Դրուագներ Հայաստանի XIV-XVIII դարերի պատմագրութեան

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ

XVIII դարի հայ ժամանակագիրներից է Նոր Ջուղայեցի Խաչատուր աբեղա Սահակյանը, որը պատմագրության մեջ մտել է ծննդավայրի անունով «Ջուղայեցի» հորջորջմամբ: Ապրել ու գործել է Ղուկաս կաթողիկոսի հայրապետության եւ Ջուղայի Հակոբ արքեպիսկոպոսի առաջնորդության ժամանակ: Ուսումնառությունը ստացել է ս. Փրկչի «Հրաշակերտ» վանքում: Հետագայում Ամենափրկիչ վանքի միաբանության գործիչներից մեկն է եղել, մահացել է, հավանաբար, 1795 թ. Բասրայում, ուր գնացել էր իբրեւ միաբանության նվիրակ: [1]

Ջուղայեցին առանձնապես մեծ կրթություն չի ստացել, այդ կապակցությամբ նա գրում է «Զի ո´չ էի ես տրուպ թշուառագոյն վատաբաղդս կրթեալ եւ հրահանգեալ ի յիմաստս համալսարանի քերթողաց. եւ ո´չ ի ճեմարանս, վսեմագոյն իսկ հզօր սոփեստաց էի արդեօք բնաւ մարզեալ»: [2]  «Պատմությունը» գրելու առիթով էլ նկատում է «ո´չ վայել էր ինձ իրԱկել զայսպիսի իր. այլ այնոցիկ էր հաճ եւ ըմբոն՝ որք կրթեալք իցեն եւ մարզեալք համալսարանոջ զքերթողութիւն, զճարտասանութիւն, զտրամաբանութիւն, եւ զայլ արհեստս ազատականս»: [3]

Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից» երկը, ըստ «Պատմութիւն Նոր-Ջուղայի» հեղինակ Հարություն Տեր-Հովհանյանցի, հրապարակ է եկել Միքայել Չամչյանի նախաձեռնությամբ: Նա գրում է, թէ «Հայր Միքայել վարդապետն Չամչեան յամի 1787-ի 15 Յունվարի կը գրէ զթուղթ առ գիտնական պարոն Յարութիւն Սահակեան Աղանուրեանց, խնդրելով ի նմանէ առաքել առ ինքն զանուանս թագաւորացն Պարսից հանդերձ ժամանակագրական ծանօթութեամբ նոցին գահակալութեանցն»: [4]

Հարություն Սահակյանն էլ իր հերթին խնդրել է այդ գործի համար ձեռնհաս իր բարեկամ Խաչատուր աբեղային՝ գրել Չամչյանի խնդրածը: Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից»-ի հրատարակիչ Բ. Աղավելյանցը ճիշտ նշում է, որ իսկապես Խաչատուրը ոչ թե պատմություն է գրել, այլ մի ժամանակագրություն: [5]  Այդ հաստատում է նաեւ ինքը՝ Խաչատուրը. «Այլ ո՛չ ապաքէն զգործս եւ զարութիւնս նոց ուրոյն վիպելով. զորոց որք նախ քան զմեզ էին, գեղեցիկ եւ սեթեւեթեալ ոճով գրեցին, այլ եւ եթ միայն զանուանս նոցա յիշատակելով, եւ եթէ արդեօք մարթ իչ իցէ՝ եւ զթիւս ամաց թագաւորելոյն նոցա, այսինքն՝ եթէ յորում ամի, եւ քանի ամ թագաւորեցին»: [6]

Ջուղայեցին խոստովանելով իր անպատրաստությունն ու տկարությունը «վիպագրություն» գրելու մեջ, այնուամենայնիվ հույս ունի («ակն ունիմ») ավարտել այն նախ՝ «ձրիաբաշխ շնորհիւն Աստուծոյ» երկրորդ՝ աշխատանքով: Աշխատանքի համար նա վկայակոչում է Վիրգիլիոսին, որ ասել է. «յարատեւ աշխատանքն յաղթէ զամենայն դժուարինս»: Ապա ասում է, թե աշխատանքն է անվանիության մայրը («մայր բարեհամբաւոյ»), որովհետեւ աշխատանքի միջոցով հաղթողներն են հանդիսացել աշխարհի անվանիներ, առանց աշխատանքի չի եղել ոչ մի գերապայծառ ու չքնաղագույն բան, ո՛չ, առաքինությունը, ո՛չ արհեստները, ո՛չ որեւէ բարի գործ: Իսկ եթե աշխատանքը լեզու ունենար, կարող էր բարձրաձայն աղաղակել եւ ասել, թե առանց ինձ (ո՛վ մարդիկ) ոչ մի բանով չեք կարող պարծենալ եւ պանծալ, իսկ ծուլությունը բոլոր մոլորությունների դպրատունն է (դպրոցը), որով մարդը լքվում է, տարահերքվում բոլոր մարմնավոր ու հոգեւոր գործերի մեջ: [7]

«Պատմութիւն Պարսիցը» որը Խաչատուրը առաջին հատոր է համարում, սկսվում է Կյուրոսից՝ 559 թ. ն. մ. թ. հասցվում է մինչեւ Քերիմխանի մահը՝ 1779 թ.: Երկրորդ հատորի մասին առաջինի նախադրությն մեջ գրում է. «Իսկ զհատորն երկրորդ ունի յինքեան պարունակեալ զվէպս Պարսից եւ Եկբատանացւոց աշխարհի… զոր ի մահու Քեարիմ իշխանի Պարսից, սկսայ ուրոյն վիպել մի ըստ միոջէ… զհամայն անցս՝ զորս անցեալ փոթորկաբար պտուտկեցին ի կալուածս սահմանաց Պարսից աշխարհի, մինչեւ ուր ուրեք կամեցեալ հաճեսցի Տէր՝ յամբոկ արարեալ եզերեցից զկիր առնուէիւնս իմ»: [8]

Խաչատուրի եւ նրա երկրորդ հատորի մասին 1795 թ. Մադրասում հրատարակված «Ազդարար» թերթի խմբագրությունը գրել է. «Ի վաղուց հետէ ի հանդիսի գիտնոց եւ գործառնութեանց նոցա. միաբանութիւն սրբոյ Ամենափրկչի վանիցն մեր որ ի նորն ջուղայ, իբրեւ արտաքոյ եւ անպտղաբեր գտանի եւ որոյ պատճառն անհանդորրութիւն տէրութեան յայնմ տեղոյ արգելու մտածել (ընդծ. Խմբագրությանն է – Լ. Բ. ):

Այլ մի ի միաբանութենէ նոցա անուամբ Խաչատուր յաբեղայ որդւոյ Սահակի, ըստ բնական ընդունակութեան իւրոյ եւ օգնականութեամբ բանասիրաց ոմանց՝ յետեւելով գիտութեան գրոց, արար վիպասանութիւն մի պարսից, ի կիւրոս առաջնոյ արքայէ մինչեւ ցմահ քէրիմ խանի, եւ նոյն բանասիրութեամբն խոստացաւ զմնցհալն եւս գրել (զոր կարելի յաւելի ստոյգ իցէր) այլ կասեցաւ եւ նահանեցաւ ի փութոյ իւրմէ յաղագս մահու…»: [9]

Առաջին հատորի նյութը Խաչատուրը վերցրել է հայ պատմագիրներից եւ պարսից աղբյուրներից: Վերջիններիս կապակցությամբ գրում է. «չոգայ առ գիտունս պարսից՝ …բերին առաջի իմ զմեծ մատեան մի կարի թաւարձի, որ իբր ըստ դիտման եւ ըստ կարծեաց մտաց նոցա՝ էր Սոփեր ճշմարտաճառ վիպագրութեան որոց նախնեաց, եւ ստոյգ զրուցատրութիւն յառաջնոց»: [10]

Շահ Աբբասի կապակցությամբ էլ գրում է. «Արդ՝ ահաւասիկ մինչեւ ցաստ ծայրաքաղ արտահանեալ հաւաքեցի ի պատմութեանց Շահ Աբասայ՝ ստոյգ դիտողութեամբ ի մերոց եւ ի պարսից մատենից: Բայց ոչ զբոլորն համանգամայն գրեցի, այլ ի բիւրոց եւ յանբաւից գործոց նորա, զյոյժ հաւաստին եւ զկարեւորն վասն իմոյ իսկ տենչալւոյս բացայայտեալ զեկուցի»: [11]

Իսկ շահ Թահմազի եւ Նադիրի մասին նյութը վերցրել է անգլիացի վաճառական միստր Հանուեից, որը Թահմազի եւ Նադիրի ժամանակ եղել է Սպահանում եւ գրել նրանց պատմությունը: Ասում է, որ ինքն օգտվել է այդ պատմության հայերեն թարգմանությունից, որը կատարել է ամիդեցի ոմն Պողոս Միրզայան: [12]  «Այլ մեք աստանօր միայն այսչափ եւ եթ՝ …ինչ ինչ ի գրոց անտի հակրճիւ հաւաքեալ, յապա ուրեմն արձանագրեալ դրոշմեսցուք ի ճառս Շահ Թամազայ, իսկ զյաւելուածս, մնացորդաց եղելոց իրաց եւ բանից՝ ստուգութեամբ քեզ ուսուցանէ Անգլիացւոյ պատմութիւնն», [13]  գրում է Խաչատուրը:

Խաչատուրը սիրում է ընթերցողին համոզել, որ ինքը «բազում անգամ է ստուգել» հետո գրել. «Այլ այժմ յոյժ կարեւոր վարկանիմ ճառել վերստին՝ զՇահաբասայ արքայէ, քանզի յայլուստ ճառից՝ որ զպատմութիւնս վարուց Շահաբասայ գրէր, այլ իմնապէս ուրեք ուրեք գտի՝ քան զայնս, զորս կանխապէս ճառագրեցի: Որոյ վասն յօժարեցայ ապաքէն եւ զայնս անցանել ի գիրս յայս, զի մի ինչ արտաքս քան զբանս մեր մնասցէ, մանաւանդ այս զոր գրեմս թուացեաւ ինձ գոլ ուղիղ՝ քան զայն, զոր յառաջագոյն յայլ յուստեքէ մատենից գրեցի: Ուրեմն՝ հարկաւոր է զի  աշխատասիրեցայց զի գոնեա բացահայտեսցի զուղիղն, որով եւ համայն ընթերցասէրք՝ իսկապես հասու լիցին եղելոց բանից: Եւ մի ոք գուցէ երբէք զբանս մեր օտարոտի իմն՝ եւ կամ խառն ի խուռն ստապատիր կարծելով, այլ անվթար՝ եւ անստերիւր. զի բազում անգամ յարախոյզ որոնմամբ՝ հետազօտեցաք ի ճառագրութիւնս Պարսից ազգի, եւ ի մերոց նախնեաց վիպագրաց՝ որք կարի ճշտմամբ բաղդատելով առ միմեանս, եւ ապա հազիւ թէ՝ զուղղորդն շարահիւսեցաք ի բաղհիւսութեան բանիս մերոյ»: [14]

Խաչատուրը գրում է, որ ինքն օգտվել է նաեւ ժամանակագրություններից եւ գավազանագրերից: Ուշ շրջանի արաբական խալիֆների անունների կապակցությամբ նշում է, թե «շփոթեալք խանգարին ի կանոն անկանիւ՝ անուանք ամբարիշտ բռնաւորաց ի հնագոյն պատմագրաց, եւ ժամանակագրաց: բայց ես ի բազում տեղիս որոնելով գտի զանուանս զայսոսիկ ի քրինիկօնաց եւ ի գաւազանագրաց ոմանց… [15] »:

Ինչ չափով Ջուղայեցին կատարյալ վստահություն ունի հայ աղբյուրների տվյալների նկատմամբ, նույն չափով նա անվստահություն է տածում պարսկականի նկատմամբ: Նա գրում է, որ երբ իր մոտ կարդացել են պարսկական մատյանը, ապա «սքանչացեալ զարմացայ» պարսիկների կայսրության վրա, թե ինչպես է այս խորամանկ ազգը հավատում այդպիսի «շաղփաղփ եւ շամբուշ» զրույցների, որովհետեւ կարդալով համոզվեցի եւ ճանաչեցի պարսկական «ստապաճույճ» առասպելաբանությունը, նրանց գրքերը լեցուն են «շաղակրատ առասպելներով», «ստահոդ եւ ցոփաբան բաջաղանքներով»: [16]  Պարսկական աղբյուրները համեմատելով իրար հետ, պատմագիրը տեսել է, որ նրանց հաղորդումները չեն համապատասխանում իրար, չկա երկու պատմիչ կամ ժամանակագիր, որոնց գրածները լինեն իրար նման: Ուստի ստույգ գրելու նպատակով նա դիմել է «մեր սրբազան նախնի հայրերին», մի կողմ թողնելով «պարսիկների ստապաճույճ բարբաջանքը»: [17]

«Պատմութիւն Պարսից»-ը կազմված է երկու մասից: Առաջին մասում բացի պարսից թագավորների ժամանակագրությունից տրված է նաեւ Նոր Ջուղայի առաջնորդների եւ նրանց կյանքի պատմությունը, Հովհաննես վարդապետի դավանաբանական վիճաբանությունը պարսից Սուլեյման շահի որդի Հոսենի (Հուսեյնի – Լ. Բ. ) հետ: Խաչատուրը հետաքրքիր ու արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում շահ Աբբասի կողմից հայերի բռնագաղթի, Նոր Ջուղայի հայկական գաղթօջախի, հայերի սոցիալ–տնտեսական ծանր վիճակի, ազգային ու կրոնական հալածանքների, հարկային ծանր  քաղաքականության մասին: Նրա երկը XVII դարի առաջին կեսին Նոր Ջուղայում ծավալված աղանդավորական շարժման պատմության հիմնական աղբյուրն է: Խիստ արժեքավոր են նաեւ ժամանակագրի հաղորդած տեղեկությունները գաղթօջախի առաջնորդ, հայկական առաջին տպարանի հիմնադիր նշանավոր Խաչատուր վարդապետի ծավալած բեղուն կուլտուր–լուսավորական ու մանկավարժական գործունեության մասին:

«Պատմութիւն Պարսից»-ի երկրորդ մասում տրված է Նադիր շահից հետո Պարսկաստանում ստեղծված անիշխանության ժամանակաշրջանի պատմությունը, գահին տիրելու համար ծավալված միջֆեոդալական արյունահեղ պատերազմները, կենտրոնախույս ուժերի ակտիվացումը, այդ բոլորի կորստաբեր հետեւանքները ժողովրդի համար, ի վերջո Քերիմ խանի մղած կռիվները, հաղթանակն ու գործունեությունը:

Երկրորդ մասը Խաչատուրը գրել է իբրեւ ժամանակակից ու ականատես. «Արդ ժամ է մեզ, - նշում է ինքը, - այսուհետեւ եւ զերկրորդ մասն վճարել, որ է ճիշտ պատմութիւն գործոց Քէրիմ խանի մինչեւ ի մահ նորա՝ բովանդակելով»: [18]

Խաչատուրը «Պատմությունը» գրել է Նոր Ջուղայում 1787 թ. «Ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Կաթողիկոսի», իր ընկերոջ պահանջով. «Զորս յինէն մատենագրել պահանջեաց պայազատ եւ խոյական ընկերակիցն իմ հոգեզուգ պարոն Յարութիւն Իսահակեան»:

***

Խաչատուր Ջուղայեցին ողբում է շահ Աբբաս Ա–ի կատարած հայերի բռնագաղթի՝ մեծ սուրգունի կորստաբեր հետեւանքները, երբեմնի հարուստ ու փարթամ հայ գաղթօջախի, - Նոր Ջուղայի թշվառ ճակատագիրը: գոհունակությամբ արձանագրելով, որ ջուղայեցիները Նոր Ջուղայում «շինեցին… հրաշալի յօրինուածովք, եւ բարձրաբերձ եւ գեղեցկազարդ շինուածովք, եւ ոսկենկար՝ եւ զանազան երփնափայլ երանգոց վայելչութեամբք զտունս եւ զյարկս բնակութեան իւրեանց. ըստ որում եւ զուրոց պայծառութեանց ի տեսողաց գերահռչակ իկ է արդյօք»: Ուր եւ ջուղայեցիք՝ «գեր քան զառաջինն յղփացան եւ ճոխացան փարթամութեամբ, եւ պեճեցան փառօք», եւ այնուհետեւ վշտացած գրում է. «Բայց զկնի բազմաց ամաց ի վերայ անցանելոց՝ բոլոր Ջուղայի հարուստք բնակիչքս զբիւրակերպ նեղութիւնս ի յԱղուանից, եւ ի Նադէր խրոխտ արքայէն, եւ ի յայլոց ամեհի չարագոյն իշխանաց եւ մարզպանաց երկրիս կրեալք, փախեան ամենքեան ի քաղաքէս… Իսկ յարդիս հազիւ գտանի ի Նոր Ջուղայս՝ երեք հարիւր տունք բնակիչք ի հայոց ազգէս. իսկ շատքն ի միջի մերում բնակելոցն՝ են ի յազգէն պարսից, որք օր ըստ օրէ գան ի քաղաքէն եւ սեպհականէն զկալուածս բնակութեան մերոյ եւ ի վերայ մեր իսկ բռնացեալ կռփահարեն»:

Այնուհետեւ դառնացած շարունակում է. «Ո՛հ ա՛ւաղ՝ աղետալիր տեսութեանս մերոյ, եւ վատաբաղդ թշուառութեանս, քանզի պրտ իսկ է մեզ աստանօր՝ յորդորել զեղարամարս յաշխարհանուագ ձայնս, եւ միշտ լալ եւ ողբալ ի վերայ բեկման ժողովրդեանս… մերոյ, եւ ի վերայ աւերման՝ եւ խաթարման գեղեցկաշէն եւ հրաշալի բնակութեանս մերոյ»:

Խաչատուրն ատելությամբ է գրում շահ Աբբասի մասին, նրան «ամենախարդախ նենգավոր օձն» է համարում, չնայած արտաքնապես նա ցույց է տալիս, որ հայերի հետ խաղաղ է, հաշտ է, սակայն ներքուստ հայերի նկատմամբ լցված էր չարությամբ ու խարդախությամբ, գաղտնի ներնգություն էր նյութում նրանց դեմ: Նշելով, որ նա «խստագույն» օրենք էր սահմանել այն մասին, ո ր հայերից նրանք, ովքեր կընդունեն պարսից կրոնը ազատ կերպով կարող են վերցնել հայրենյաց տան ժառանգությունը՝ զրկելով մյուս ժառանգներին, դառնացած գրում է. «Որոյ աղագաւ բարձեալ եղեւ հնազանդութիւն երիտասարդաց եւ մանկանց՝ որ առ ծերս եւ ծնողս իւրեանց. եւ հաստատեցաւ յանդգնութիւն եւ անբարշտութիւն, որովք բազումք ստահակեալք անկան ի յուրացութիւն եւ բերին մեծամեծ վնասս ի վերայ ազգիս հայոց բնակչացն ի Նոր Ջուղայ»:

Խաչատուրը կարեւոր է համարել գրելու Նոր Ջուղայում կառուցված եկեղեցիների մսին, որոնք շինվել են շահ Աբբասի հրամանով: Եվ ահա թե ինչու. «Քանզի յորժամ վարեալ եբեր զազգս հայոց ի Պարսկաստան, որովք կամէր զսահմանս աշխարհին իւրոյ լցուցանել, եւ զերջանիկ եւ զգորովագութ մայր մեր խղճալի Հայաստան ի հիմանց տապալել, եւ զմեզ յավիտեան ի գերութեան եւ ի ստրկութեան պահել յազգաց յազգս, եւ յորդւոց յորդիս, վասն որոյ հնարս իմացաւ՝ զի մի դարձցին անդրէն նախնիք մեր ի Հայաստան, հրամայեաց շինել բարձրաբերձ եւ գմբեթայարկ զեկեղցիս… եւ մերթ ընդ մերթ ինքն Շահաբաս գայր՝ եւ կանգնէր յանդիման ճարտարացն շինողաց, եւ հրամայէր գեղեցիկ յօրինուածով շինել… Որովք խորամանկութեամբք յանկոյց զսիրտ նախնեաց մերոց առ ինքն. եւ մնացին մինչեւ ցայսօր ի ծառայութիւն պարսից»:

Խաչատուրը սրանով հաստատում ու լրացնում է Առաքել Դավրիժեցու՝ շահ Աբբասի հրամանով եկեղեցիների կառուցման պատճառների մասին վկայությունը, բացահայտում է շահ Աբբասի հեռու գնացող նպատակները հայերի նկատմամբ:

Նա ցավով գրում է, թե շահ Աբբասի կողմից հայերին տված դրամի ետ պահանջման ժամանակ գործադրված խստությունների պատճառով մեկ օրում իրենց կրոնն ուրացել են ՌՊ (1880) ընչազուրկ հայեր, իսկ շատերը ֆրանկներից են մեծ գումար վերցրել վճարել իրենց պարտքը, սակայն դարձել են երկաբնակ «ի յորդւոց յորդիս»:

Խաչատուրը ցավով է գրում նաեւ այն մասին, որ Սպահանին արեւմուտքից սահմանկից Փարիո գավառում հայ գաղթականներով բնակեցված 36 մեծ եւ փոքր գյուղ է եկել, իսկ իր ժամանակ մնացել է ընդամենը 13 գյուղ այն էլ շատ քիչ ընտանիքներով: Իսկ Նոր Ջուղայի մասին էլ ասում է, թե նրա բնակիչները սարսափներից ու հալածանքներից ստիպված հեռացել են քաղաքից, սփռվել աշխարհով մեկ «բնակեալք պատդխտութեամբ ի մեջ նժդեհութեան: Վասն որոյ յայնմհետէ Ջուղայ թափուր եղեւ ի բնակչաց, եւ օր ըստ օրէ քակի ի հիմանց»:

Նա Դավրիժեցու նման հավասար չափով ողբում է նաեւ վրաց գաղթականության կրած տառապանքները, ընչազրկությունը, զանգվածային ուրացությունը:

Ջուղայեցին նկարագրելով շահ Աբբասի բռնությունները, միաժամանակ իր արդար զայրույթն է հայտնում, որ այդ խոշտանգումների հանդեպ հայերը անզգա են, անիմացք են ու համառ եւ քարացած իրենց մոլորության մեջ, երբեք չեն զարթնում քնից, չեն զգաստանում, չեն տեսնում եւ ճանաչում իրենց թշվառությունը, չեն ձգտում թոթափելու հեղգությունը, եւ ջանք չեն թաում ստանալու բարեբաստիկ ազատությունը, որը կրկնակի բարեգույն կյանքի սկիզբն է եւ արմատը:

Այս կապակցությամբ Առաքել Առաքելյանը նկատում է, որ «Այս գողտրիկ տողերի հեղինակը՝ Խաչատուր Ջուղայեցին ըմբոստացման առաջին շեփորն էր XVIII դարի մռայլ իրականության մեջ. նա հայությանը կոչ է անում թոթափել ստրկության կապանքները եւ մարտչել հանուն ազատության, հանուն ազատ եւ բարեկեցիկ կյանքի: Ջուղայեցու՝ հանուն ազատության այս մարտահրավերը կարծես առաջնորդող սկզբուն հանդիսացավ հնդկահայ անդրանիկ քաղաքական գործիչների համար, որոնք պայքարի առաջին դրոշը բարձրացրին հանուն հայ ժողովրդի ազատագրման՝ օտար զավթիչների ծանր գնդակից»:

Ջուղայեցու «Պատմություն»-ում զգալի տեղ է հատկացված Նադիր շահի գործունեությանը, ցույց է տրված, թե ինչպես աննշան տոհմից ռամիկ ուղտապանը կարողացել է հասնել այ փառքին, դրան հասնելու անցած ուղին, գործադրած խորամանկությունը, դաժանությունն ու նենգությունը: Տրված է արեւելքի այդ բռնակալի դպուկ բնութագիրը, նրա տիրապետության կործանարար հետեւանքները Պարսկաստանի եւ նվաճված երկրների համար: «Այլ ո՛չ ինչ իւիք օգտեցան նոքա (պարսիկները – Լ. Բ. ) ի սնոտի յուսոյ իւրեանց. քանզի նա (Նադիրը – Լ. Բ. ) եւս քան զեւս յաճախէր ի բռնաւորական իշխանութիւն՝ որով եւ օր ըստ օրէ առաւել աճիւր եւ զօրանայր ուխտ ագահութեան ի սրտի նորա: Եւ որով իսկ գրեթէ զբոլոր Պարսկաստան ընկլուղեալ ընկղմէր ի սաստիկ եւ յանբերելի թշուառութիւն»:

Այն կապակցությամբ, որ Նադիրը հայ մի քանի հոգեւորականների պատվիրել էր իր համար հայերենից պարսկերեն թարգմանել 4 սուրբ գրքերը եւ արաբերենից՝ պարսկերեն Ղուրանը եւ դրա համար նրանց հարյուր թուման պարգեւ էր տվել, խաչատուրը գրում է.

«Եւ թէպէտ դոյզն ինչ էր զոր նա պարգեւեաց նոցա, որ եւ չեւ եւս էր բաւական ծախուց ճանապարհին. սակայն աստանօր զարմանք իմն մեծ երեւի. Քանզի ի տատասկէ թուզ քաղեն, եւ ի մորենւոջ խաղող: Քանզի սա (Նադիրը Լ. Բ. ) որ ի բնուստ, իսկ ունէր զսովորութիւնէ առնուլ, ստանալ եւ ժողովել զինչս. այդ ահաւասիկ ձօծնէր նոցա զպարգեւս, որ թուի թէ՝ որով իսկ ակն ունէր առ յապա զմեծամեծ պարգեւս զանձուց ի նոցանէ ստանալ: Թէ ոչ՝ զի՞նչ արդեօք դիտաւորութեամբ կարծել ետ նոցա հարիւր թուման, վասն վաստակո՞ցն, ո՛չ, այլ վասն իւրոյ իսկ սաստիկ ագահութեան: Որպէս եւ ի նոյն իսկ ամին՝ յառաջագոյն պահանջեաց ի սրբազան Ղազար Կաթուղիկոսէն զքսան եւ չորս հազար դահեկանս…»:

Խաչատուրը, ինչպես վերն ասվեց, Նադիրի ինքնախարազանումն այլ կերպ է ներկայացնում ու ամբողջացնում է նրա բնութագրումը: Մի անգամ, - գրում է նա, - վերջինս իր մեծամեծներին հավաքել ու ասել է. «ահա դուք արք անողորմք եւ խիստք, եւ ես ի վերայ ձեր պատիժ եւ պատոհաս ի Տեառնէ առաքեցեալ: Ուրեմն՝ ասէ մի ոք այսուհետեւ զիս պախարակեալ հենգնեսցէ որպէս թէ ես իցեմ վատ եւ անողորմ, - Խաչատուրն անմիջապես բացականչում է, - Ա՛հա արդարեւ ճշմարիտ վճիռ՝ որ զնմանէ արտադրեցաւ առ նոսա»: Ավելին, նա Նադիրի բռնակալությունը ավելի դաժան է համարում քան աֆղաններինը, ուղղակի գրում է. «Քանզի յորժամ վերջաւորեցաւ բռնաւորութիւնք աղուանից, այնուհետեւ զսկզբնաւորեցաւ չար բռնակալութիւն Նատըր արքայի, որ բռնակալութիւն աղուանից ազգին՝ առ որով համեմատելով՝ թեթեւագոյն գտանի, եւ նորայնն յոյժ ծանրագոյն: Որով իսկ բոլորվիմք կաշկանդեալ տուայտեցաւ բոլոր Պարսկաստան, եւ ի ծայրագոյնն իսկ ըմբոշխնեաց զթշուառութիւն»:

«Արդ՝ երանի թէ Նատրը արքայն, - դառնացած գրում է Ջուղայեցին, - ըստ հաւասար քաջութեան իւրոյ՝ բարոյական առաքինութեամբ պերճացեալ իցէր եւ բարգաւաճեալ… Բայց նա այնքան չափազանցաբառ ի յանողորմութիւնս եւ յամբարտաւանութիւնս հակեալ ձկտեցաւ, մինչ զի ասեն թէ՝ նա երբեմն զգայլս անբանս՝ սաստկապէս տուժեաց տուգանօք»:

Մի այլ կապակցությամբ էլ նշում է նաեւ, թե « Եւ մինչ յայնմ ժամանակի կայր նա (Նադիրը Լ. Բ. ) յԱսպահան՝ զբարբարոսութիւնս մեծամեծս եւ զսարսափելիս գործ է. քանզի աճեցոյց զբեռինս բնակչաց նորա ծանրագոյն տուգանօք, եւ զբազումս ի յորոց անպարտ մահու դատապարտէր: որպէս եւ յազգէս մերոյ եւս իսկ ընդ կենդանւոյն այրել հրամայեաց»…:

Նադիրի սպանության կապակցությամբ կարդում ենք. «Ահա՝ այսպէս անկեալ սատակեցաւ պատուհանս երկնային Նատըր… վասն խստագոյն չարութեանց իւրոց՝ ո՛չ կարաց ժամանել ի բարի վաղճանի: Որով ուսանիմք մեք՝ զի թագաւոր մի եւ կամ իշխան՝ որ փոխարկէ զգութ եւ ղողորմութիւն, ընդ անիրաւութեան եւ անգթութեան, նոյն գունակ թշուառաբար կորնչելոց է յաւուր միում. եւ ո՛չ դիպեսցի նման եւս՝ զբարի վաղճան, որպէս եւ նոր այն»:

Ջուղայեցու համար է ժողովուրդներին եւ երկրներին վրա հասած բոլոր արհավիրքները աստծու պատիժներն են, սակայն նրա մոտ ավանդական այդ ըմբռնումը խիստ ընդգծված է ու կատարելիության հասցված:

Խաչատուր Ջուղայեցին չի զլացել դրվատական խոսք ասել Քերիմ խանի մասին, որը կարողացել է վերջ տալ գահակալական արյունահեղ կռիվներին ու միջֆեոդալական պատերազմներին, որոնք կորստաբեր հետեւանքներ ունեին երկրների ու ժողովուրդների համար եւ Պարսկաստանում ստեղծել համեմատաբար խաղաղ ու կայուն վիճակ:

***

Խաչատուր  Ջուղայեցին արժեքավոր  տեղեկություններ  է  հաղորդում Նադիրի  դեմ  վրացիների  ապստամբության  եւ  նրանց <<համակիցք>> լինելու  համար, հայերի  դեմ  նորանոր  հալածանքներ  գործադրվելու  մասին:

    Նա գրում  է,  թե  Երեւանը գրավելուց  եւ  1746թ.  Թուրքիայի  հետ  հաշտությունը  կնքելուց  հետո  որոշել  էր  գնալ  Սպահան:  Բայց  մինչեւ  այդ  հրովարտակ  է  ուղարկել  Վրաստան, պահանջել  բոլոր  ազնվականների որդիներին  ուղարկել  իր  մոտ  իբրեւ  պատանդ, սակայն, գոհունակությամբ ընդգծում  է  Խաչատուրը, - <<Վիրք եդին  ի  մտի մանաւանդ զձեռս ատեանց ի  սուր  արկանել. Քան թե հնազանդել անիրաւ հրամանի նորա:

  Եւ  այսպէս՝ իսկ  նշկահեալ  արհամարեցին նոքա  զհրամանս  նորա,  եւ ի բաց  յանձանց իւրեանց  թօթափեցին  զամեհի  լուծ ապառում  բռնաւորին  այնորիկ,  եւ  քաջութեամբ  իսկ  յետս  վարեցին  զգունդս  պարսից՝  որք  գնացեալ  էին  անդ  ժողովել  զհարկս  արքունական,   եւ  յերկիւղի պահել  զնոսաս

Նադիրը  չի  կարողանում  վրացիներից  վրեժը  լուծել,  քանի  որ  լուր  էր  ստացել  Խորասանում  սկսված ապատամբոիթյան  մասին  ու  շտապ  վերադարձել էր  Սպահան:

Ջուղայեցին  ասում  է,  այնտեղ  նա  նորանոր բարբարոսություններ  է անում՝ կենդանի  այրել  էր  տվել  երկու հայի: «Բայց, -  ավելացնում  է  նա, - թուփ թե՝ կասկած  էր  նա զազգէն  հայոց, համակիցք լեալք  ընդ ապստամբութեան  ազգին  վրաց» Աֆղաններին  հաղթելուց հետո  Շէյնուն  գյուղի պարսիկները  գնացել  են  Նադիրի մոտ, գանգատվել  հայերից,  որ  իբր   նրանց  դրղմամբ  են  աֆղանները  ապստամբել,  որ  նրանք համատեղ  են  իրենց  գյուղը  կողոպտել,  հրդեհել  ու   իրենց  հասցրել  վերջին  թշվառության: Դա  առիթ  է  դառնում,  որ  Նադիրը հայերից  պահանջի  տարեկան  տասը  հազար  թուման:  Հայերն  ստիպված  կատարել  են  այդ  պահանջը,  իսկ  1746 թ.  Նա  հայերից խստությամբ  պահանջում է  45  հազար  թուման:  Այդ  պատճառով «բազումք  յազգէս  հայոց, -  դառնացած  գրում  է  Խաչատուրը, - ետուն  զամենայն  ստացուածս  իւրեանց, եւ  ինքեանք  մերկք  եւ  կողոպուտք  անկան  փախստականք  ի  յօտար  աշխարհ.  եւ  յայնմհետէ  սկսաւ  իսկ  խաթարեալ  աղարտիլ  զբազմամարդ  եւ  զգեղեցկաշէն  աւանս մեր  Նոր  Ջուղայ:  Այդ՝  Նատըր  արքայն  զայն  իսկ  ի  մտի  իւրում  ունելով,  կարծեաց  զազգէս  հայոց  գոլ  համակիցք  ապստամբութեան  վրաց»:

***

Ասվեց,  որ   Խաչատուր  Ջուղայեցու  «Պատմութիւն  Պարսից»-ը  XVII դարի  առաջին  կեսին  Նոր  Ջուղայում  ծավալված  աղանդավորական  շարժման  պատմության  հիմնական  աղբյուրն  թ:  Լինելով  եկեղեցու  սպասավոր, բնական  է,  որ  Խաչատուր  Ջուղայեցին խիստ բաղասական է տրամադրված   եղել  հանդեպ  այդ  շարժումը: Նա զայրույթով  ու  ատելությամբ  է  գրում  շարժման  առաջնորդի  ու  նրա  գաղափարախոսության  մասին:

Ասում է, Խաչատուր արքեպիսկոպոսի՝  Նոր  Ջուղայի  առաջնորդությունը  ստանձնելու  տարում՝  1620 թ.  «յարեաւ  ոմն ժանդ  եւ  դժնաբարոյ    Թօմաս  (իմա՝  Թումիկ-Լ.  Բ. ) անուն՝  որ  խօսէր  զհայհոյութիւնս  ընդդէմ  ուղզափառ հաւատոյս  Քրիստոսի,  որ  էր  առաւել  չարագոյն  եւ  դժնդակագոյն  քան  զԱրիոս,  զՆեստոր,  եւ  զսադուկեցիս՝  որք  ոչ  խոստովանին զյարութիւն  հողացեալ  մարմնոյն, զդատաստան,  եւ   զհատուցումն  ըստ  իւրաքանչիւր  գործոց»:  Այնուհետեւ  թվարկում է  Թումիկի  թեզերը.  «Քանզի  նախ՝  զՔրիստոս  Հօր  Աստուծոյ հաւասար  ոչ   ընդունում  էր  նման Արիոսի. Այլ  Քրիստոս  սոսկ  մարդ  ասէր,  եւ  երջանիկ  սուրբ  կոյսն  Մարիամ  մարդածին:   Երկրորդ՝  համահանգոյն  սադուկեցւոց  ղյարութիւն   եւ  զդատաստան  ոչ   ընդունէր:  Երրորդ՝   զխաչն  Քրիստոսի,  զպատարագն  հաշտարար,  եւ  զհաղորդութիւնն  սուրբ   հայհոյէր   իբրեւ   զմահմետականսն. Չորրորդ՝  զեդեալ  կանոնս   Առաքելականս,  եւ  զԱստուածեղէն  սահմանս,  եւ   զեօթն  խորհուրդս սրբոյ  եկեղեցւոյ   անարգէր:   Հինգերորդ՝  ղառաջնորդս, զվարդապետս,  զքահանայս,  եւ   զպաշտօնեայս  սրբոյ  եկեղեցւոյ  պախարակեալ  արհամարէր,  եւ  խաբեբայս  զնոսա  կոչէր:  Եւ  այսպէս  այրս  այս  դժնդակ  եւ  անագորոյն  կամէր  նոր   իմն  չարագոյն   հերձուած  մուծանել  յեկեղեցին Քրիստոսի»:

Գր. Դարանաղցու  մասին  խոսելիս  ասվեց,  որ  Մեխլուի  ու  նրա  գլխավորած  շարժման  մասին  նրա  աղբյուրն,  ինչպես ինքն  է  վկայում,  նորջուղայեցի  վաճառականներն  են  եղել:

Հայտնի  է,  որ  Նոր  Ջուղայի  բնակչության սոցիալական  կազմը  միատարր  չի   եղել:  Այնտեղ  բնակվել  են  հայ խոշոր առեւտրավաշխառուական  կապիտալի  ներկայացուցիչների  դասը,  հոգեւորականությունը,  զգալի  թիվ  են  կազմել  միջին  եւ  չքավոր   խավերը՝  մանր  առեւտրականները, հողագործները  եւ   մասնավորապես   արհեստավորները,  որոնք   կրկնակի,   առակի  շահագործման   ենթարկվելով   Սեֆյանների  պետության,  հայ  խոջանների  ու  հոգեւորականության    կողմից,  դասակարգային  անհաշտ  պայքար  են  մղել  նրանց  դեմ:  Դրանով  պետք  է  բացատրել   աղբյուրների  այն  վկայությունները,  որ  Մեխլուի  քարոզները  պարարտ հող  են  գտել  Ջուղայի  արհեստավորության  մոտ: Այդ  է վկայում  XVII  դարի  20-30-  ական թվականներին Նոր   Ջուղայի  արհեստավորության  մեջ  ծագածաղանդավորական  շարժումը,  արն  իր  հետապնդած   նպատակներով  իրականում  սոցիալական  ու  դասակարգային  բնույթ  է  ունեցել:  Աղբյուրների  վկայությամբ  շարժման գլխավոր   կազմակերպիչներն  ու  գաղափարական  առաջնորդներն  են  եղել   դերձակ  Թումիկը  եւ  Սեւ  Պետրոսը:

Ջուղայեցին  նշում  է,  թէ  արքեպիսկոպոս  Խաչատուրը   հոգեւորականների  եւ  աշխարհականների  մեծ  ժողով՝  «սյունհոդոս»  է  հրավիրել  «յետ  բաղում  անգամ  խրատելոյն  զնա,  եւ  նորա  ոչ  գալոյն  ի  յուղղութիւն՝  ի  բաց  էհատ  զխղխայթեալ եւ  զապականեալ  անդամն  ի  յողջ  անդամանոցն  Քրիստոսի,  զի  մի  փոք  մի  եւս  մնացեալ  ի  յայլ   յողջ   անդամսն  փոխադրեսցի  զայնապականութիւն»:

Ասում  է  նա,  որ  արքեպիսկոպոսը   նախապես  փակել  էր   տվել  եկեղեցիների   դռները:  Ժողովը  բանադրել  է  «ժանդ  եւ  դժնաբարո»  Թումիկին,  որը  համարձակություն  էր   ունեցել  ժողոցում  իսկ  պաշտպանելու  իր  հայացքները,   վստահ,  որ  իր   կողմն  է   ժողովրդական  խավերի   համակրանքը:

Պատմագրի  այս  վկայությունից   երեւում  է,  որ  Թումիկի  գլխավորած  շարժումը  բավական  լայն  տեղ  է   գտել  Նոր  Ջուղայում,  կրել  համառ  բնույթ  եւ  տեւել  է  20  տարուց  ավելի  եւ  միայն  1642 թ.  ճնշվել:

Նրա  մի  այլ  վկայությունից  երեւում  է,  որ    Նոր  Ջուղայում   հերձվածողներն  եղել  են  եւ  1680-ական  թվականներին,  որոնց դեմ  պայքարել  է  «երրորդ  ընտրելագոյն  եւ  գերահրաշ  աշակերտ  նորա  (Հովհաննես   վարդապետի-Լ.  Բ. )  էր  Ալեքսանդր  Աստուածաբան  եւ  մեծիմաստ  րաբունին,  որ  էր   քաջափառ  եւ  անպարտելի  հզօր  ախոյեան  ընդդէմ  հերձուածողաց»:

***

Խաչատուր   Ջուղայեցին   մեծ  ոգեւորությամբ  է  գրում ու  գովերգում  Նոր   Ջուղայի  հոգեւոր  առաջնորդներին  եւ  հատկապես  Խաչատուր եւ  Հովհաննես  վարդապետներին:

Նշելով, որ Խաչատուր   վարդապետը  Նոր  Ջուղայում  համալսարան  է  բացել, ուր  ուսուցել  եւ եւ  մարզել  է  «գիտութիւնս  հնոց   եւ  նորոց  կտակարանաց,  եւ զհտմայն  արհեստս ազատականս,  եւ   զգերբնազանսականս»,  Ջուղայեցին  հպարտությամբ  ընդգծում  է.  «Ուստի  ճահ  է  մեզ  կոչել  սմա  հայր   հասարակաց,  եւ   պատճառ  կրկին  լուսավորության  ազգիս  Արամեան,  եւ  նախասկիզբ  հեղինակ  սրբեյ   տանս  մերոյ   շինութեան  եւ   բարեկարգութեան…  եւ   արմատ   անմահութեան,  վայելչութեան,  եւ  պայծառութեան՝  ազգիս  մերոյ:  Քանզի   արդարեւ  որով,  եւ ի  ձեռս  աշակերտաց  նորին՝  ոչ  միայն  վարկեցես  ի  ներս  Ջուղայ,  այլ  եւ  ամենայն  ախարհս  Հայաստանեանց  խաւարն  անգիտութեան՝  ի  յարեգակնափայլ  ճառագայթից  յորոց  բացացրուեալ  հալածեցաւ  ի  յազգէս  Հայոց,  եւ  վերստին  նորոգեացան՝  եւ շքեղ  մակացուցեամբ  յոյժ  պերճացան»:  Խաչատուր  վարդապետի  ծավալված  լուսավորական  գործունեությունը  Ջուղայեցին  համեմատում  է  Սահակի  ու  Նաշտոցի  ու  նրանց  աշակերտների  գործունեության  հետ  եւ  գտնում է,  որ  Խաչատուր  վարդապետի  ու  նրա  աշակերտների  գործունեությունը  նույն  դերն  ու  նշանակությունն  ունեն ինչ  ոչ  նրանցը:  Ապա հպարտությամբ  բացականչում  է՝  «սա  եւ  իւրայինքն իւր,  լինիլ  պայծառ  եւ   ուղփափայլ  Արեգակունք  տանս Ասքանազեան,  որք  եղեն  խաւարահալածք  տանս  Թորգոմեան»:

Այնուհետեւ  նշում  է,   թե  նրա  նախաձեռնությամբ   Ջուղայում  հիմնվել  է   հայկական  առաջին  տպարանը  եւ  1647 թ.  այնտեղ  տպվել է  «Պարզատումարը»,  ապա  գրում  է  նրա ստեղծագործությունների  ու  թարգմանությունների  մասին:  Ջուղայեցին  Խաչատուր  վարդապետին  համարում է «հզօր սոփեստէս  Աստուածաբան»:

Ոչ պակաս հպարտությամբ  է  գրում  Խաչատուր  Ջուղայեցին  նաեւ  Հովհաննես  վարդապետի  մասին,  որի  հետ  հաշվի  են  նստել  «պարսից Սլեման  եւ  Հօսէն»  շահերը:

«Յոհաննէս  ճգնազգեաց  եւ  քաջ  ախոյեան  իմաստնայեղց  վարդապետն, -  գրում է  Ջուղայեցին, - որ  իւրով  անհնիւ  իմաստութեամբն  եւ  ճգնողական  վարուքն  գերազանցեաց արտօնութեամբ  քան  զհամայն  խումբս  վարդապետաց,  որ  առ  ժամանակաւ  իւրով  էին  եւ  ոչ  զոք  երբէք  իսկ  գտաւ  կամ  երեւեացաւ  ի ժամանակին յայնմիկ ոսկեզօծ  համեմատ  նմին»:

Նա  զի  եւ  ոչինչ  իւիք  գտաւ  ընդհատ՝  կամ  պակաս  քան  զնախնի  լեալ  Սուրբ վարդապետան,  որ  ի  զորոց  իսկ  ի  գիրս  պատմի,  այլ  ստուգուէեամբ  ասեմ  ի  Քրիստոս,  եւ  ոչ   ստեմ.  Զի  ամենայն  իրօք  եղեւ  համանման նոցա,  եւ  թուի  ինձ  թէ  առաւել  եւս  քան  զնոսա  վաստակեցաւ  ի  վերայ   հօտին  Քրիստոսի,  որ  ի  մասին  Պարսկաստանի:  Քանզի սա  եղեւ  անվանելի  եւ  անպարտելի  հզօր  ախոյեան  ընդդէմ  Պարսից անաստուածից,  որ ի  ձեոս  երկնաձիր  շնորհաց  նորա  պահեմք  մինչեւ  ցայսօր  անստգիւտ  եւ  անսայթաք  զհաւատս  մեր  ուղիղ  եւ  ամբիծ…  իսկ  եթե  նա  չիցէր  լեալ  արդեօք  ի  ժամանակս  Շահ  սուլտան  Հույսէն  Արքայի  Պարսից,  ստուգիւ  վարկեցարուք,  ղի  փոքր  մի  եւս  եղծեալ  եւ  կործանել  էր  զլուսածադ  եւ  զԱրփիածաւալ  հաւատս  մեր»:

Այնուհետեւ Ջուղայեցին բերում է նշված շահերի, հատկապես վերջինիս հետ Հովհաննես վարդապետի բավական ձգձգված դավանաբանական զրույցներն ու վեճերը (էջ 155-218), ուր միշտ հաղթանակող է «սքանչելահրաշ»: Հովհաննեսը ու պարտվող, եւ ստիպված՝ հանդուրժող պարսից շահերն ու իմաստունները:

***

Ա. Առաքելյանը ճիշտ նկատում է, որ Ջուղայեցին նպատակ է ունեցել շարադրել Պարսկաստանի պատմությունը սկզբից մինչեւ իր օրերը, եւ նրա «Պատոմւթյունը» հետաքրքրություն էներկայացնում ոչ այնքան հայ ժողովրդի, որքն առաջին հերթին ընդհանուր պատմության (մենք կասեինք Մերձավոր Արեւելքի պատմության – Լ. Բ. ) համար, բայց Պարսկաստանի պատմության հետ առնչված է հայ ժողովրդի պատմությունը որպես նրան հպատակ ժողովրդի: Պարսկական թագավորների պատմության հետ կապելով այնտեղ ապրող հայ ժողովրդի կյանքը, նրա կրած տառապանքները, Ջուղայեցին իր երկը դարձնում է հետաքրքրական նաեւ հայ ընթերցողների համար եւ որոշ չափով ամբողջացնում հայության այդ հատվածի պատմությունը նշված ժամանակաշրջանում:

Ջուղայեցին մոլի քրիստոնյա է եւ ջերմ հայրենասեր, նկարագրելով պարսկական շահերի ու պաշտոնյաների ավերածություններն ու բռնությունները, հարկերի ծանրությունը, կողոպուտը, իրավունքի ոտնահարումը, անլուր հալածանքներն ու խոշտանգումները, որ կրել է հայ ժողովուրդը, նա անտարբեր չէ, այլ զարհուրում է. «Ո՛հ, ո՛հ, տե՛ս Նազենի իմ, թե՝ որքան չարիք առդիպեցան ազգիս հայոց, վասն ծովացեալ եւ անհուն մեղաց մերոց, եւ մեք տակաւին ոչ ըզգաստանամք, ահա արդարեւ զայսոսիկ լսելով զարհուրի սիրտ իմ, եւ սարսափեալ քստմնին ոսկերք իմ, եւ գրիչ իմ անկանի ի ձեռացս իմոց»:

«Հորդահոս արցունքներով» նա աղաչում է, որ զգաստանա հայ ժողովուրդը եւ դիմի ամենակարող գթած աստծուն, որպեսզի նա հաշտվի հայերի հետ եւ խղճալով նրանց, բարձրացնի հայերի թագավորության գահը, պերճ փառքով ճոխացնի իր ցրված մանուկներին, եւ վերստին գուրգուրալով ժողովի մայր Հայաստան՝ աշխարհի բարեքաձեւ եւ ամենաբաղձ ծոցը:

***

Խաչատուր Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից» երկն, իբրեւ ժամանակակցի ու ականատեսի գրած, չափազանց արժեքավոր ու ստուգապատում աղբյուր է Պարսկաստանի ու Անդրկովկասի XVIII դարի 30-70-ական թվականների ժամանակահատվածի քաղաքական պատմության, գահակալական ու միջֆեոդալական պատերազմների, հատկապես դարի 50-60–ական թվականներին երկրում ստեղծված անիշխանության տարիների ու Քերիմ–խանի՝ իր հակառակորդների դեմ մղած կռիվների պատմության ուսումնասիրության համար:

Այն չափազանց կարեւոր աղբյուր է եւ Պարսկաստանի հայկական գաղթօջախի XVIII դարի քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային կյանքի, պարսիկ իշխողների վարած ներքին բիրտ քաղաքականության ու դրա հետեւանքների, ազգային ու կրոնական հալածանքների, պալատական մեքենայությունների, ինչպես նաեւ Նադիր-շահի ու նրա տիրապետության պատմության ուսումնասիրման եւ լուսաբանման համար: