ԻՕԿՕՀԱՄԱ ՏՕԿԻՕ

Կիօտօից մի օրւայ ճանապարհ է մինչեւ Իօկօհամա։

Դեռ շատ ժամանակ չի անցել, երբ Իօկօհաման մի փոքրիկ աննշան ձկնորսական գիւղ էր։

Բայց մի յիսուն-վաթսուն տարիների ընթացքում այդ գիւղակից ծնւեց մի գեղեցիկ եւրոպական քաղաք, շնորհիւ այն հանգամանքի, որ սկզբում միայն այստեղ էր թոյլ տրւած եւրոպացիների բնակութիւնը. այնպէս որ Իօկօհաման ներկայացնում է եւրոպական քաղաքի մի կատարեալ նմուշը զուրկ այն ամենից, ինչ ճապոնական կնիք է կրում։

Ամեն բան այստեղ եկւոր է ու օտար, թէ կառքերը, թէ երթեւեկող հոսանքը, ուր տիրողը եւրոպական դէմքեր են, թէ փողոցներն իրանք, ուր մարդ իզուր կարօտով փնտրում է սիրունիկ կոկետ ճապոնական տնակները։ Ինչ որ ճապոնական է, կարծես ճնշւած, պահւած, փախած լինի դէպի քաղաքի հեռաւոր անկիւնները։

Ինձ հետաքրքրեցին շէնքերը իրանց կառուցման տարօրինակ երկուութեամբ. տունը կարծես երկու անգամ է շինած իրար մէջ. դրսի պատեանը քարից, իսկ ներսը փայտակերտ, այնպէս որ երկրաշարժի ժամանակ, երբ քարէ տունը թափւում է, փայտակերտը մնում է անվնաս։ Երկրաշարժը ինչպէս յայտնի է, շատ սովորական երեւոյթ է Ճապոնում, եւ հէնց իրանք ճապոնական կղզիները ամբողջապէս ծնունդ են հրաբղխային ոյժի գործունէութեան։

Իօկօհամաից հեռու չէ հռչակաւոր Հաչիմանի տաճարը Կամակուրայում, որտեղ կանգնած է Բուդդհայի հրաշալի հսկայական բրօնզէ արձանը։ Այդ տաճարումն են պահւած յաղթական տրօֆէները – աւարները, որ ճապոնացիք խլել էին կօրէացիներից երրորդ դարում այն արշաւանքի ժամանակ, որ նրանք կատարել են իրանց աշխարհակալ Ջինգօ-Կօու թագուհու առաջնորդութեամբ։

Մեծ Բուդդհան, Դայ-Բուտսու, գտնւում է տաճարից ոչ հեռու։ Առաջ նրա վրա էլ մի տաճար կար կառուցած. բայց երկրաշարժի ժամանակ ծովի մի լեռնադէզ ալիք սրբել է տաճարն ամբողջովին գետնի երեսից առանց Բուդդհայի խորին մտածմունքը խանգարել յանդգնելու, եւ այդ օրւանից Բուդդհան բազմած է բաց երկնքի տակ բնութեան ծոցում։

ԴԱՅ-ԲՈՒՏՍՈՒ

Այս արձանը պատկանում է ճապոնական արւեստի ամե­նա­նշանաւոր գործերի թւին. արդէն ճապոնացիք ընդհան­րա­պէս շատ են յայտնի բրօնզը ձուլելու արհեստովը։ Արձանի դէմքը հիացում է պատճառում իր արտայայտութեան գեղ­ար­ւեստական խորութեամբն ու վեհութեամբը։ Այդտեղ պարզ դրոշմւած է աստւածային անվրդով ու վեհափառ անդորրութիւնը, այդտեղ պարզ դրոշմւած է մտքի յաղթանակը մարմնի վրա եւ կրքերի սպանումը կամքի ոյժով։

⁂

Մինչ գնացքը արագ սլանում էր դէպի Տօկիօ, մենք վագօնում ծանր ու բարակ կշռում էինք ու դատում, թէ չը նայելով ճապոնական կեանքի համբաւաւոր էժանութեանը՝ այնքան էլ մեզ էժան չէր նստել առաջնակարգ հիւրանոցներում մեր կենալը, իսկ երբ գնացքը մտաւ Տօկիօ, մենք արդէն վճռել էինք մի փոքրիկ սենեակ վարձել քաղաքի ծայրում, խոյս տալով մեծ հիւրանոցներից։ Երկար հարթակով վագօններից գնում էինք դէպի կայասրահը, երբ յանկարծ կարծես գետնի տակից մեր առաջը բուսաւ մի ճապոնացի լայն յարդէ գլխարկը գլխին, յարձակւեց իսկոյն մեր իրերի վրա ու քաշ տւեց առանց այլեւ այլութեան դէպի իր փոքրիկ կառքը։

Բոլորս իրար անցանք։

Իմ զայրացկոտ բողոքների դէմ նա լուռ ու հանգիստ մեկնեց ինձ մի քարտ, որի վրա ֆրանսերէն գրւած էր. «հետեւեցէք նրան, նա ձեզ կառաջնորդէ Emile Jiraud-ի մօտ, որ ապրում է ծովեզրի մօտ, քաղաքի ծայրում … »։

Ձեռագրի շարունակութիւնը այնքան խառնակ էր ու շփոթ, որ ես ընթերցումն ընդհատեցի, ենթադրելով, որ պարոն Emile Jiraud-ն երեւի իր քաղաքի ծայրում գտնւող բնակարանի առաւելութիւններն ու յարմարութիւնները թւելիս պիտի լինի։ Այսպէս թէ այնպէս, պ. Jiraud - ի առաջարկը միաձայն ընդունւեց, քանի որ կատարելապէս համապատասխանում էր մեր նախորդ վճռին։ Ճապոնացին մի galant շարժումով ցոյց տւեց ինձ իր փոքրիկ կառքը. ես նստեցի, ինքը լծւեց ու շարժւեցինք առաջ, ընկերներս էլ մեր ետեւից։ Նախ ամեն ինչ լաւ էր գնում, քանի որ մենք անց էինք կենում ընդարձակ լայն փողոցներով, ուր շարժւում էր ամբոխը, վազում էին ջիները ու զանգահարում էին տրամվայները։ Վերջը ընկանք կողմնակի փողոցներ, ուր կեանքը մեռած էր, եւ որոնք ոչ մի կերպ չէին ուզում վերջանալ։

– Իսկ որ խիստ խուլ անկիւնումն է ապրում այս պարոն Jiraud, – մտածեցի ես։

Իմ ուղեկիցներս մի թեթեւ երկիւղով նոյն իսկ ակնարկեցին, թէ միգուցէ մեզ մի անկիւն տանեն, որտեղից այլեւս դուրս գալ չը կարողանանք։ Բայց ահա յարդէ գլխարկը շուռ եկաւ յանկարծ մի վերջին անգամ էլ. մենք մտանք մի բագ ու կանգ առանք մի փոքրիկ միյարկանի տնակի առջեւ։ Տնակից մեզ էին նայում երկու ճապոնուհի եւ մի երկարահասակ ճապոնացի իր անսովոր խիտ ու սեւ բեխ ու միրուքի միջից։

– Ահա վերջապէս մի ճապոնացի, որ բեխ ու միրուք ունի, – մտածեցի ես զարմանալով։

Մեր փոխադարձ լռիկ ուսումնասիրութիւնը տեւեց մի քանի վայրկեան, մինչեւ որ ես սիրտ առայ ու խզեցի այդ լռութիւնը, հարցնելով, թէ խօ՞սում է ֆրանսերէն։

–Mais oui, Melle, – պատասխանեց երկարաբեխ ճապոնա­ցին զուտ պարիզեան արտասանութեամբ։

– Ուրեմն, խնդրեմ, երկու սենեակ, – ասացի կառքից իջնելով։

– Բայց, pardon, Melle, իմ տունս հիւրանոց չէ, – պատաս­խանեց նա վիրաւորւած շեշտով։

Ընդհանուր ապշութիւն։

Այն ժամանակ ցոյց տւի իրան իր քարտը։

Մարդը նայեց զարմանքով, յանկարծ ձեռք խփեց ճակտին ու այնպէս վարակիչ կերպով սկսեց ծիծաղել, որ մենք էլ ժպտացինք ակամայ, առանց հասկանալու, թէ բանն ինչումն էր։

– Այ մարդ, ես քեզ ո՞ւմ ետեւիցն եմ ուղարկել, – դարձաւ նա ծառային, որ կանգնած էր մի շատ անյարմար դրութեան մէջ։

– Կայարան, ձեր ազգականների, – կակազեց յարդէ գլխարկը։

– Եւ մինչեւ հիմա դու նրանց դեռ չես ճանաչում. քանի անգամ տեսել ես ու բերել ինքդ։

Ծառան մի ոտից միւս ոտի վրա էր անցնում, ու վերջապէս մրթմրթաց.

– Է՜հ, ես ի՜նչ գիտնամ, այս բոլոր եւրոպացիք այնպէս նման են միմիանց։

Բանը պարզւեց ընդհանուր ծիծաղով. պ. Jiraud մեզ ներս հրաւիրեց միասին նախաճաշելու եւ ծառային նորից կայարան վազցնել տւեց։

Բանից դուրս եկաւ, որ այդ միակ երկարաբեխ ճապոնացին մի պարզ ֆրանսիացի էր, ֆրանսիական դեսպանատան ատաշէ։ Բայց ինչպէս Ճապոնում ապրող շատ եւրոպացիներ, նա իր կեանքն ու կենցաղը բոլորովին յարմարացրել էր ճապոնականին, սկսելով իր արդէն իսկական ճապոնուհի կնոջից մինչեւ իր երկար ու յարմար ճապոնական խալաթը։

Նախաճաշից յետոյ մեր ֆրանսիացի ճապոնացին սիրալիր կերպով մեզ ճամփայ դրեց, նախապէս տալով մի հիւրանոցի հասցէ։ Եւ մենք մի քառորդ ժամ յետոյ ընկել էինք նորից մեր ճակատագրական առաջնակարգ հիւրանոցը։

Տօկիօ ահագին քաղաք է. մինչեւ հիմա իմ տեսածներից ամենամեծը։ Իսկոյն մարդու ուշադրութիւնն են գրաւում ամեն կողմ փռւած ընդարձակ պուրակները պարկերը։ Դրանցից ամենագրաւիչը Ուէնօ կոչւած պարկն է, ուր աճում են հրաշալի կերասենիներ։ Ապրիլ ամսին այդ ծառերը ծածկւում են իրանց քնքոյշ ու սպիտակ ծաղիկներովը, ու ամբողջ քաղաքը գալիս է հիանալու։ Երեխաներին յատուկ մի օր արձակուրդ են տալիս ու տօն են սարքում, որ գան բնութեան այդ գեղեցկութիւնը վայելեն։

Իսկ բանաստեղծները հնչիւն երգեր են հիմնում այդ ձիւնափայլ անարատ ծաղիկը գովաբանելու, որ «մի անարատ ամպ է, ջինջ երկնքից իջած ու փաթաթւած ծառի սաղարթին ու կախ ընկած նրա ամեն մի ճիւղից ու ոստից»։

Աւելացնեմ միայն, որ այդպէս սիրւած ու երգւած ծառի պտուղը ճապոնացին չի ուտում։

Իսկ Շիբա-պարկը հռչակւած է իր տաճարներով, ուր թաղւած են սիօգունները, Ճապոնի նախկին աշխարհական տէրերը։ Այդ տաճարները իրաւամբ համարւում են ճապոնական գեղարւեստի հրաշալիքը։

Նախ պէտք է անցնես մի քանի բագ, որոնք միանում են իրար հետ գեղեցիկ դարբասներով։ Վիշապները գալարւում են դրանց սիւների շուրջը։ Բագից բագ ձգւում են երկար գալերիները, որոնց արտաքին պատը ամբողջովին ծածկւած է հրաշալի պանօների (panneau) մի երկար շարքով։ Ուր էլ որ դարձնում ես աչքդ, ամեն տեղ հիանալի արւեստով փայտի վրա կատարած փորագրութիւններ, որոնք գոյնզգոյն ծաղիկների ու պէս-պէս թռչունների հրաշակերտ մի հիւսւածք են ներկայացնում։ Բագում շարւած են իրար կողք բրօնզէ ու քարէ խոշոր գեղեցիկ պլատերներ, որոնք դայմիօսների կողմից բերւած նւէրներ են հանգուցեալ սիօգունի յիշատակը յարգելու համար։

ՇԻԲԱ ՏԱՃԱՐԸ

Դարբասներից մէկի դրան ճակատին կախւած է «Արքայական» կոչւած տախտակը, որ միկադօի նւէրն է եւ որի վրա ոսկէ տառերով գրւած է հանգուցեալ սիօգունի անդրաշխարհիկ անունը։ Ճապոնացիք խիստ գնահատում են գեղեցիկ գիրը, եւ ճիշտն ասած՝ ճապոնական գիրը շատ գեղարւեստական է։ Իզուր չեն ասել, որ նրանք նկարում են այնպէս, ինչպէս գրում են, եւ գրում են այնպէս, ինչպէս նկարում։

Իմ հիացումս աւելի սաստկացաւ, երբ ես քաթանի հողաթափները կօշիկներիս անցնելով՝ մտայ տաճարը։ Շուրջը ամեն բան յղկւած, փորագրւած ու ոսկեզօծ է այն աստիճան, որ մարդու աչքը շլանում է։ Ամբողջ առաստաղը բաժանւած է քառակուսիների, յղկւած ու լակւած, իսկ ամեն մի քառակուսիի մէջ փիւնիկ թռչունի պատկերն է։ Առաստաղի տակ, պատերի վրա փորագրւած են ծաղիկների մէջ թռչկոտող մանրիկ թռչուններ, որոնք հիացմունք են պատճառում իրանց բնական ու մաքուր աշխատանքովը։ Աւելի ցած նկարւած են առիւծներ, իսկ գետնին, ձիւնափայլ խսիրների վրա շարւած են գեղեցիկ, յղկւած փոքրիկ սեղանիկներ ու արկղիկները, որոնց մէջ սրբազան ձեռագիրներն են պահւում։ Ոսկեվառ խորանը զարդարւած է նրբանկար ծաղկամաններով, ուր օրօրւում է լօտոսը, բուդդհիստների համար մաքրութեան խորհրդանշանը։

Այդ բոլոր շքեղութիւնից յետոյ մի տարօրինակ, գուցէ եւ կրթիչ հակապատկեր է ներկայացնում սիօգունի գերեզմանը, որ աչքի է ընկնում իր գեղեցիկ ու ազնւական պարզութեամբը։