանիշ. «Տիպարներն էին աւելի ճշգրտօրեն նկարուած, զգացումներն աւելի հոգածութեամբ ի յայտ բերուած, միջավայրերն աւելի խնամքով պատկերացուած» [6]:

Վեպի ոճի վերաբերյալ Լեւոն Բաշալյանը հավաստում է. «Զօհրապ էֆէնտի բնաւ ճիգ չզգար արտայայտելու համար իւր այլազան գաղափարներն եւ նակարագրելու համար իւր պատկերները: Բառերը խնամեալ ճշդութեամբ կը սահին միմեանց ետեւէ, լիովին բացատրելով հեղինակին միտքն ու հոգին» [7]:

Զոհրապն ինքն իր այս վեպը հետագայում արդեն համարում էր «ողորմելի վէպ մը, որ …. ռօմանթիք եւ բնապաշտ ձգտումներու յիմար խառնուրդ մըն է» [8]: Երկու որակները՝ վիպապաշտ եւ բնապաշտ, այլեւս անհամատեղելի էին գեղագիտության նոր սկզբունքների դիրքերից, որոնք հստակեցվել էին գրողի աշխարհայացքի որոշակիացմամբ: Նրա այս որակումը պատճառաբանվում էր գրականության նպատակի սեփական ընկալմամբ: Այն հատկանիշները, որոնց համար ժամանակակիցները բարձր գնահատեցին այս վեպը, Զոհրապը համարեց կեղծ ու անիրական:

Գաղափարական այն համակարգը, իմացաբանական այն մակարդակը, որ հետզհետե ձեւավորվեցին նրա մեջ, ստիպում էին կյանքը դիտել բոլորովին այլ տեսանկյունից, ըստ որի, կյանքի շարժիչ ուժը ոչ թե մարդու կողմից սահմանված բարոյական նորմերն ու չափանիշներն են, այլ կենսաբանական մղումը, հոգեբանական դրդապատճառները՝ գիտակցված, երբեմն էլ ենթագիտակցական մակարդակի:

Այլ էր Զոհրապի գրական դավանանքը, որը հաճախ անհասկանալի էր ժամանակի անգամ գրական մարդկանց համար, որոնք գրեթե բոլորն էլ հիացել են նրա արվեստով, ստեղծագործելու անուրանալի կարողությամբ, սակայն ոչ միշտ են կարողացել բացատրել ու մեկնաբանել:

Զոհրապը կրողն էր իմացաբանական այն համակարգի, որը ձեւավորվել էր թե՛ ուսումնառության, թե՛ կյանքի նկատմամբ նրա դրսեւորած գործուն «միջամտության», բուռն կենսակերպի, խորը դիտողականության շնորհիվ:

Ժամանակակիցները Զոհրապին համարում էին Եվրոպայից ներթափանցած գրական նոր՝ բնապաշտական դպրոցի ներկայացուցիչ՝ մի դեպքում դրվատելով իբրեւ գրողի, որն «իրերն ու մարդիկը կը պատկերացնէ իրենց բնական վիճակին մէջ, իրենց ձեւերով ու շարժումներով, առանց ամենափոքր խորհրդածութիւն մ՚աւելցնելու իւր կողմէ. … եւ իւր արուեստին շնորհիւ զանազան զգայութիւններ կը ներշնչէ մեզ» [9] («Մեր նոր գրականութեան առթիւ», Մ. Հ. Սանտալճյան), մյուս դեպքում՝ պարսավելով «իր բաց ոճին, խրոխտ դարձուածքներուն համար» [10] եւ անվանելով «Պոլսոյ Հայոց Զօլան»:

Զոհրապը հաճախ է արժանացել իր գրչակիցների քննադատություններին եւ սուր հարձակումներին:

1892 թվականին «Ծաղիկ» հանդեսի 44-րդ համարում կարդում ենք Զոհրապի «Երգը» հոդվածի քննադատականը:

Վերջինիս հեղինակը փորձում է վերլուծել եւ տող առ տող հերքել հոդվածը՝ պարզունակ ու կենցաղային մակարդակի իր դատողություններում հասնելով անհեթեթության: Օրինակ՝ վիճարկելով Զոհրապի հետեւյալ միտքը՝ «խոժոռ ճակատներու, մռայլամած դէմքերու, հաստ ու թաւ ձայներու, լրջութիւնը՝ ճշմարիտ լրջութիւն չէ»՝ քննադատականի հեղինակը գրում է. «…. Կարծեմք «խոժոռ» ածականը դէմքին կը յարմարի աւելի քան ճակատին. «մռայլամած»-ն ալ կը յարմարի աւելի ճակատին քան դէմքին: Ձայնը թաւ ածականը չառներ: «Ճշմարիտ լրջութիւն» ըսելով ի՞նչ կը հասկնաք եւ ի՞նչու համար ձեր յիշած լրջութիւնները կեղծ կը համարիք» [11]:

Ակներեւ է, որ քննադատի պատկերացումների սահմաններն ի զորու չէին ընդգրկել Զոհրապի մտածողության ծավալները:

«Արեւելեան մամուլ»-ը հրատարակում է Զոհրապի նորավեպերի վերաբերյալ Կ. Ստեփանյանի հոդվածը, որում հեղինակը, ինչպես Հրանտ Մամուրյանն է ներկայացնում, քննադատում է «քիչ աշխուժիւ այդ վիպակներու լեզուն՝ զոր հայերէն չգտներ եւ նիւթն՝ զոր անբնական կ՚համարի, իսկ «նորավէպ» բառն ծիծաղելի»: [12] Այս հոդվածին պատասխանում է «Մասիս»-ի խմբագիր Տիգրան Արփիարյանը՝ ստանձնելով «մեծանուն փաստաբանին, Պ. Գրիգոր Զօհրապի, փոխանորդութիւնն»:

«Մասիս»-ում Օննիկ Չիֆթե-Սարաֆը տպագրում է «Սիրուած դէմքեր. Գրիգոր Զօհրապ» գրական դիմանկարը: Ժանրին հատուկ նախանձախնդրությամբ հեղինակը սկսում է իր հերոսի արտաքին նկարագրից՝ անցում կատարելով բնավորությանը, վարվելաձեւերին, աշխարհընկալմանը, ստեղծագործական ոճին, գրականության մեջ նրա տեղին ու դերին: «Իր գրականութիւնն ալ երկու բառի մէջ կարելի է ամփոփել իր էութեանը պես: Խիզախ ու սաստիկ: «…Խիզախ՝ իր ոճը, այո՛, եւ ոչ միայն իր ոճը, այլ բովանդակ իր գրական կեանքը: Որովհետեւ գծուած կանոնէ դուրս բացառութիւն մը՝ բացառիկ կարողութեան գործ է»: [13]

«Լոյս» հանդեսի 1908 թվականի մայիսի 31-ի համարում տպագրվում է Գրիգոր Զոհրապի «Կեանքը Բարիզի մէջ» թղթակցությունը (նվիրված Ֆ. Գոբբեի հիշատակին), որին անմիջապես նախորդում է խմբագրի՝ Արամ Անտոնյանի «Գրիգոր Զօհրապ» հոդվածը:

Անտոնյանը փորձում է հավուր պատշաճի ներկայացնել իր տաղանդավոր ժամանակակցին, որը «բացառիկ տիպար» լինելով՝ «չէ կրցած օրինակելի տիպար մը դառնալ պարկեշտասուն (ընգծումը՝ հեղինակի) մարդոց աչքին»:

«Իր կենաքը, իր գրականութիւնը՝ մշտակայ ընդվզում մըն են մարդկային արժանեաց այդ պայմանադրական, գրեթէ մեռելական ըմբռնումին դէմ» [14]:

Ըստ նրա՝ Զոհրապը սովորական, ծանոթ ուղիների ճամփորդ չէ, այլ՝ զարտուղի ճանապարհների ուղեւոր, եւ «անկոխ ու դժուարատար ճամբաներէ անցնելու այդ յամառութեան» պատճառն է նրա «յանդուգն խառնուածքի մը արիութիւնը» [15]:

Հոդվածագիրը Զոհրապի ինքնատիպության դրսեւորում է համարում հայտնի ճշմարտությունները «նորօրինակ տարազով» ներկայացնելը, ավելի հրապուրիչ ձեւ, երանգ հաղորդելն այդ ճշմարտություններին, որոնք հաճախ շատերի կողմից ընկալվում են իբրեւ ճշմարտազանցություններ կամ պարադոքսներ:

 

Անտոնյանի կարծիքով՝ բուն Զոհրապն ի հայտ է գալիս հասարակական կեղծիքների դեմ մարտնչելիս եւ ոչ ճիշտ ըմբռնումների դեմ մաքառելիս: Սակայն Զոհրապի մղած պայքարը փաստերի անվերջ, անհամար կուտակում է: Նա չի դիմում ուղղակի հարձակման, քանի որ «օրէնքի մարդու զգուշաւոր խոհեմութիւնը զինքը տէր կը պահէ իր կիրքին» [16]:

Արամ Անտոնյանի դիտարկմամբ՝ ինքն իրեն համակ զարտողություն համարող Զոհրապի կյանքի միակ ուղիղ գիծը կարգապահությունն է: Նա պաշտպանում է նաեւ Զոհրապի բարոյականության տեսակետը, որը ընդհանուրի կողմից ընդունելին չէ, այլ «այն բարոյականը որ, Քանթի [17] սահմանման համեմատ, մեր էութիւնը, մեր խիղճն իսկ է, եւ «… որուն վրայ քանի՛ մտածենք այնքան մեր հոգին կը լեցուի մշտանորոգ զմայլանքով ու յարգանքով» [18]:

1909-ին Կ. Պոլսում լույս է տեսնում Գրիգոր Զոհրապի «Խղճմտանքի ձայներ» ժողովածուն, որն առիթ է հանդիսանում, որպեսզի «Մշակ»-ը «Թիւրքահայ գրողներ» շարքում անդրադառնա Զոհրապին ու նրա ստեղծագործություններին:

«Այսօր Զօհրապ մեր եւ օտար մամուլի հիացումի առարկան է» [19], - գրում է թերթը:

Հոդվածագիրը հավաստում է, «Զօհրապի գրիչը նոր գրականութիւն մը ցոյց կուտար» [20]:

Դա իրապաշտ արձակ գրականությունն էր: Սակայն, ինչպես նշում է հեղինակը, Զոհրապը հասկանալի էր միայն գրագետ դասակարգին, քանի որ գրում էր եվրոպական բյուրեղացած ճաշակով, իսկ «ռամիկ» դասակարգը՝ առասպելների հետամուտ եւ միայն վիպական արկածների մեջ հեղինակի արժեքը փնտրող, միշտ հարցնելու էր, թե ի՞նչ է ակնարկում Զոհրապը: Հոդվածագիրը փորձում է օգնել ընթերցողին հասկանալու Զոհրապի ասելիքը: Նա ամփոփում է իր հոդվածը հետեւյալ տողերով. «Զօհրապ իր վէպերով կը լսեցնէ խղճմտանքի ձայները: «… Ով խուլ է գրականօրէն, պիտի չլսէ վիպասանին դաշն եւ անուշ ձայնը» [21]:

1913 թվականի մարտի 17-ին Կ. Պոլսում՝ Բերայի Էսայան վարժարանի սրահում, Էսայան Սանուց Միությունը կազմակերպեց «Գրական ասուլիս»՝ նվիրված Գրիգոր Զոհրապի նորավեպերի վերլուծությանը: Նույն թվականին Միությունը բանախոսությունները հրատարակեց առանձին գրքույկով:

Գրողի կյանքն ու գործունեությունը համառոտ գծերով ներկայացնում է Հ. Ճ. Սիրունին:

«Զօհրապ եւ իր վրիպումները» թեմայով բանախոսում է Շավարշ Միսաքյանը:

Նրա համոզմամբ՝ Զոհրապն «ապրած, օր տեսած մարդ է», նրա գրվածքները սեփական փորձառություններից, հուշերից քաղված էջեր են, որոնցում «տարօրինակ պատմութիւնները, անցքերը» նկարագրված են ոչ թե «արուեստագէտի մտահոգութեամբ», այլ «. խօլ արշաւի մը» հաճոյքէն» [22] մղված: Ըստ նրա՝ Զոհրապը «չունի հորիզոն, չունի որոնումներ: Յաճախ խոստովանհայր մըն է որ իր մտերմութիւնները կը հաղորդէ, այնքան մանրամասն» [23]:

Բանախոսը «Տիպական կերպարներ՝ տիպական միջավայրում» իրապաշտական սկզբունքի պահանջները չբավարարող, հետեւաբար՝ վրիպում է համարում այն իրողությունը, որ Զոհրապի նորավեպերում «աւելի յաճախ դիպագրութիւններ կան քան երեւոյթներ, աւելի անհատներ են, որ կը շարժին քան տիպարներ (ընգծումները՝ հեղինակի)» [24]:

Մեկ այլ վրիպում է համարում «հրապարակագրի խորթ ջիղ մը», որ «կ՚ապրի տակաւին իր շատ մը նորավէպերուն մէջ»:

Շավարշ Միսաքյանի կարծիքով՝ բարոյախոսությունը, քարոզչությունը խաթարում են նորավեպերի . շքեղ կերտուածքը»:

Նա նաեւ թերություն է համարում, որ հեղինակը «վարագոյրը կը վերցնէ կեանքի մէկ շատ փոքր էջին վրայ, մասնիկի մը վրայ» (մի հանգամանք, որը շատերն առավելություն են համարել): Բանախոսին արհեստական են թվում Զոհրապի նորավեպերի վերջաբանները՝ կտրուկ, անսպասելի շրջադարձներով: Նրան անհասկանալի է, թե ինչո՞ւ Զոհրապը «պէտք կը զգայ ծովը նետել Յովսէփ աղան» [25] («Ճիտին պարտքը»): Միսաքյանը Զոհրապի ոճը համարում է հստակ, բայց անփույթ, «այլասերած իր լեզուին հարազատութիւնը» [26]:

«Իր փիլիսոփայութի՞ւնը»: Սեփական հարցին բանախոսը պատասխանում է. «Առաջին օրէն իսկ խառնուածքով յեղափոխական, ինչպէս կը վկայէ իր Անհետացած սերունդին մէջ հատուած մը, յետոյ աստիճանաբար կ՚աղօտանայ իր դիմագծութիւնը» [27]:

Սակայն, ըստ նրա, տակավին գաղտնիք է մնում, թե «ո՛րն էր այն աշխարհը, զոր կ՚երազէ, ո՛րն է այն աշխարհը, զոր կ՚ատէ» Զոհրապը, որի ձգտումները միշտ անկայուն ու հարափոփոխ են. «Կը կարդանք իր արտադրութիւները, - մէկուն կը կարեկցի, ուրիշով մը կը զուարճանայ, տեղ մը հեգնութիւն, ուրիշ տեղ մը սրտմտում, տեղ մը տրտունջ կամ արգահատանք, - բայց ձեզի համար դեռ անորոշ կը մնան իր համակրութիւններն ու ատելութիւնները» [28]:

Ակնհայտ է, որ քննադատությունը չի ընկալում Զոհրապի արվեստն իր իմացաբանական խորքով, գեղագիտական սկզբունքների համակարգվածության շրջանակներում եւ եվրոպական բնապաշտական դպրոցի ուսումնառության համատեքստում:

Երեւույթի պատճառը կամ Զոհրապի գեղարվեստական ժառանգության մի փոքրիկ մասի հիման վրա եզրահանգումներ անելն է, կամ արվեստի դերի այլազան ըմբռնումներն են:

«Զօհրապի հերոսուհիները» թեմայով բանախոսում է Զապել Եսայանը՝ նշվելով, որ իբրեւ կին «մասնավոր ըսելիք»-ի պատճառաբանությամբ է հանձն առել խոսել Զոհրապի գրականության վերաբերյալ:

Նա Զոհրապին համարում է այն գրագետը, որն ամենից ավելի տպավորություն է գործել իր վրա, եւ որի գրականությունը ճշմարիտ հարված է հանդիսացել կնոջական արժանապատվության եւ սրբության մասին իր միամիտ հայացքներին:

Զապել Եսայանը փորձում է պարզաբանել, թե գրական որ դպրոցին է պատկանում Զոհրապը: Նա չի վարանում ասել. «Ինքն է (Զոհրապը՝ Մ, Գ, ) որ հիմը դրած է իրապաշտ դպրոցին մեր մէջ ու շարունակած է զայն» [29]:

Ապա ավելացնում է. «Զօհրապ բնապաշտ գրագէտ մը եղած չէ երբեք»: Բանախոսի բնորոշմամբ՝ իրապաշտ գրականությունը «ֆիզիքական տիեզերքը մանրամասնօրէն տեսնելու եւ զայն առանց վերապահութեան նկարագրելու ազատութեան նուիրագործումն» է, իսկ «Ռօմանթիքութեան գլխաւոր դերը եղած է նկարագրել ինչ որ չենք տեսներ, այլ զոր կը զգանք.,,, »: Սակայն իր այս սահմանումներով նա չի կարողանում լիովին բացատրել Զոհրապի գրականությունը եւ առաջադրում է հարցեր, որոնց դժվարանում է պատասխանել: Նկատի ունենալով Զոհրապի հերոսուհիներին՝ նա հարցնում է, թե արդյո՞ք իրապաշտ դպրոցը միայն անբարոյական կանանց ներկայացնելու համար է: Նա նաեւ զարմանում է, թե որտեղի՞ց է Զոհրապը գտել արական սեռի այն պարկեշտ, ազնվասիրտ, ուղղամիտ ներկայացուցիչներին, որոնք «բոլորն ալ ռօմանթիք տիպարներ. … զոհերն են թեթեւաբարոյ, խաբեպատիր կանանց անսիրտ մեքենայութիւններուն» [30]: Զապել Եսայանը տարակուսում է, «Բայց ինչո՞ւ այս յոռետեսութիւնը կանանց մասին»: Այդուհանդերձ, բանախոսը խոստովանում է, որ Զոհրապը «գերազանցապես կանանց գրագէտն է»՝ միաժամանակ գրչակցին առաջադրելով գրականության նոր նպատակ՝ նրա գրչի տակ «անմահացած տեսնել Հայ կինը իր դարաւոր առաքինութեան դերին մէջ» [31]:

Անշուշտ, Զոհրապի գրականությունն ընդգրկում է մարդկային հոգեբանության առավել խորը շերտերը, մարդկանց գործունեությունը պայմանավորող նախաստեղծ էությունը՝ դրանք ներկայացնելով բարոյականության դաշտից դուրս գտնվող բոլորովին այլ ոլորտներում: Զորհրապը չէր արծարծում բարոյականի ու անբարոյականի խնդիրը, եւ այդ հարթության վրա նրան քննարկելը, փորձել բացատրելը հաճախ թյուրիմացություների եւ ոչ ճիշտ եզրակացությունների էին հանգեցնում: Սակայն Զոհրապի «գրելու հազուագիւտ ճաշակը, ինչ որ մեծ գրագէտները կը յատկանշէ» [32], ընդունել են գրեթե բոլոր ժամանակակիցները:

«Զօհրապ իբր նորավիպագիր» ճառով հանդես է գալիս Վահան Թեքեյանը: Նա այն համոզմունքին է, որ Զոհրապի ստեղծագործությունը հասկանալ կարողանալու եւ վերլուծելու համար անհրաժեշտ է հեղինակին «զետեղել» այն ժամանակի եւ միջավայրի մեջ, որոնք ծնել են նրան իբրեւ ստեղծագործողի: Այդ ժամանակաշրջանը Թեքեյանը համարում է 1880-ական թվականները, երբ ֆրանսիական իրապաշտ գրականության ազդեցության տակ Կ, Պոլսում սկսվում է գրական նոր շարժում: Վերջինիս կենտրոններն են դառնում «Մասիս» հանդեսը եւ «Հայրենիք» օրաթերթը, որոնց շուրջն են հավաքվում երիտասարդ մտավորականներ:

«Արփիար Արփիարեան առաջին յարուցանողն ու հոգին էր այդ շարժումին, եւ Գրիգոր Զօհրապ անոր անմիջական աջակիցներէն մին:

… Այս գրական շարժման հարազատ ծնունդն ու միանգամայն անոր էն արդիւնաւոր գործաւորներէն մէկն է Գրիգոր Զօհրապ, որ յայտնուեցավ գրական զանզան սեռերու մէջ, գրելով քննադատական յօդուածներ ու քրոնիկներ, նորավէպեր, հրապարակագրական յօդուածներ եւ հուսկ ուրեմն բանաստեղծութիւններ» [33], - ասում է Թեքեյանը:

Նա մատնանշում է այն ազդեցությունը, որ Արփիարյանը, Զոհրապը եւ մյուսներն ունեցան գրական լեզվի վրա՝ մաքրելով եւ ծաղկեցնելով աշխարհաբարը, ողջունում է այն ժողովրդական ու ժողովրդասեր հոգին, որ հաղորդեցին հայ գրականությանն ու հրապարակագրությանը՝ առաջին անգամ թուրքահայ գրականություն բերելով իրապաշտությունը:

Բանախոսը համարում է, որ Զոհրապի «Անհետացած սերունդ մը» վեպը «առաջին յաջող գործն է իբր իրապաշտ ձգտումի արդիւնք»:

Ըստ Վահան Թեքեյանի՝ «Զօհրապ, իբր նորավիպագիր, խորքով զուտ Պօլսահայ է, մինչ ձեւը Ֆրանսական է եւ իրապաշտ: ,.,, Իր ոճը կտրուկ, թափանցող եւ հրապուրիչ է» [34]:

Նա փորձում է ներկայացնել այն հանգամանքների ազդեցությունները, որոնք «հզոր դրոշմի» պես կրում են Զոհրապի ստեղծագործությունները, «Զօհրապ գրագէտ ըլլալէ առաջ փաստաբան է, իսկ անկէ ալ առաջ երկրաչափ էր: Երկրաչափ Զօհրապը իր հետքը թողած է գրագէտ Զօհրապին մէջ որ անշուշտ մասամբ ատոր կը պարտի չափի եւ յստակութեան այն հզօր դրոշմը, որ կը յատկանշէ իր գրականութիւնը: Փաստաբանութիւնը եւս իր առանձնայատուկ տեղը ունի գրագէտ Զօհրապին մէջ, իր նորավէպերը շատ անգամ պաշտպանողականներ են» [35]:

Բանախոսի կարծիքով՝ Զոհրապի հերոսները «հոգեբանօրեն ճիշտ են», իսկ նորավեպերից շատերն ըմբոստացումներ են «պայմանադրական սիրոյ եւ ընթացիկ բարոյականի դէմ»:

Ըստ նրա՝ «Զօհրապի գրականութիւնը մաս մը կը կազմէ իր ապրողի հաճոյքին: …. Ինք գրագէտ է, ինչպէս ուրիշներ բարեգործ կ՚ըլլան, այսինքն գրականութիւնը իր վայելքի մէկ միջոցն է» [36]:

Թեքեյանը Զոհրապին համարում է հայ մտքի ամենափայլուն ներկայացուցիչներից մեկը՝ նրա գրեթե յուրաքնչյուր գործի մեջ կարեւորելով «սերտիւ իրարու խառնուած» գեղեցկությունն ու արդարությունը:

Թեքեյանը, ըստ էության, Զոհրապին բնորոշում է որպես իրապաշտի: Նման բանաձեւումը սխալ չէ, բայց շատ ընդհանուր է եւ չի ներկայացնում Զոհրապի արվեստի էությունն ամբողջ ծավալով:

Վերացական բնույթ ունի նաեւ հաջորդ բանախոսությունը, որի թեման է՝ «Զօհրապ եւ իր միջավայրը»: Բանախոսը՝ Գ. Խաժակը, այն կարծիքին է, որ գրողն անգամ «Գեղարվեստը գեղարվեստի համար» սկզբունքով առաջնորդվելիս արտահայտում է այն սկզբունքներն ու համոզմունքները, որոնք դավանում է: «Իսկ ի՞նչ են սկզբունքները, եթէ ոչ աշխարհայեացքի խնդիրներ», - ասում է Գ, Խաժակը:

Նա Զոհրապին համարում է «հայկական լիպէրալիզմի» ներկայացուցիչը: Թեեւ «լիպեէրալիզմը «… չունի ոչ մէկ արմատական միջոց իր իսկ ձաղկած հասարակական չարիքներուն դէմ», «վասն զի ինքը զուրկ է ղեկավար աստղէ մը, ուղեցոյց նպատակակէտէ մը (ընդգծումը՝ հեղինակի)» [37]:

Բանախոսը Զոհրապի գործերում տեսնում է Պոլիսը՝ իր բոլոր կողմերով եւ կարծում է, որ «Զօհրապը ինքը Պոլիսն է - թէ իր բոլոր թերութիւններով ու իր բոլոր սքանչելիքներով …» [38]:

«Գրական ասուլիսներ, Բ, Գրիգոր Զօհրապի նորավէպերը» գրքույկի մասին ընդարձակ գրախոսականով «Հորիզոն»-ում հանդես եկավ Նիկոլ Աղբալյանը:

Նա գրում է, որ Գրիգոր Զոհրապին արեւելահայ իրականության մեջ չեն ճանաչում, ուստի, անհրաժեշտ է համարում որոշ տեղեկություններ հայտնել եւ եղած գնահատականներով բնորոշել գրողի «գրական կերպարանքը» [39]:

Նիկոլ Աղբալյանը խորհուրդ է տալիս կարդալ թուրքահայ հեղինակներին, որոնցից մեկն է Գրիգոր Զոհրապը, եւ միջնորդաբար ծանոթանալ ֆրանսիական գրականության ոճին ու ձեւին:

1913 թվականի նոյեմբերի 21-ին Թիֆլիսում տեղի ունեցավ «Հայ գրողների կովկասյան ընկերության» հերթական՝ 19-րդ երեկույթը, որը նվիրված էր «թիւրքահայ նշանավոր գրող Գրիգոր Զոհրապին» [40]:

Բանախոսեց Ներսիսյան դպրոցի «Հայոց գրականության» ուսուցիչ Մամբրե Մատենճյանը:

«Հորիզոն»-ը երկրորդ անգամ առիթ ունեցավ անդրադառնալու Գրիգոր Զոհրապին՝ այս անգամ համառոտակիորեն տպագրելով հիշյալ բանախոսությունը եւ նրա շուրջ բանավեճը:

Մատենճյանի քննարկման առարկան Զոհրապի երեք ժողովածուներն էին՝ «Կեանքը ինչպէս որ է», «Լուռ ցաւեր», «Խղճմտանքի ձայներ»: Բանախոսը սկզբում ներկայացնում է Զոհրապի ստեղծագործությունների «թերի կողմերը»: Նա կարծում է, որ «պատմուածքների» մեծ մասը բովանդակությամբ աղքատ է, նրանցում արտահայտված սերը՝ զուրկ գաղափարական շնչից, անհայտ է հերոսների ազգությունը, գործողությունների վայրը:

Նա «ռէալիզմին վնասող գծերից» է համարում այն հանգամանքը, որ Զոհրապը «յաճախ ճարտասանութիւն է անում», «յաճախ քնարական զեղումներով է լցնում պատմուածքի սուղ էջերը»: Եվ վերջապես, Մատենճյանը չի ողջունում, որ «Զոհրապի «ես»-ը չափազանց յաճախակի է հանդէս գալիս. ստէպ-ստէպ էք պատահում այսպիսի ձեւեր - ես տեսայ, ես լսեցի. …» [41]:

Այդուհանդերձ, բանախոսը Զոհրապին համարում է տաճկահայ գրականության իրապաշտ դպրոցի փայլուն ներկայացուցիչներից, իսկ նրա ոճը՝ կուռ, հակիրճ, պատկերավոր, հարուստ եւ կենդանի: Նա Զոհրապի ժողովածուներում առանձնացնում է «7-8 պատմուածք, որոնք իրօք որ սքանչելի են, ամենաընտիրներից տաճկահայ գրականութեան մէջ» [42]:

Ըստ Մատենճյանի՝ իր թվարկած պատմվածքներում կա միջավայր, հերոսներն ունեն հայի հոգեբանություն, իրենց աշխարհայացքը, ձգտումը, ցավը, ուրախությունը եւ ոչ թե «անհող, անարիւն մարդիկ են»:

Այս ըմբռնումն արդյունք էր ոչ ճիշտ եւ մակերեսային ընկալման Հ, Թենի այն թեզի, որի համաձայն գրականությունը պետք է պատկերի իրականությունն իր մանրակրկիտ արտահայտություններով, այլապես Մատենճյանը չէր կարեւորի հերոսների ազգությունն ու գործողությունների վայրը, կոնկրետ միջավայր ու հերոսների:

Այս դրույթը վիճարկեց Հովակիմ Սոլովյանը, սակայն ինքն էլ մի այլ ծայրահեղությամբ՝ Զոհրապի արվեստը գնահատեց դասակարգային հարաբերությունների «ճշգրիտ արտացոլման» դիրքերից:

Սոլովյանը հակադրվեց Մատենճյանի այն մտքին, թե Զոհրապի պակասությունն է, որ նրա պատմվածքների մեջ հաճախ հայտնի չեն լինում գործողության տեղն ու ժամանակը, գործող անձի ինչ ազգից լինելը, եւ ներկայացրեց սեփական տեսակետը, «Գեղարվեստական գրւածքի մէջ նշանակութիւն չունի միջավայրն ու ազգութիւնը»:

Նրա կարծիքով՝ Զոհրապի երկերի մեջ արտացոլվում են դասակարգային հարաբերությունները եւ «հենց դրանումն է կայանում Զոհրապի մեծութիւնը»: Անկասկած, գռեհիկ սոցիոլոգիական այս մոտեցումը հեռու էր Զոհրապի արվեստի բովանդակությունից:

Բանավեճով հանդես եկավ Լեոն:

Ըստ նրա՝ Զոհրապը հայ գրականության մեջ այնքան էլ մեծ դեմք չէ, որքան կարծում է պարոն Մատենճյանը, որովհետեւ «ռէալիստական ուղղութեամբ գրւածքների մէջ չպէտք է լինեն լիրիքական զեղումներ», «Զօհրապը զուրկ է տեղայնութիւնից»: Նա սխալ է համարում բանախոսի այն կարծիքը, թե արեւմտահայ իրականության մեջ առաջին անգամ ռեալիստական ուղղությամբ սկսել է գրել Զոհրապը, մինչդեռ այդ տեղը պատկանում է Արփիար Արփիարյանին:

Իսկ Ջամալյանը նշում է, որ Մատենճյանի՝ Զոհրապին վերագրած «պակասութիւնները» հիմնավոր չեն եւ կարեւորում է նկարագրված տիպերի մեջ արտահայտված գաղափարներն ու «մարդկային հոգու յատկութիւնները»:

Ա. Ղազարյանն իր ելույթում ասում է. «.... Զոհրապի մասին լրիւ գաղափար չկազմեցինք պ. Մատէնճեանի դասախօսութիւնից: Եթէ մենք ուզենանք Զոհրապի տեղը որոշել մեր գրականութեան մէջ, կասենք որ նա մեր Մոպասանն է, առանց ունենալու նրա բացութիւնն ու չափազանց զգայնութիւնը. նա մեր Չեխովն է, առանց ունենալու վերջինիս իւմորն ու հեգնանքը» [43]:

Մ. Բերբերյանը կարծում է. «Ամեն մի գրողի լաւ հասականալու համար կարեւոր է ծանօթանալ եւ նրա աշխարհայեացքի հետ. իսկ դասախօսը Զոհրապի աշխարհայեացքի մասին ոչինչ չասաւ»:

Զոհրապի երկերը բացատրելիս եւ վերլուծելիս, ըստ Նիկոլ Աղբալյանի, պետք է նկատի ունենալ նրա անհատականությունը: Նա Զոհրապի՝ որպես գեղագետի հոգեկան հատկություններից է համարում «անփութութիւնն ու մեղմ տրտմութիւնը», որը «յաճախ շատ տեղերում դառնութեան է փոխւում»: Աղբալյանի բնորոշմամբ՝ «Զոհրապը չնչինի վարպետ է. իւրաքանչիւր չնչինութիւն նրա մօտ դառնում է դրամայի նիւթ, եւ դրանով է, որ նա առանձնայատուկ տեղ է բռնում մեր գրականութեան մէջ» [44]:

Մամբրե Մատենճյանը նաեւ հետագայում մամուլում հանդես է գալիս Գրիգոր Զոհրապի ստեղծագործությունների վերլուծությամբ:

1915 թվականին Զոհրապի եղերական մահվան կապակցությամբ նա «Համբաւաբեր»-ի առաջին համարում հեղինակում է փոքրիկ նյութ, որում բնութագրում է Զոհրապին իբրեւ գրողի, հրապարակագրի, արվեստագետի:

«Տարազ»-ը եւս, գուժելով Զոհրապի ողբալի մահվան լուրը, փորձում է գնահատել նրա գրական, ստեղծագործական արժանիքները:

«Զօհրապը հայ գրականութեան Գի տը Մոպասանն [45] է: Իր պատմելու ձեւը հմայիչ, սեղմ եւ հաճելի է, լեզուն՝ ոճին պէս պարզ, կուռ, կենդանի, պատկերաւոր: Նա թողեց Արփիարեանի շօշափած հարցերը, հեռացավ ռօմանտիզմէն եւ մօտեցավ բնապաշտութեան», - գրում է Հ. Աճեմյանը եւ շարունակում, - Զօհրապը գրագէտ ըլլալէ առաջ հմուտ եւ կարող փաստաբան մըն էր: Եւ արդէն իր նորավէպերէն շատերը պաշտպանողականներ են» [46]:

1916 թվականի մարտի 12-ին Բաքվում Հայ գրասերների ընկերության հրավերով «Թիւրքահայ ժամանակակից գրողները» թեմայով դասախոսություն կարդաց արեւմտահայ գրող Զապել Եսայանը:

Նա կարեւորում է Զոհրապի դերը որպես իրապաշտ դպրոցի ներկայացուցչի, սակայն, վերագրելով նրան լուսավորչի առաքելություն:

«Զօհրապն իր գրւածքների նիւթը մեծ մասամբ քաղում է պոլսահայ եւ շրջակայ գաւառների կեանքից, թշնամի է միջակութիւներին եւ նրանց գռեհիկ մոլորութիւններին: Իր վէպիկների մէջ երեւան են բերւած բոլոր քօղարկւած տգեղութիւնները, մեծարւած ու յարգւած դասակարգերի անպատիժ մնացած ոճիրներն ու բարոյական ախտերը» [47], - շեշտում է գրագիտուհին:

Զոհրապի ստեղծագործությունների մակերեսային ընկալումը թույլ է տալիս Եսայանին ասելու, թե Զոհրապը «…. ներկայացնում է անողոք իրականութիւնը, սոսկալի կերպով խարազանող է եւ կեղծ կուռքերի վայր գլորողը իրենց պատւանդաններից» [48]:

1917 թվականին Մամբրե Մատենճյանը դարձյալ անդրադառնում է Գրիգոր Զոհրապին ու նրա ստեղծագործություններին՝ «Համբաւաբեր»-ի առաջին, երկրորդ եւ հինգերորդ համարներում շարունակաբար տպագրելով «Գրիգոր Զոհրապ» գրական ուսումնասիրության երեք հատվածները՝ «Ներածութիւն», «Սկեպտիկը», «Ռոմանտիկը», իսկ յոթերորդ համարում հանդես է գալիս «Գրիգոր Զոհրապ» մատենախոսությամբ:

Հոդվածագիրը «Ներածութիւն» բաժնում ներկայացնում է վիպագիր Գրիգոր Զոհրապին ու քննարկման ենթարկում նրա նովելների երեք ժողովածուները: Ավելի ընդգրկուն եւ լուրջ ուսումնասիրության համար նա պարտադիր է համարում Կ. Պոլիս մեկնել (սակայն հնարավոր չէր, քանի որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով դեպի Պոլիս մուտքը փակ էր) «եւ տեղնուտեղը ուսումնասիրել, միեւնոյն միջավայրում ծանօթների անմիջական տեղեկութիւններից օգտուելով, միաժամանակ տեսնելով Զոհրապի սիրած վայրերը, բնակարանը, ճաշակը» [49]:

Այս բացատրությունն անշուշտ վկայում է այն փաստի մասին, որ հեղինակը Շարլ Սենթ-Բյովի կենսագրական-հոգեբանական դպրոցի գեղագիտական մեթոդներով էր փորձում մեկնաբանել Զոհրապի ստեղծագործությունները:

Առավել հետաքրքիր է հոդվածաշարի երկրորդ՝ «Սկեպտիկը» հատվածը, որտեղ հեղինակը փորձում է վերլուծել Զոհրապի ստեղծագործությունները՝ շոշափելով մարդկային հոգեբանության եւ էության ավելի խորը շերտերը: Սակայն՝ ընդամենն այդքանը:

Նրա դիտողականությունը չի հասնում Զոհրապի աշխարհայացքի համակարգված ներկայացմանը:

«Զոհրապի պատմուածքների մէջ եւս մի մարդ կայ, որը. … գրաւում է ընթերցողի ուշադրութիւնը, դառնում է մի տեսակ շեշտուած մարդ, հեղինակի ներկայացուցիչը: Այդ անձնաւորութիւնը մի սկեպտիկ է,. … որին շատ լաւ յայտնի է մարդկային սրտի անհաստատութիւնը», եւ որի «միտքը նրբին դատողութիւններով համոզում է նրան ներողամիտ լինել մարդկային տկարութիւնների նկատմամբ. գործուած յանցանքների մէջ էակների կամքից անկախ պատճառներ կան» [50]:

Անկասկած, սխալ չեն այս բնութագրումները, ավելին՝ դիպուկ կռահումներ են:

Մատենճյանը ընթերցողին է ներկայացնում Զոհրապի աշխարհընկալման առանցքային կետերից մեկը. «…. Մէկը միւսի յետեւից սնանկանում են բոլոր արժէքները եւ մարդկային կեանքը դառնում է կեղծիքների մի շարք» [51]:

Այս երեւույթը, ըստ հոդվածագրի, անշուշտ պետք է վշտացներ Զոհրապին. մարդկային գոյության իմաստի այդօրինակ ընկալումը նրան հասցնում է հոռետեսության, եւ նա կարծում է, «թէ անհնարին է երջանկութիւնը, քանի որ բնութիւնը եւ ցանկութիւնները ճակատագրական կերպով հակասում են միմեանց» [52]:

«Ռոմանտիկը» հատվածում Մատենճյանը գրում է. «Զոհրապը միաժամանակ երկու հակադիր հայեացքների ենթակայ է՝ սկեպտիկութեան եւ ռոմանտիզմի: …. Այդ երկու գծերը զուգահեռաբար ակոսում են նրա թէ՛ գաղափարները եւ թէ՛ արտայայտութեան ձեւը» [53]:

Ապա հոդվածագիրը բացատրում է Զոհրապի՝ ռոմանտիկ լինելու անխուսափելիության հանգամանքները՝ գավառների սոցիալական ծանր եւ անմխիթար վիճակը, թուրքական բռնապետությունը եւ ֆրանսիական գրականության ազդեցությունը:

Ուսումնասիրության վերջին՝ «Գրիգոր Զոհրապ» հատվածում Մատենճյանն ամբողջացնում է իր ասելիքը Զոհրապի վերաբերյալ եւ եզրակացնում, որ նրա մեջ ապրող սկեպտիկը զարգացել է «հասարակական, քաղաքական, գրական այնպիսի պայմաններում, որոնք մռայլ իրականութեան վրայ էին դարձնում հեղինակների ուշադրութիւնը՝ ծնեցնելով տաճկահայ գրականութեան մէջ ռէալիզմ՝ իրապաշտութիւնը» [54]:

Ըստ գրախոսի՝ Զոհրապի երկերը «ռոմանտիզմից ռէալիզմ անցնելու փոխանցման շրջանն են նշանակում. հետեւաբար մեր գրականութեան բնաշրջման մէջ որոշ եւ կարեւոր դեր են կատարել» [55]: