Գրիգոր Զոհրապը հրապարակագիր եւ գեղագէտ

* * *

Զոհրապի հրապարակագրությանը, գեղագիտական հայացքներին եւ, առհասարակ, նրա կյանքին ու գործունեությանն առաջին անգամ ամփոփ կերպով անդրադարձել է Արշակ Ալպոյաճյանը 1919 թվականին Կ. Պոլսում լույս տեսած «Անհետացող դէմքեր. Գրիգոր Զօհրապ (իր կեանքը եւ գործը)» աշխատության մեջ:

Մինչ այդ Զոհրապի առանձին ստեղծագործությունների, հրապարակագրական ելույթների եւ տեսակետների շուրջ նշանավոր նրա ժամանակակիցների (Ա. Արփիարյանի, Զ. Ասատուրի, Հ. Սիրունու, Վ. Թեքեյանի, Շ. Միսաքյանի եւ այլոց) կողմից ներկայացված մասնակի վերլուծությունները եւ կարծիքները ամփոփվել են «Գրական ասուլիս»-ներում՝ հանդիսանալով այն միակ տեսական հիմնավորումները, որոնց դիմել է Արշակ Ալպոյաճյանն իր հիշյալ ուսումնասիրության մեջ:

Հետազոտողի համար սկզբնաղբյուր է ծառայել փաստագրական նյութով հարուստ ժամանակի մամուլը, որից էլ նա առավելագույնս օգտվել է՝ հաճախ մեջբերելով «ընդարձակ քաղուածներ» կամ բնագիրն ամբողջովին:

«Առհասարակ մեր բոլոր գրագէտները մէկ մէկ քիչ ալ՝ հրապարակագիր են եւ ազգային այլազան պէտքերու եւ պահանջներու վրայ կարծիքներ կը յայտնեն եւ օրուան խնդիրներու վրայ տեսութիւններ կը պարզեն», - փաստելով երեւույթը՝ Ալպոյաճյանն իր աշխատության «Հրապարակագիրը» բաժնում նշում է շարժառիթը՝ «…. մեր գրականութեան՝ լրագրութեան մէջ մշակուած ըլլալը», եւ հետեւություն անում, - «Ուստի հրապարակագրութիւնը ու գրականութիւնը երկունքն իրարու հետ շփոթուած են. … Եւ յաճախ միեւնոյն գրագէտը մէկ ձեռքով վէպ մը խմբագրած ատեն, միւսովը՝ օրուան խնդրի մը վրայ քրոնիկ մը գրելու պարտաւորուած է, կամ ընկերային խնդիր մը յուզած ատեն ներքին լուր մը խմբագրելու հարկադրուած է» [1]:

Անցնելով Զոհրապին՝ Ալպոյաճյանը նրա գրական գործունեության շարժառիթներն է համարում «ազնիւ փառասիրութիւնը, աշխարհի առջեւ անծանօթ չմնալու տենչը, հանրութեան ծառայելու փափաքը, որ ինքն պարտաւորութիւն կը հռչակէ» [2]:

Հեղինակն իր ուսումնասիրությունը կազմել է ըստ ժամանակագրական կարգի, ուստի եւ Զոհրապի հրապարակագրական առաջին ելույթներին անդրադարձել է շարադրանքի սկզբնական հատվածներից մեկում:

Զոհրապի նորավեպերին նվիրված գրական ասուլիսում Հ. Սիրունին նշում է. «Իր հրապարակագրական գործունէութիւնը կը սկսի 1878-ին, Լրագիր օրաթերթի մեջ, ուր խմբագրականներ գրած է: Յիշատակելի է իր գրավէճը Մինաս Չէրազի հետ Պէրլինի քօնկրէին շուրջ» [3]:

Այս վկայությունն Ալպոյաճյանին հիմք է տալիս ենթադրելու, որ Զոհրապն իր գործուն մասնակցությունն է բերել «Լրագրին»՝ ժամանակի ամենաժողովրդական օրաթերթին, սակայն հնարավոր չէ ճշտել, թե որոնք են նրա հեղինակած նյութերը, քանի որ չկա մեկը Գրիգոր Զոհրապի ստորագրությամբ:

Շարունակելով դիտարկումները՝ Ալպոյաճյանը գրում է. «Խմբագրական սիւնակներէն դուրս Լրագրի մէջ հանդիպեցայ ես (1878 Հոկտ. 6, Դ տարի, թ. 821) ԱԶԳԱՅԻՆ խորագրին տակ «Թէ ի՞նչ շահեցանք Պէրլինի Վեհաժողովէն» վերնագրով յօդուած մը Հ. սկզբնատառով ստորագրուած» [4]:

Չունենալով որեւէ ապացույց՝ հետազոտողն ավելացնում է. «Այս յօդուածը ամենաբուռն քննադատութիւն մըն էր Չէրազի դէմ եւ կարելի է, որ Զօհրապի կողմէն գրուած ըլլայ (ընգծումը մերն է՝ Մ. Գ. )» [5]:

Ալպոյաճյանի հաջորդ փաստարկը, որ խոսում է հոդվածը Զոհրապի կողմից գրված լինելու հավանականության մասին, հետեւյալն է. «Յետոյ իմ թղթատումներուս մէջ հանդիպեցայ երկու ուրիշ յօդուածներու՝ Ներսէս Պատրիարքի հրաժարականին առթիւ գրուած, Պէշիկթաշէն - Զօհրապի բնակավայրը - նամակի ձեւով, եւ ԱՐՏԱՒԱԶԴ ստորագրութեամբ, որոնք հաւանական է կարծել, թէ Զօհրապի գրչէն ելած են, եւ օրուան շահագրգռական խնդրոյն՝ Պէրլինի Վեհաժողովին եւ անոր պատճառած յուսախաբութեան շուրջը կդառնան» [6]:

Բավարար ապացույցների բացակայությունը Ալպոյաճյանին հնարավորություն չտվեց վստահաբար հաստատելու հիշյալ հոդվածները Զոհրապի գրչին պատկանելու իրողությունը, որը, սակայն, տարիներ անց հաջողվեց գրականագետ Ալբերտ Շարուրյանին:

Ալպոյաճյանը, իր իսկ վկայությամբ, 1887-ից մինչեւ 1891-ի հուլիսի 13-ն ընկած ժամանակահատվածում գտնում է Զոհրապի ստորագրությամբ ընդամենը չորս հոդված, «որոնցմէ երկուքը բնաւ որեւէ նշանակութիւն եւ արժէք չեն ներկայացներ» [7]: Մյուս երկուսը, որ «Ուղեւորութիւն մը հիշատակներուս մէջ» խորագրով հոդվածաշարից է՝ տպագրված «Մասիս»-ի 1889 թվականի սեպտեմբերի 15-ի եւ հոկտեմբերի 1-ի համարներում, «իր (Զոհրապի՝ Մ. Գ. ) մանկութեան հիշատակներն են»: 1893 թվականի փետրվարի 13-ին Զոհրապի խմբագրապետությամբ հրատարակված «Մասիս»-ի համարում տպագրվում է այդ հոդվածաշարի Գ մասը:

Սակայն նշված ժամանակահատվածում, բացի վերոհիշյալ հոդվածներից, տպագրվել են «Դարավերջիկ դաստիարակութիւն»-ը («Արեւելք», 1890, դեկտեմբեր 11/23, թիվ 2072) [8] եւ «Հոմ քօլէճ»-ը («Արեւելք», 1891, հուլիս 17, թիվ 2226) [9], իսկ օրեր անց եւս երկուսը՝ «Դատեա՛, Տէ՛ր, զայնոսիկ» («Հայրենիք», 1891, հուլիս 18, թիվ 5) [10] եւ «Դագաղին շուրջը» («Հայրենիք», 1891, հուլիս 24, թիվ 10) [11], որոնք, սակայն, ինչ-ինչ պատճառներով Ալպոյաճյանին անհայտ են եղել:

Զոհրապ-հրապարակագրի գրիչը հատկապես բեղուն էր 1892-1893 թվականներին: Այդ հանգամանքը պատահական չէր: 1892-ի հունվարին «երեւան կուգար նաեւ գրական հանդէս մը, որուն գլուխ կը կանգնին Հայրենիքի երեք աշխատակիցները (Հրանտ Ասատուրը, Գրիգոր Զոհրապը եւ Տիգրան Կամսարականը: Վերջինս Պոլսից մեկնում է՝ «Մասիս»-ի հոգսը թողնելով Հրանտ Ասատուրի եւ Գրիգոր Զոհրապի վրա՝ Մ. Գ. ), երեքն ալ անկախ դիրքի տէր, սակայն գրականութեան համար մեծ սիրով լեցուած եւ անոր տարածման ու ժողովրդականացման ջերմապէս փափաքող» [12]:

«Մասիս»-ը հրատարակվում էր երեք շաբաթը մեկ անգամ: «Խմբագրապետն էր Գրիգոր Զօհրապ, իրենցմէ ամէնէն բեղունը, եռանդունը, եւ միանգամայն յանդուգն ու ծայրայեղը, իսկ տնօրէնը՝ Հրանտ Ասատուր, ամէնէն ճշդապահը, զգուշաւորը կարգ ու կանոնի սիրահարը ու փափկանկատը, ինչպէս Զօհրապ ասած է: Հրանտ Ասատուր արդարեւ յաջողեցաւ չափաւորել Զօհրապի անզուսպ եռանդը, եւ Մասիս եղաւ բարեխառն հրատարակութիւն մը» [13]:

«Մասիս»-ը գրական հանդես էր, որտեղ տպագրվում էին ժամանակի երիտասարդ գրական ուժերի ստեղծագործությունները եւ դրանց կողքին՝ առաջնորդողներ, հոդվածներ, խմբագրականներ, որոնք ապահովեցին իրենց տեղը հայ հրապարակագրության պատմության մեջ:

Այս ժամանակաշրջանում գրվեցին Զոհրապի հրապարակագրության լավագույն էջերը: Մեկ տարի հանդեսը կանոնավոր կերպով հրատարակվեց եւ Արփիար Արփիարյանի բնորոշմամբ՝ «մեր գրականութեան պատիւ բերող հրատարակութիւն մը եղաւ» [14]:

1893-ի հունվարի 9-ին Զոհրապը, ստանձնելով «Մասիս»-ի տնօրեն-խմբագրապետությունը, հանդեսը վերածեց շաբաթաթերթի՝ չնայած Հրանտ Ասատուրի ճիգերին՝ համոզելու նրան, որ հրաժարվի այդ գաղափարից: Հրանտ Ասատուրը հեռացավ թերթից: Ամիսներ անց Զոհրապին սկսեցին տաղտուկ պատճառել «. … հեւի հեւ աշխատութիւնը, թերթը լեցնելու համար գրաշարներու պահանջը, կարգի ու կանոնի հարկադրութիւնները…. Ինքը կը պարտաւորուէր զբաղիլ ճղճիմ հաշիւներով. … եւ թերթին նիւթական մատակարարութիւնն ալ հոգ մըն էր, որ ոչ նուազ տաղտուկ եւ ձանձրոյթ կ՚առթէր Զօհրապին» [15]:

1893-ի օգոստոսի 7-ին լույս տեսավ «Մասիս»-ի վերջին համարը, որից հետո Զոհրապը երկար ժամանակ գրական ասպարեզում չերեւաց:

1894-95-ական թվականներն արեւմտահայ իրականության մեջ թալանի եւ կոտորածի տարիներ էին, հուսահատության եւ վհատության տարիներ:

1896 թվականից կյանքն սկսում է ընթանալ իր սովորական հունով, եւ հաջորդում է վերակազմության շրջանը:

1896-ի վերջերին, բացի «Փունջ» շաբաթաթերթից եւ մի թրքաբարբառ օրաթերթից, հայատառ ոչ մի պարբերական հրատարակություն չկար Պոլսում:

Սակայն սկսում են այդ ուղղությամբ արվել քայլեր, ի թիվս որոնց «Արեւելք»-ի արտոնատեր Զարեհ Յուսուֆյանը դիմում է Զոհրապին՝ գիտակցելով, որ «եթէ յօժարէր (Զոհրապը՝ Մ. Գ. ) գլուխ կանգնիլ Մասիսին, շահը ու դրամը չի պիտի ըլլային առաջին ու միակ շարժառիթը» [16]:

«…. Զօհրապ կը վայելէր համբաւ մը գրիչի ու պայքարի մարդու, որ իր լրագիրին կրնար ապահովել ժողովրդականութիւն» [17], - համոզված էր Յուսուֆյանը:

Արշակ Ալպոյաճյանի դիտարկմամբ՝ Զոհրապին մղեց «Մասիս»-ի խմբագրապետությունն ընդունել այն համոզմունքը, թե ամեն ոք հանրության առջեւ պարտավորություն ունի:

1898 թվականի փետրվարի 2/14-ից «Մասիս»-ը վերածվեց օրաթերթի եւ լույս տեսավ խմբագրությամբ Սիպիլի, Գրիգոր Զոհրապի եւ Հրանտ Ասատուրի:

Հետեւյալ կերպ է բնութագրում այս իրողությունն Ալպոյաճյանը. «…. Նախորդ սերունդին «նոր»երէն երեք առաջնակարգ դէմք, փափկասիրտ բանաստեղծ մը, փաստաբանվիպասան մը, եւ իրաւագէտ-բանասէր մը, կ՚անցնէին օրաթերթի մը գլուխը եւ հանրային կարծիքին առաջնորդ հանդիսանալ կը փորձէին» [18]:

Առաջին համարի խմբագրականում Զոհրապը հայտնում է օրաթերթի գլխավոր նպատակը. «Ազգը ուղղել, լուսաւորել եւ անոր օգնել» [19]:

Սակայն, ինչպես նշում է հետազոտողը, «Մասիս»-ը չկարողացավ դառնալ մի կենտրոն եւ իր շուրջ համախմբել լավագույն ուժեր, որոնք գոյություն չունեին. «Գործը գաղափարին միացած չէր: Արդիւնքը համապատասխան չէր ճիգին զոր անոր վարիչները կ՚ընէին» [20]:

Շուտով Զոհրապի եռանդի հետ օրաթերթի էջերից պակասում են նաեւ այն խմբագրականները՝ «իրարմէ կտրուկ, իրարմէ հատու, եւ իրարմէ գեղեցիկ էջեր» [21], որ գրեթե ամեն օր հեղինակում էր նա:

Ալպոյաճյանի բնորոշմամբ՝ 1898-99 թվականների «Մասիս-Արեւելքը» հասարկության մտավոր մակարդակից վեր եւ շուկայական բարքերից հեռու լրագրության միակ օրինակն էր, որը գնահատվեց միայն մտավորականների կողմից, սակայն հասարակության բոլոր խավերի մեջ չկարողացավ թափանցել. «Այդ հասարկութիւնը. … թաղային խնդիրներու շուրջ բացուած վէճերէն աւելի հրապոյր կը զգար քան թէ գրական հատուածէ մը, մասնաւոր անհատական խնդիրներով աւելի կը շահագրգռուէր քան թէ ընդհանուր հանրային խնդիրներով» [22]:

1897-ի վերջերին եւ 1898-ի սկզբներին հանրային քննարկման առարկա էր դարձել Կարագյոզյանի կտակի խնդիրը: Այս առիթով Զոհրապը գրեց երկու խմբագրական՝ «Ետ տուէք օրհնութիւնները» եւ «Համոզումիս պատճառները», որոնք «ռումբի տպավորութիւն» գործեցին:

Գրաքննությունը հարկադրեց Զոհրապին պայքարը դադարեցնել: Մեկ ամիս նա դադարում է գրել, ապա թողնելով պարբերականի հոգսը Հրանտ Ասատուրի վրա՝ 1898 թվականի վերջերին հեռանում:

«Եւ Զօհրապ այլեւս կը թողուր հրապարակագրութիունը: …. Այլեւս Զօհրապ կը դառնար պահեստի, տօն օրերու գրագէտ մը, որ զբօսանքի կամ հաճոյակատարութեան համար, երբեմն կը բարեհաճէր գրիչ շարժել» [23]:

Ապա Ալպոյաճյանը տեղեկացնում է, որ հետագայում՝ 1908 թվականին, Զոհրապը Փարիզից մի թղթակցություն է ուղարկում Արամ Անտոնյանի «Լոյս» պարբերականին եւ 1909 թվականի հունիսի 10-23-ից մինչեւ 1915 թվականի ապրիլի 11-24-ն ընկած ժամանակահատվածում հոդվածներ հրապարակում «Ազատամարտի» էջերում: «Էջեր ուղեւորի մը օրագրէն» եւ «Գիրեր պատերազմի դաշտէն» խորագրի ներքո հրատարակած հոդվածաշարերը կազմեցին հրապարակագրի «կարապի երգը» [24]:

Իր ուսումնասիրությունները ժամանակագրական կարգով ամենայն մանրամասնությամբ ներկայացնելով՝ Ալպոյաճյանը փորձում է նաեւ Զոհրապի հրապարակագրությունը քննել թեմատիկ համակարգվածության մեջ: