Մեկնութիւն քերականի

Աստ մեկնէ զմասունսն

[ԲԱՆ]

«Անուն է մասն բանի հոլովական` մարմին եւ իր նշանակելով. մարմին, որզան` քար. եւ իր, որպէս` խրատ:
Հասարակաբար եւ յատկապէս. հասարակաբար, որգոն` մարդ, եւ յատկապէս, որզան` Պաւղոս»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այս սահման է անուան. ի բառէն եւ ի վանգէն այսիւ բաժանի. զի սա հոլովական է, եւ նոքա` ոչ, որպէս` մարմին: Տեսանե՞ս, աստ մարն բառ է, իսկ մինն` հոլովումն:

Եւ մարմին է այն, որ բռնի ձեռամբ եւ շաւշափի, որպէս` քար կամ փայտ: Եւ իրն անմարմին է` անըմբռնելի եւ անշաւշափելի, բայց միայն լսելեաւք, որպէս ինքն ասէ, թէ` խրատ կամ հանճար կամ իմաստութիւն: Իսկ յատկապէս` որպէս ճարտասան եւ կամ թուական եւ կամ այլ արհեստք, որ յատկապէս` առանձնանան եւ իւրեանց սահմանաւն երեւին: Իսկ հասարակաբար ասէ զընդհանուր մարդն: Եւ յատկապէս անուամբ` զի զմի ոք բաժանեալ ի յայլոց անուանցն: - Այս` ի վերայ մարմնոցն: Իսկ ի վերայ անմարմնոցն` որպէս մակացութիւն կամ խրատ, աւրէնք եւ կամ իմաստութիւն, որ են բանի զաւրութիւնք անմարմինք. - եւ այս հասարակաբարն է:

[ԲԱՆ]

«Եւ հետեւին անուան հինգ` սերք, տեսակք, ձեւք, թիւք, հոլովք:

Եւ սերք են երեք` արական, իգական, չէզոք: Եւ են ոմանք, որ յաւելուն ի սոսա ա'յլ եւս երկուս` հասարակ եւ մակաւասար: Եւ է հասարակն` ձի, շուն, իսկ մակաւասարն` ծիծառն, աքիս»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Սերքն «ազգն» է, զի աճելականք են սերմամբ երկոքինն ի միասին: Իսկ չէզոքն անհասարակն է` որպէս տղայն. եւ հասարակականն է` որպէս ձին եւ շունն, զի անուամբ ասին ձի` թէ'պէտ որճն եւ թէ'պէտ մատակն: Նոյնպէս եւ շունն հասարակական մի անուն է` որձն եւ էգն, եւ վասն այսորիկ ասի «հասարակաբար»:

Իսկ մակաւասար է` որ ի վեր է քան զհաւասարն, որպէս ծիծառն եւ աքիսն, զի ոչ ոք կարէ ճանաչել ի ծիծառն կամ ի յաքիսն, թէ ո՞ր է որձն եւ կամ ո՞ր է էգն: Նաեւ վասն այսորիկ անուամբ իգականք կոչին:

[ԲԱՆ]

«Եւ տեսակք են երկու»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ի վեր անդ զսերն մեկնեաց, եւ աստ զտեսակն կամի յայտնել:

[ԲԱՆ]

«Եւ նախագաղափար եւ ածանցական»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Նախագաղափար է` նոր եւ առաջին աւրինակ եւ կամ արուեստ, զոր նոր գործէ մարդ, զոր այլ չէ տեսեալ մարդ: Իսկ ածանցականն այն է, որ ի վերոյ գրեալ յաւրինակէ ա'յլ նոր գրես կամ ածես եւ յառաջ բերես զի'նչ եւ կամիս- թէ' ի ծնողաց եւ կամ ի յերկրէ բոյսք եւ կամ ի վարդապետաց աշակերտք, - եւ այսպէս արա զամենայն ինչ:

[ԲԱՆ]

«Եւ է' նախագաղափարն, որ ըստ առաջին գաղափարին կոչեցաւ. հիբար` երկիր:

Եւ ածանցականն է` որ յայլմէ զսեռութիւնն ընկալաւ, որպիսի` երկրային:

Եւ տեսակք են ածանց[ական]ացն եւթն. հայրանունական»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Տեսանե՞ս զտեսակացն զյոլովութիւնն եւ զաճումնն. զի հայրանունական ասի, վասն զի քաջացն որդեացն հարկաւ զհայրական եւ զնախնեացն զանունսն յառաջ բերեն, եւ ոչ` զյատկականն, զի գռեհական եւ շինական է եւ այլաձեւ. զի որպէս բնութեամբ հաղորդ են նախնեացն, նոյնպէս եւ անուամբ պարտ է լինել եւ ասիլ:

[ԲԱՆ]

«Ստացական, բաղդատական, գերադրական, փաղաքշական, յարանուն, բայածական:

<1> Եւ հայրանունական է` որ ի հաւրէ իսկ ձեւացեալ է»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ստացականն այն է, որ ըստ անուանն նմանապէս եւ ստացուածքն կոչին, որպէս յառաջն ասացաւ, թէ` Դաւթեան երիվարն, Պաւղոսական գիրն:

Իսկ բաղդատելն «դէմ ի դէմ» ասէ, կամ հաւասարել, որպէս զԴաւիթ ընդ Սաւուղ կամ զՍմբատ ընդ Գրիգոր:

Իսկ հայրանունական է` որ ի ճշմարիտ հաւրէն ունենայ զանունն:

[ԲԱՆ]

«Իսկ պիտակապէս` որ ի նախնեացն, հիբար` Համազասպեան եւ Մանուէլ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Պիտակապէս ասէ` որ ի նախնեացն անուանէ կոչեն, որպէս` Հեթում արքայի որդին Լեւոն կոչի ըստ նախնւոյն անուանն, եւ ո'չ` ըստ հաւրն իւրոյ Հեթում: Եւ կամ որպէս զՀամազասպեանն, որ Համազասպայ որդւոյն Համաքսեան դնի, որ զառաջին վանգն, այսինքն` զՀամն ի հաւրն ի յանուանէն առնու, եւ կամ որպէս ի Մանուելեանցն, Մանան` հայրն, եւ -էլն` որդին:

[ԲԱՆ]

«Եւ գաղափարք են հայրանուանցն արականացն վեց, որգոն` մէնն, էլն, իթն, ի գէնն, էճն, ակն, որպիսի` Սամէն, Մանուէլ, Մամիթ, Բաբգէն, Մանէն, Արտակ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այս վեցս է, որ զառաջին վանգն հաւրն տայ, եւ զվերջինն` որդւոյն դնէ, որպէս ի Սամայ հաւրէն որդւոյն Սամէն լինի, ի մենէն միայն է յատկութիւն որդւոյն ի հաւրէն Սամայ, եւ զայլսն նուիւ տես եւ մտածեա:

[ԲԱՆ]

«Եւ գորդէիցն գաղափար յատկական, որպէս` Մանայն»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Զի ահա ի գորդէիցն, այսինքն` ի ծռալեզուացն, որ զՄանէճն Մանայճ ասաց:

[ԲԱՆ]

«Եւ իգականացն` չորք. նին, ոյշն, նուհին, ոցն, որգոն` Վարդենի, Մանանոյշ, Տրդատուհի, Վարդոց»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Յորժամ ի հաւրէն դստերաց անուանս կամենայ ոք իգացուցանել, նա զվերջին վանգն սոյն աւրինակաւս պարտ է առնուլ:

[ԲԱՆ]

«Եւ գիտասջիք, զի ընդ կանայս ոչ պճնէր Հոմերոս զհայրանուն տեսակսն, այլ` համբակագոյնքն»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Տեղեակ առնէ, թէ Հոմերոս հարցն անուամբն ոչ զարդարէր զէգ ազգն, վասն զի չառնէր արժանի, որ հարցն անուամբն անուանէր զդստերսն, այլ ի յետոյ նորահասակ իմաստունքն ասացին, թէ որպէ'ս ամենայնիւ հաւասարորդ եւ կարեկից են ի պէտս աշխարհիս, նոյնպէս եւ այսու այլ պարտ է պատուակից լինել եւ հարցն անուամբն պճնիլ:

[ԲԱՆ]

<2> «Իսկ ստացական է` որ ընդ ստացչիւքն ստորանկեալ է` ներբակառեալ զստացողէն, որգոն` Դաւթեան երիվարն, արքունի պատմուճանն, Պաւղոսական գիրն:

<3> Եւ բաղդատական է` որ հասարակութիւն ունի եզ առ մու նմանասեր, որգոն Դաւիթ արուորագոյն քան զՍաւուղ: Եւ կամ ի միոյ առ բազումս այլասերս»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Եւ աստ ցուցանէ, որ ստացուածքն անուամբն իմանին. եզ առ մու` ցուցանէ մեկ առ մէկ զնմանասերութիւնն, որպէս` Դաւիթ արուորագոյն քան զգեթացիսն: Երբ ի մի ազգէ երկու մարդ համեմատես` նմանասերս` որ ի մի ազգէ սերեցան, այսինքն` աճեցին, եւ մինն քաջ լինի քան զմիւս այլն, որպէս` Դաւիթ քան զՍաւուղ: Եւ յորժամ զմի ոք ընդ բազումս համեմատես, որպէս` Դաւիթ քան զգեթացիսն, եւ կամ Լեւոն քան զպարսիկս:

[ԲԱՆ]

«Եւ բաղդատականացն են գաղափարք երկու. ի գոյն, հիբար` արագագոյն կամ յամրագոյն»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Յորժամ ասես թէ` Լեւոն քաջ է քան զՌուբէն, դու մասամբ եւ զՌուբէն գովեցիր քաջ գոլ, վասն զի ասացեր, թէ «քան զՌուբէնե: Եւ յորժամ զքանն ասացեր` նաեւ զՌուբէն գովեցեր քաջութեամբն: Իսկ յորժամ ասես, թէ Լեւոն քաջագոյն է քան զՌուբէն, նա զամենայն քաջութիւնն Լեւոնի տուեր եւ զՌուբէն ունայն թողեր:

[ԲԱՆ]

«Եւ ի գին, որգոն` սաստկագին, ուժգին»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ամրագոյնն` որձացն է, ամրագինն` իգացն:

[ԲԱՆ]

<4> «Գերադրական է «մակսաստութիւննե` միոյ առ բազումս յարառոցեալ ըմբաղդատութեան. եւ գաղափարք են նորա երկու` եղն, որգոն` արագեղ, յամրեղ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Գերադրական ա'յն է, որ ի վերայ խստութեանն այլ խստութիւն դնես, եւ ի զարմանալիսն յաւելուս, որ է մակսաստութիւն, եւ զմին առ բազումս յաւելուս: Իսկ գաղափարն երկու աւրինակ է, որ է յղատն, եւ ի յինն, յղատն է` զաւրեղ, իսկ ինին` սքանչելի:

[ԲԱՆ]

«Եւ ելին, որպէս` սքանչելի, զարմանալի:

<5> Եւ փաղաքշական է` որ զնուազութիւն նախագաղափարին ընդ բաղդատականին յայտնէ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Որպէս աղջիկն անկատարութիւն է, նոյնպէս եւ այս նուազութիւն է անուանց: Բայց իմաստունքն եւ զայս ածեն ի բան` առ ի քաղցրացուցանելոյ զբառսն, որպէս` մայրիկ, քուրուկ, եղբայրուկ, հայրիկ, զի ողոքական եւ քաղցրագոյն բերէ զբառսն: Բայց անկատար ասի, որպէս` աղջիկ, զի աղջիկն անկատար ասի, նոյնպէս եւ այս բանս ցուցանի:

[ԲԱՆ]

«Որգոն` այրիկ, քարուկ, խոչկորակ:

<6> Եւ յարանուն` որ յար ինչ քերթոցեալ է, որպիսի` Տիրիճան, խրախճան»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Որպէս վերոյ գրեցաք, այրիկն` «մարդուկն», քարուկն` «քարն»: Քարն նախագաղափար է, եւ ուկն` նուազութիւն. քաղակ, այսինքն` «քաւշակ», խոչկորակ, այսինքն` «անմեռուկե. քերթոցեալ` «սրբեալ», «ողորկեալ», «քերեալ»: Տիրիճան, որպէս ի յառաքինութենէն` «առաքինի» եւ կամ տէր ծառայից` կարաւղ կամ բարձր եւ յաղթաւղ: Խրախճան` «խնդալե, «ուրախանալե, «բերկրիլ»:

[ԲԱՆ]

<7> «Բայածական է` որ ի բայէ ածանցեալ է»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այսինքն` ի բայէ ածեալ եւ եկեալ յառաջ եւ յայլ եւս ի տեսակ ածեալ, որպէս ի սիրելւոյն` սիրուն, զի սիրն բայ է, եւ ունն` յառաջ ածաւղ:

[ԲԱՆ]

«Հիբար` սիրուն, իմաստուն, մարթուն»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այսոքիկ բայք են, որպէս իրք` որ ի լինելութենէն զեղեալն կացուցանէ, որպէս ի զաւրաւորէն` զաւրութիւնն:

[ԲԱՆ]

«Եւ ձեւք անուանց են երեք` պարզ, բարդ, յարաբարդ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Պարզն «մեկնակե ասի, եւ բարդն` որպէս որ այլ իրք դնես ի վերայ: Պարզ` յորժամ երբ ասես «Լեւոն», եւ բարդ` որպէս որ ասես, թէ` «քաջ Լեւոն». եւ յարաբարդ` որ ի բարդն այլ եւս իրս կացուցանես, որպէս զերդ երբ ասես, թէ «քաջ առեւծ Լեւոն»:

[ԲԱՆ]

«Պարզն, որգոն` Մանան. եւ բարդն, որզան` քաջ Մանան. եւ յարաբարդն, հիբար` քաջ Մանուէլ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

- Էլն յարաբարդիւն առաւել է, քան զՄանանն:

[ԲԱՆ]

«Եւ բարդիցն զանազանութիւնք են չորք, քանզի ե'ն ի նոցանէ, որ յերկուց աւարտեցելոց են, որպէս` Նոր-այր»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այս երկուքս կատարեալ բայք են, զի նորն բայ է կատարեալ, նոյնպէս եւ այրն:

[ԲԱՆ]

«Եւ ե'ն, որ յերկուց պակասեցելոց են, որպէս` իմաստնա, պատում»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Երկուքն պակաս գան, որպէս թէ ասես իմաստնա` նա իրք չէ ի կացուցանել, նաեւ ո'չ ումն չէ իրք. այլ յորժամ շարադրես ընդ իրեար, նա իմաստապատում լինի:

[ԲԱՆ]

«Եւ ե'ն` որ ի պակասելոյ եւ յաւարտեցելոյ, որպիսի` սիրա, մարգ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այս մէկ բանս իրք է յառաջ եկեալ, եւ միւս այլն չէ իրք, վասն զի սիրայն իրք չէ, բայց մարգն անուն է:

[ԲԱՆ]

«Եւ ե'ն` որք ի լիոյ եւ ի պակասելոյ, որպէս` մարդ, իթ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Նոյնպէս եւ այս մարդս լիանուն է, եւ իթն չէ իրք:

[ԲԱՆ]

«Թիւք` երեք. եզական, երկական, յոքնական, որգոն` Պետրոս, Պետրու, Պետրոսք»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Զի յորժամ ասես Պետրոս` վասն միոյ ասացեր, իսկ Պետրոսք` յաղագս բազմաց: Իսկ Պետրուն զերկուորականն ցուցանէ, որպէս թէ առու եւ կամ այլ ինչ այսպիսի, վասն զի հելլենացիք, յոյնք եւ հռովմայեցիք յոյժ ընտրութիւն առնեն վասն միաւորին եւ երկուորականին: Իսկ մեր ազգս ոչ ունի այսպիսի քննութիւն` վասն փարթամութեան եւ արձակ լեզուիս մերոյ:

[ԲԱՆ]

«Եւ են ոմանք եզականք գծածք եւ ի վերայ բազմաց ասացեալք»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Միաւորական անուն են գտեալ առաջինքն` դիմագրեալ եւ նշանակեալ ի գիրս սակս ուսումնասիրացն, թողեալ ի յիշատակ իւրեանց, որպէս եւ ասեն, թէ տոհմ կամ քաղաքն կամ գեհն կամ ազգն եւ այլ եւս, որ սոցին հետեւեալ` նմանին ի բանս:

[ԲԱՆ]

«Հիզան` տոհմ, պար, ամբոխ:

Եւ յոքնականք ի վերայ եզականացն եւ երկականացն ասացեալք»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Վասն զի քէն, յորժամ ի յաւարտ բանին գայ` յոքնական եւ բազմաւորական ասի, նոյնպէս եւ ցօն եւ սէն, որպէս իրք` որ անունն մի լինի, եւ յոլով իրս ցուցանէ, որպէս` տոհմն, զի տոհմին անունն մի է, եւ թիւն` բազում. եւ կամ որպէս` պարն եւ կամ ամբոխն, եւ յոլով անունն զյոլովս պարունակէ:

[ԲԱՆ]

«Որզան` խոյարան»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Տեսանե՞ս, զի խոյարան միաւոր է, բայց յորժամ խոյարանք ասես` նա քէիւն բազմաւորական լինի:

[ԲԱՆ]

«Եւ երկականացս, որպիսի` երկու:

Իսկ հոլովք անուանց են վեց. ուղղական, սեռական, տրական, առաքական, հայցական, հոշական»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Վասն երկականացն վերոյ ասացաւ. իսկ սեռականն որպէս ընդհանուր` կենդանին. եւ տրականն` որպէս Աստուածատուր կամ Տիրատուր. առաքականն` որպէս դեսպան կամ առաքեալ. հայցականն` որպէս խնդիրք կամ յոյզք. իսկ հոշականն հիացական ասի եւ կամ կոչած իրք եւ եկած:

[ԲԱՆ]

«Եւ ասի ուղղականն անուանական»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ուղղական ասէ, զի անուամբ ուղղի ամենայն: Եւ անու[ա]նականն պարզ է, որպէս որ ասես` Սմբատ, Գրիգոր:

[ԲԱՆ]

«Եւ պարգեւք` սեռական, ստացական եւ հայրենի»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Որպէս տարսոնացի, սելեւկացի եւ կամ կեսարացի, եւ կամ որպէս ի հայրական սեռէ, որպէս` Պահլաւունի, Բագրատունի եւ կամ այլ այնպիսիք:

[ԲԱՆ]

«Եւ տրականն` պատուիրական, եւ առաքականն` ցուցական, եւ հայցականն` խնդրական, եւ կամ ըստ հելլէն լեզուին` ստացական»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Տրականն ըստ յունացն «թղթականե ասի, որպէս զերդ ասես «թղթաւորե եւ կամ «թղթաբերե. եւ ըստ մեզ` տրականն «պատուիրական» ասի, իբր թէ տուեալ լինի ումեք իշխանութիւն եւ առաքեալ ի գաւառ եւ յաշխարհ հրամանաւ թագաւորի կամ հայրապետի, եւ ըստ այնմ իրացն եւ զանունն կոչեն` ասելով նուիրակ կամ պատուիրաւղ: Իսկ հայցականն, որ ասի խնդրական, որպէս` Աննա, որ զորդւոյն անունն Սամուէլ կոչեաց, որ թարգմանի «խնդիրք», զի հայցեաց յաստուածոյ եւ էառ: Եւ որ ասէ ըստ հելլենացւոց լեզուին փաստական, որ է «պատճառականե, իբր թէ կոչես զոք ի բարի կամ ի չար, զի բարին եւ չարն պատճառ է կոչեցելոյն. զի թէ ասես, թէ միայն` ե'կ, այդ անփաստ է. եւ թէ ասես` ե'կ ի չար եւ կամ ի բարի, ապա զփաստն ասացեր` յայտնելով զպատճառն, թէ յինչ կոչեցեր` ի յո՞րս, ի հո՞ւնձ եւ կամ թէ` ե'կ ի պահ:

[ԲԱՆ]

«Եւ հոշականն` առասական: Ենթանկաւ անուամբ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Հոշականն «կոչական» ասի. եւ զի՞ ասէ զհոշականն «առասականե, որ է հասարակ անուն, որպէս յորժամ ասես` «Մա'րդ կոչեա առ իս եւ կամ կին», որ է հասարակ անուն, երբ չասես, թէ` կոչեա' զԼեւոն կամ զՍարգիս, զՇուշան եւ կամ զԹամար. եւ իսկական անուամբն, որպէս որ ասէ «ենթանկաւ անուամբն», այսինքն` առընթեր` մերձակայ անուամբն. զի մարդն մերձաւոր անուն է, քան զՎարդանն եւ զՍմբատն, որ է յատուկն:

[ԲԱՆ]

«Եւ ա'սք, որք եւ սոքա տեսակք կոչին. իսկ, առասական, մակդիր, առինչունակ, համանուն, փաղանուն, բերանուն, երկանուն, մականուն, ազգական, հարցական, անորիշ, վեր՚ բերական, որ եւ նմանական, ցուցական եւ դերհատուցական կոչի, բագձաձական, մակբաշխ, պարունակ, քերթեալ, սեռական, յատուկ, դասական, թուական, բացարձակ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Իսկ այս անուանցս տեսակք թուով քսան եւ երեք են. ոչ որպէս ի սեռէ հատեալ տեսակք կոչեաց, այլ որպէս նշանակք անուանց` որ ի յամենայն իրաց վերայ ասուին, զոր եւ ինքն ֆիլիսոֆայն մեկնէ որպէս զկերպարան:

[ԲԱՆ]

<1> «Իսկ է` որ զինքեան գոյացութիւն ցուցանէ, որպիսի` Մարկոս:

<2> Առասական է` որ զհասարակաց զէութիւնն ցուցանէ, որգոն` մարդ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Սակս իսկիդ եւ առասականիդ վէճ եղեւ, վասն զի Պղատոն զառասականն յառաջ ասաց, քան զիսկն ժամանակաւ` որպէս ընդհանուր եւ նախագաղափար: Եւ Արիստոտէլէս զիսկն յառաջ ասաց` զՄարկոսն կամ զՍմբատն, զի զո'ր տեսանես` ա'յն է հաստատն. զքո մերձակայն` քան զանցած մարդկութիւնն, զլուեալն եւ զչտեսեալն. զի զարեգակն չկարէ ոք ուրանալ զոր տեսանէ, բայց զչտեսած իրն բազումք ուրանան: Եւ իսկն ի ստոյգն, յատուկն, մէկն, եւ առասական է ընդհանուրն, հասարակն եւ ազգն:

[ԲԱՆ]

<3> «Մակադրական է` որ ի վերայ իսկիցն եւ կամ առասականացն եդեալ է. եւ յայտ է գով կամ պարսաւ: Եւ ձաւնձի եռակին` ոգւոյն, մարմնոյն եւ արտաքնոցն»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

«Մակդիրե ասաց ի թուելն, եւ ի մեկնելս` «մակադրական», զի մէկ են. մարդիրն «վերադիր» ասի, եւ մակադրականն` «վերադրական», որպէս ինքն մեկնէ, թէ որ ի վերայ իսկիցն եւ առասականացն դնի, եւ յայտնի ասէ` գով կամ պարսաւ: Զի երեք իրաւք գովի մարդ եւ պարսաւի.

<ա> հոգւոյն բարւովն, որ ասի` «խոհեմ» կամ «ողջախոհ». կամ հոգւոյն չարութեամբն պարսաւի` «անզգամ» կամ «վաւաշոտ»: <բ> Իսկ մարմնական բարեաւքն` «արագ» կամ «գեղեցիկ», եւ պարսաւի` «հեղգ» կամ «զազրելի»: <գ> Այլեւ արտաքին բարութեամբն գովի` «հարուստ», «փարթամ», եւ պարսաւի` «աղքատ» կամ «տնանկ»: Բայց մեծ է հոգւոյն քան զմարմնոյն, եւ մարմնոյն` քան զարտաքնոցն, որպէս ասի` ձաւնձի եռակի, այսինքն` բաժանումն հոգւոյ, մարմնոյ, արտաքնոցն:

[ԲԱՆ]

«Հոգւոյն` իբր թէ «ողջախոհ», «բխջախոհ», եւ մարմնոյն` «արագեղ», «յամրեղ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Եւ արտաքնոցն` «փարթամ», «աղքատ», որպէս յստակագոյն վերագոյնդ ասացաւ:

[ԲԱՆ]

<4> «Առինչունակ` իբր թէ հայր, ուստր, սիրելի, աջողակ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Առինչունակն այն է, որ զմինն յիշելով անուամբ լծակցի եւ յիշուի միւս եւս այլ` որպէս աւրինակդ է, զի հայր ասելն ցուցանէ, որ որդի ունի. եւ թէ զորդին յիշես` հայրն զհետ գայ. եւ երբ սիրելի ասես` յատնեցեր զատելին. եւ երբ աջ ասես` նաեւ զձախն յայտնեցեր:

[ԲԱՆ]

<5> «Իբրառինչունակ է, <այսինքն> իբր թէ գիշեր` յաւր»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Իբրառինչունակդ նման է առընչին, եւ չէ' նոյնպէս. զի առինչքն բառնան զմիմեանս, որպէս հայրն` զորդին, եւ որդին` զհայրն, որ զմիմեանս բերեն, եւ իբրառինչունակն` ոչ. զի թէ ասես գիշեր մի` չբերէ զաւրն, բայց իբր է` «նման» է, զի գիշերն աւուրն է, այլ աւրն` չէ գիշերոյն: Եւ կամ թէ ասես` «Գրիգորն զերդ Սմբատն է», նա «զերդն» որոշեաց, որ չէ Սմբատն, այլ նման է Սմբատին:

[ԲԱՆ]

<6> «Եւ հոմանուն է` որ ի վերայ բազմաց հոմանունակի եդեալ է. ի վերայ իսկիցն, որպէս` Յովհաննէս Զաքարեան, եւ Յովհաննէս Զեբեթեան: Եւ ի վերայ առասականացն` որպէս մուկն ծովային եւ մուկն երկրային»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Հոմն` «մէկ» ասի, եւ այն է հոմանունն, որ երկուք լինին. հասակաւ` այլեւայլ, եւ անուամբ` մի, որպէս աւրինակդ է. ի Յովհաննէս երկոքին ի յայլեւայլ հաւրէ եւ յազգէ. Յովհաննէս Զաքարեայ որդին Ղեւտացին, եւ Յովհաննէս Զեբեթեայ որդին զԱբուղովնացին. եւ բազումք են սոցայց անուանակիցք: Է եւ այլ տեսակք հոմանուանց, որ անուամբ մի են, եւ բնութեամբ` այլեւայլք, որպէս կենդանի մարդն եւ ի քարն նկարեալ դեղով, եւ կամ յայլ ինչ:

Եւ առասական է, որոյ գոյութիւնն եւ բնակութիւնն որիշ են, եւ անուամբ` մի, որպէս` մկունքդ ջրային եւ երկրային, եւ կամ շունքդ ջրային եւ ցամաքային, այլեւ շունք երկնայինք:

[ԲԱՆ]

<7> «Եւ փաղանուն է` որ ի զանազան անունս զնոյնս ցուցանէ, որգոն` խադ, դալապր, մարտոց, վաղակաւոր, սուսեր, նրան»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ճարտասանի գործ է այս եւ զաւրութիւն, որ զմէկ իրքն բազում անուամբ ցուցանէ եւ հարուստ, զոր քերթաւղքն «բազմանունե ասացին, եւ այլ իմաստասէրքն` «փաղանունե: Եւ զհոմանունքդ ըստ երկուց իրաց ասացին ըստ պատահման` յորժամ պատահէ, որ նկարեն թռչնոյ կերպ եւ անուն ի փայտի. կամ մտածութեամբ` յորժամ յուսով սրբոց անուն դնէ իւր որդւոյն եւ կամ պատուեն զոք եւ արեգակն անուանեն կամ Լեւոն կամ այլ ինչ: Եւ փաղանուն դարձեալ` որպէս կենդանին զբազում բնութեանց անուանս փաղեաց, այսինքն` ժողովեաց եւ արար մի:

[ԲԱՆ]

«Բերանուն է, որ յիմեքէ պատահմանէ եդեալ է, հիբար` վանեալ, մեծասուգ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Որ ի յիրացն բերմանէ կոչի, յաղթութենէ` յաղթաւղ, եւ երբ յաղթեալ լինին` վանեալ կոչին, եւ իբր ի գաղութ ծնեալ տղայն գաղթայր կոչի:

[ԲԱՆ]

<9> «Երկանուն է անուանք երկու ի վերայ միոյ իսկի դասեալ, որգոն` Եղիազարոս, որ եւ` Աւարեան. այլ սակայն ոչ անդրադարձի բանս, քանզի ոչ եթէ ո'ր Եղիազարոս` նո'յն եւ Աւարեան կոչի»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Երկանուն ասէ զայն, որ մէկ մարդ երկու անուն ունենայ, որպէս` Պետրոս եւ Կեփաս, կամ Սմբատ եւ Սպարապետ, որպէս որ ասէ, թէ` ո'չ որ Եղիազարոս` նաեւ Աւարեան կարէ կոչիլ, զի այս Եղիազարոս Յուդայ Մակաբեանց եղբայր էր, որ ի յաւարառութեան ժամանակին ծնաւ, վասն որոյ եւ Աւարեան կոչեցաւ:

[ԲԱՆ]

<10> «Մականուն է` որ եւ երկանուն կոչի, որ հանդերձ այլով իսկիւ ի վերայ միոյ ասացեալ է, որգոն` Բաներեգէս Յովհաննէս եւ Ձայն գոչման Յովհաննէս»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այնու բաժանին երկանունն եւ մականունն, զի մականունն առաւելումն է, եւ երկանունն հարկաւոր պիտոյանայ եւ յետոյ դնուի: Իսկ զմականունն թէ'պէտ յետոյ դիր, թէ'պէտ յառաջ` որպէս զսպարապետականն ասես, թէպէտ որ թուի մականունն գոլ, բայց զանազանութիւն ունի. զի երբեմն զառաքինութեան անունն դնէ յառաջ եւ երբեմն զբուն անունն, որպէս եւ աստ ասէ` Բաներեգէս Յովհաննէս եւ Յովհանէս Բաներեգէս. զի Բաներեգէսն «Ձայն գոչման» ասի եւ «Որդի որոտման», որ իբրեւ զձայն որոտման գոչեաց զաւետարանն, վասն որոյ եւ ի վերայ իսկ անուանն զայս անունն ընկալաւ հաւաստի:

[ԲԱՆ]

<11> «Ազգական է` որ ազգի է յայտական, որպէս` գոդերձական, տուհ, վրացի»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ազգական ասէ, որ միով անուամբ զբովանդակ ազգն յայտնէ, որպէս աւրինակդ որ յիշէ` գոդերձական եւ տուհ, վրացի եւ հայ կամ հոռոմ:

[ԲԱՆ]

<12> «Հարցական է` որ հարցանելով կոչի, ըստ հարցմանն ասացեալ` ո՞, ո՞րք, ո՞րքան, ո՞րչակ, ո՞րչան»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Հարցական ասէ, որ ինքն տարակոյս ունի եւ յայլմէ կամի ուսանել: Նախ` միաւոր ասէ, թէ` ո՞, - զտեսակն հարցանէ, եւ ո՞րք -որք ի տեսակէն հարցանէ, եւ ո՞րքան` զթիւն հարցանէ, եւ ո՞րչակ` զքանակն հարցանէ. եւ ո՞րչան` զնշանն հարցանէ: Իսկ որ ի տեսակէն են` նաեւ զանուանսն հարցանէ:

[ԲԱՆ]

<13> «Անորիշ է` որ հարցականին հակառակ ասի, որգոն` ո'ր ոք, ո'րպիսի ոք, ո'րքան, ո'րչափ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Անորիշ ասէ զանյայտն, որ ձայնէ, եւ զանունն չասէ եւ զովն, այլ խրոխտալով ասէ եւ սպառնալով. ո'ր ոք են, ո'րպիսի ոք են, ո'րքան կարեն: Վասն որոյ ասաց, թէ «հարցականին հակառակ» է, զի որ հարցանէ` հանդարտ հարցանէ, զի ուսանել կամի: Իսկ աստ բարկացեալ անարգէ, որպէս որ ասեմք` ո'վ են Հոռոմնին եւ ո'վ են վրացիքն, ո'րքան է նոցա կարողութիւնն եւ զաւրութիւնն:

[ԲԱՆ]

<14> «Վերբերական է` որ եւ «նմանական» եւ «ցուցական» եւ «դերհատուցական» կոչի` նմանութիւն իմն ցուցանելով, որգոն` այսանակ, այսպիսի, այսչափ, այսքանե:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Վերբերական ասի այն, որ հաստատ զիրքն չգիտէ, բայց իմաստուն է եւ յիւր իմաստիցն ի վեր բերէ զո'ր ինչ իմանայ, եւ նմանական բանիւ ցուցանէ զեղած բանն կամ զլինելոցն, փոխանակ աչաց տեսութեան` մտաւք վճարէ զխաւսսն, զի դերհատուցականն «փոխհատուցականե կոչի, վճար հաւանականին` այսանակ, այս աւրինակ, այսքանակ, այս կերպիւ, այսչափ լինի լիեալ իրքն, այսքան մարդ լինի:

[ԲԱՆ]

<15> «Բագձաձական է` որ եզական թուով բազում ինչ ցուցանէ, որգոն` տոհմ, պար, հոյլ, ջոկ, գեհ »:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Բագձաձական ասի «բակառականե, որպէս որ բակն յոլով կենդանիս ժողովէ, նոյնպէս բագձաձական անունն, որ է հաւաքողական, որպէս աւրինակդ` ջոկ, խաշն եւ ոչխար:

[ԲԱՆ]

<16> «Մակբաշխ է` որ յերկուց եւ կամ յաւելեաց ի մին ունիցի զվերաբերութիւնն, որգոն` երկաքանչիւր, իւրաքանչիւր»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Մակբաշխն «կրկնաբաշխ» ասի, կամ «վերաբաշխ». իրք հրամայես բաշխել եւ թէ երկու մարդոյ կամիս տալ, ասես ճորտոյն` տո'ւր երկաքանչիւրոցն: Եւ թէ ա'յլ աւելի քան զերկուսն, ասես` տո'ւր իւրաքանչիւրոցն. առաջին եւ վերջին վանգն ի մի վերաբերին, զի յառաջսն ունի զբաժանիլն:

[ԲԱՆ]

<17> «Պարզունակ է` որ երեւեցուցանէ ինչ յինքեան պարփակեալ, որգոն` որթոց, կուսաստան, մարդաստան, ընկուզուտ, կթոցե:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Այս յայտնի է պարունակ անունս, զի որթոցն` «այգին» է, որ զորթսն պարունակէ, եւ կուսաստանն` հաւատաւորացն զկուսանսն, եւ կթոցն` զխաղողն, եւ այլ պարունականք:

[ԲԱՆ]

<18> «Քերթեալ է` որ ըստ հնչմանն յատկութեան նմանակի ասացեալ է, որգոն` խա~զմ, վրդո~վ, յո~յզ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Որպէս ի քաղցր իրացն քաղցրութիւն ասի, եւ ի դառնէն` դառնութիւն, նոյնպէս եւ Հոմերոս դիպեալ ի պատերազմի` քերթեաց նման պատահմանն, զի լսեաց Հոմերոս խառն ձայն ի պատերազմին եւ հնարեցաւ քերթութիւնս, եւ զպատերազմին անունն եդ վրդո~վ` նման պատահմանն ըստ հնչելոյն եւ յուզմանն եւ թնդմանն եւ պղտորմանն եւ պատերազմականացն խառնակմամբն զարհաւիրսն:

[ԲԱՆ]

<19> « Սեռական է` որ կարէ ի բազում տեսակս կոտորիլ, որգոն` կենդանի, տունկ »:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Վասն զի կենդանին սեռ է, որ յոլով տեսակս ունի յինքեան` զչորքոտանիս եւ զերկոտանիս, զբանաւորս եւ զանբանս: Նաեւ տունկն բազում ազգս ծառոց պարունակէ` ընկուզի, խնձորի, նռնենի, ձիթենի եւ զայլսն:

[ԲԱՆ]

<20> «Յատկական է` որ ի սեռէն է զատեալ, որգոն` եգն, ձի, իւղենի»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Յատկական զանհատսն ասէ, իսկ անհատն երեք ազգ է. մինն ըստ կարծրութեան նիւթոյն եւ պնդութեան` որպէս ադամանդն, եւ միւսն ըստ մանրութեան` որպէս զփոշին ի շողն. եւ միւսն ըստ անխառնութեանն` որպէս ձիոյն ի յառաջոյն տեսակ: Նաեւ այլ յատուկ է` մի ձի, մի եզն, մի ձիթենի եւ մի մարդ:

[ԲԱՆ]

<21> «Դասական է` որ զդասն յայտնէ, որգոն` առաջին, երկիր, երիր:

<22> Թուական է` որ զթիւն նշանակէ, որգոն` մի, երկու, երեք»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Զանազան են դասն եւ թիւն ի միմեանց, զի դասն է կարգաւորութիւն աստիճանաց, որպէս` թագաւոր եւ իշխան եւ ձիաւոր, որ առաջինն վերջին չէ, եւ ոչ վերջինն` առաջին պատուով: Բայց թիւն մի պատիւ է, թէպէտ ի ներքուստ ի վեր սկսանի, թէպէտ ի վերուստ ի վայր` անհակառակ են միմեանց ի յարուեստս յայս:

[ԲԱՆ]

<23> « Բացարձակ է` որ առանձինն իմանի, որգոն` աստուած, բան »:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Աստուած անունն բացարձակ է, զի ոչ տեսանի գոյութիւնն եւ ոչ ըմբռնի արարչական զաւրութիւնն, բայց միայն ի հեռուստ հաւատով ճանաչի, զի ի բացեայ է եւ արձակ, զի գիտութեամբ ոչ կապի: Նոյնպէս եւ բանն բացարձակ է, որպէս զպտուղս հոգւոյն` սէր, խնդութիւն, խաղաղութիւն, որ ի բաց արձակի ի շրթանց ի լսելիս, եւ ի յայս ազգ բանս այլ գիր չկապի, զի յանձնէ բաւական է:

Դարձեալ բացարձակ ասի` հրեշտակ, հոգի, շունչ, իմացումն, զի անմարմինք են: Եւ բանն յորժամ գրի` ի մարմին կապի, եւ երբ առանց գրոյ ասի` բացարձակ է եւ անմարմին:

[ԲԱՆ]

«Եւ անուանն հաստա[տա]դրութիւնք են երկու. ներգործութիւն եւ կիր:

Եւ ներգործութիւն է` իբր դատաւոր, ընտրաւղ:

Եւ կիր` իբր թէ դատեալ, դատեցեալ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Զի յերկարեաց ի մասունս ճառիս եւ յիշատակէ աստ զանունն, զի ծանուսցէ, թէ անուանն են ասացեալ ամենայն մասունքս: Եւ երկու եղանակաւ, ասէ, զամենայն անուանակոչութիւնս հաստատուն եդեալ, զոր հաստա[տա]դրութիւն ասէ: Եւ են ամենեքեան կա'մ ներգործական եւ կա'մ կրական, որպէս ինքս ասէ զաւրինակն` դատաւոր, ընտրաւղ կամ տէր եւ իշխան, սպարապետ, հազարապետ եւ կամ արարիչ եւ ստեղծիչ եւ այլք:

Իսկ կիր է` դատեալ, հարեալ, գանեալ, եւ կամ տէրունի կամ իշխանի սպահ` որ է զաւրք կամ հազարապետն ներգործական անուն է, եւ հազարն` կրական, զի զո'ր նայն հրամայէ` նոքա կատարեն: Եւ ամենայն` որ ընդ այլոց ձեռամբ է եւ ընդ հրամանաւ` զո'ր ինչ որ մեծամեծքն գործեն` ներգործական է, եւ զո'ր հնազանդեալքն առնեն` կրական կոչի. նոյն եւ այլն ամենայն: