Թատրոն կամ թշուառներ

ԹԱՏՐՈՆ ԿԱՄ ԹՇՈՒԱՌՆԵՐ

ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԹԱՏԵՐԱԽԱՂ ԹԱՏՐԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ Ի ՀԻՆԳ ԱՐԱՐՍ ԵՒ Յ՚ԵՐԻՍ ՊԱՏԿԵՐՍ

3 յունուար, 1871

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Մէկ քանի տարիէ ի վեր յղացած երկոցս մէջ սոյն ժամանակակից թատերախաղն ահա կը համարձակիմ ի լոյս ընծայել, իբր առաջին պտուղ իմ ճգանց, զոր կ՚ուզեմ նուիրել ազգիս։ Սոյն հրատարակումն ինձ համար նոր է. ուստի դողդողալով կ՚իջնեմ յ՚ասպարէզ առաջնորդող աստիճանները՝ ներողամիտ ժպտումներ [1] ակնկալելով։ Արդարեւ թատերագրութիւնը [2] դժուարին արհեստ մ՚ըլլալը ամէն ոք կը խոստովանի, ես ալ արդէն խիստ բարձր գտած եմ զայն իմ փանաքի կարողութեան եւ մանաւանդ հասակին քով. սակայն զայս ալ պէտք է խոստովանիմ, թէ դժուարին գործ մը առանց յանդուգն ձեռաց օժանդակութեան, չը կրնար դիւրաւ կատարիլ, եւ թէ երկ մը բանադատութեան բովէն չանցած՝ չը կրնար զտուիլ։

Թատերախաղիս նիւթը թէպէտեւ ճշմարիտ դէպքեր կը պարունակէ, սակայն այսու ամենայնիւ, ինչպէս որ հեղինակ մը կ՚ստիպուի ընել, պահանջուած յաւելադրութիւնք չեն զլացուած։

Զայս երկասիրելով, իմ մասնաւոր դիտումն է իմ աննշանութեամբ օրինակ ըլլալ ուրիշ թատերագրաց, որ աւելի արդի ընտանեկան անցքերը պարունակող բարոյալից թատերախաղեր յօրինելու աշխատին, որով աւելի օգուտ կրնան ընծայել Հայ հասարակութեան [3] , քան թէ ազգային հին դիւցազնութիւնքը ողբերգութեանց վերածելով, որք միշտ միակերպութենէ վրիպած չեն, վասնզի նիւթոց հարուստ աղբիւրներ չունին եւ հետեւաբար ունկնդիր թատերասէրներու տաղտկալի կրնան ըլլալ իրենց միակերպ եւ անընդհատ ներկայացումներովը։

Որչափ որ կարելի է, սոյն թատերախաղիս լեզուն թատերական կամ պարզ ըրի։

Իմ այս թատերախաղը տեսարանի վրայ հանդիսացնելէ առաջ տպագրութեան տալուս վրայ գուցէ զարմանան ոմանք, սակայն այս մասին այնպիսի պատճառներ կան, զորս լուսաբանելու համար յատուկ ժամանակի կը սպասեմ:

[4] Իրաւ է որ սոյն թատերախաղը Վիքթոր Հիւկոյի ԷՌՆԱՆԻ թատերահանդէսին պէս չի պիտի յեղափոխէ հասարակութեան գաղափարքն ու զգացմունքը, սակայն եւ այնպէս սորա եւ փոշիները թօթուելով գրադարակէն դուրս հանելով թերեւս դոյզն ծառայութիւն մ՚ըրած համարիմ։

Աներկբայ եմ, որ փուշեր չի պիտի պսակեն սոյն յանդուգն եւ միանգամայն դողդոջ քայլափոխս, եւ այն ակամայ թերութեանց նկատմամբ, որք հարկաւ սպրդած են երկասիրութեանս մէջ՝ ներողամտութիւն եւ հետեւաբար քաջալերութիւն գտնելով, պիտի փութամ յուսալից նորանոր քերթութեանց ձեռնարկել եւ այս գրական արհեստը քիչ շատ կատարելագործելու աշխատիլ։

ՀԵՂԻՆԱԿՆ

   ԱՆՁԻՆՔ

ՄՈՒՐԱՏՈՖ, սնանկացեալ վաճառական, Թովմա անուանեալ

ՎԱՐԴՈՒՀԻ, դուստր Մուրատոֆի

ԵԴՈՒԱՐԴ, որդեգիր Մուրատոֆի

ԳԷՈՐԳ, դրամանենգ, Նահապետոֆ անուանեալ

ՄԱԿԱՐ, սապատող, մատակարար [5] Նահապետոֆի [6]

ՊՈՂԵԱՆՑ, տնօրէն թատրոնի

ՎԱՀԱԳՆԵԱՆ, դերասանապետ

ՃԻՈՐՃԻ

ՍԱԼՈՄՈՆ

ՉԻՉԻԼ, դերասանուհի

Ա. ԴԵՐԱՍԱՆ

Բ. ԴԵՐԱՍԱՆ

Ա. ՀԱՆԴԻՍԱՏԵՍ

Բ. ՀԱՆԴԻՍԱՏԵՍ

ԹԱՏՐՈՆԻ սպասաւոր մը

Դերասանք, դերասանուհիք, ոստիկանք [7] , ժողովուրդ

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Ա

Թովմայի տնակն. — Վարագոյրը բացուած ժամանակ Եդուարդ հողէ կանթեղով լուսաւորուած գրասեղանի մը վրայ գրելու գբաղած է. — Գրքեր եւ թուղթեր ցիրուցան. — Մութը կոխած է. — Փոթորիկ. — Մերթ ընդ մերթ փայլակը կը լուսաւորէ սենեակը։

Տեսիլ Ա

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( առանձին գրելու զբաղած՝ յանկարծ պատուհանը կը բացուի, զոր գոցելու կ՚երթայ ) Ի՜նչ սարսափելի քամի... փոթորիկ եղած ժամանակ հազիւ հազ այս տնակին մէջ եղած խօսակցութիւնները կը լսուին... մարդուս գլուխը եւ երեւակայութիւնը կը շփոթէ.... կարծես թէ դուրսը բանակներ զիրար կը զարնեն... [8] Այս աղմուկին մէջ դժուար է երեւակայութիւնն ամփոփել եւ [9] հանդարտ գրել կամ բան մը հասկնալու չափ կարդալ... ( նորէն գրասեղանին քով կը նստի եւ գրիչը թուղթի մը վրայ բռնած կը մտածէ). Պատուհանին ուժգնակի բացուելէն եւ հանած աղմուկէն երեւակայութիւններս ցնդեցան... միտքս բան մը չ՚գար... ( գրիչը վար կը դնէ): Վերջապէս չի պիտի կարենամ սա տեսարանը ուզածիս պէս լաւ գրել. աղքատ երիտասարդի մը՝ հարուստ տիկնոջ մը սիրահարելով, սէրը անոր յայտնելն է... գրածս է թատրերգութիւն մը... ( ոտքի կ՚ելնէ) երբ Ռուսիոյ մէջ վարժարանէն ելնելէս վերջը անգամ մը հօրս հետ թատրոն գացի, շատ ախորժեցայ անկէ. սէր մը տուի անոր եւ միշտ կ՚երթայի, շատ անգամ ալ մինակ... ( տխրութեամբ ), բայց երբ Մուրատոֆ Թովմա եղաւ եւ դղեակնիս՝ տնակ... անկէ ի վեր է որ թատերական երեւակայութեանց մէջ ընկղմած թատրերգութիւն գրելու կը զբաղիմ... առաջին անգամն է որ սիրահարական թատրերգութիւն մը ահա կը գրեմ... դեռ չը կրցի աւարտել, գրածս միշտ հետզհետէ կը սրբագրեմ, մաքուրը կ՚առնեմ եւ դարձեալ կը սրբագրեմ, եւ դեռ գրածէս գոհ չեմ... բայց երբ Վարդուհիին կը կարդամ, շատ կ՚ախորժի, կը հաւնի, կը զմայլի, զիս փոքրիկ բանաստեղծ կը կոչէ. Վա՛րդուհի, ( կը ցնցուի, մտազբաղ կ՚արձանանայ, յետոյ հառաչով մը կ՚ուզէ մտքինը փարատե լ)։ Բայց տեսնեմ սա տեսարանը կրնամ աւարտել... ( գրասեղանին քով կը նստի եւ գրիչը [10] ձեռքը կ՚առնէ) ։

Տեսիլ Բ

ՆՈՅՆ եւ ՎԱՐԴՈՒՀԻ

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( կը մօտենայ անոր. մինչդեռ նա մտազբաղ՝ տետրակին վրայ յառած է. մեկուսի ) Միշտ կը գրէ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( գրելու ատեն արտաբերելով ) Կը սիրեմ...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( ընդմիջելով ) Զո՞վ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( շփոթած ոտքի ելնելով ) Քոյր իմ...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Կարծեմ գրութեանդ արգելք եղայ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ընդհակառակն, ժամ մ՚է [11] որ կը մտածէի եւ չէի կրնար գրել... Բայց դու քիչ մը առաջ հոս մօտեցած էիր, այնպէս չէ՞։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Այո՛։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ուրեմն քու ներկայութիւնդ եւ շնչառութիւնդ է եղեր, որ գոնէ այս բառը գրելու խանդը ներշնչեց ինձ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Երկու ամիս առաջ սկսած թատրերգութի՞ւնդ է գրածդ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Այո՛... դեռ չը կրցի աւարտել։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Կը տեսնեմ որ առանձին գրելէ շատ կ՚ախորժիս... ուրեմն եթէ ես մեկնիմ՝ գէշ չըլլար... ( կ՚ուզէ հեռանալ ):

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( եռանդով ) Քո՛յր իմ... ( ձեռքէն բռնելով ) քու ներկայութիւնդ պակսած վայրկեաններուն է որ գրելով զբաղիլ կ՚ուզեմ, եւ այն տեսութեան վայրկեաններուն [12] մէջ ի՛նչ որ ներշնչես ինձ` գրի առնել կը փութամ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( ժպտելով ) Ի՞նչ ըսել կ՚ուզես։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Նստէ քիչ մ՚ալ խօսակցինք։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( աթոռ մ՚աոնելով եւ քովը նստելով ) Խօսակցինք, եղբայր իմ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ահա այդպէս... ( հիացմամբ անոր երեսը կը նայի ):

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Բայց ինչո՞ւ այդպէս երեսս կը նայիս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( ձեռքը սեղմելով ) Քոյր իմ... ո՛րչափ գեղեցիկ ես։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Զիս կը ծաղրես։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( նեղանալով ) Կը ծաղրե՞ս։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Չեմ գիտեր... երեք չորս ամիս է որ հայելին նայած չունիմ... Արդարեւ երբ Ռուսիոյ մէջ էինք... կը հասկնա՞ս... այն ատեն ինքզինքս փոքր ինչ վայելուչ կը կարծէի։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Կը հասկնամ, քոյր իմ... Արդարեւ հոս հայելի չըլլալէ զատ մեր հիւղին պատուհանի ապակիներն անգամ փոշոտ ու անթափանց են... Ատոր վրայ չը մտածենք... Շարժող տերեւին անգամ Ամենակալին շունչը կը դպի կ՚ըսեն... Բայց փոխենք խօսակցութիւննիս... Ի՞նչ կ՚ըսէի հիմա... այո՛, կ՚ըսէի թէ շատ [13] գեղեցիկ ես...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Զիս կը նեղացունես [14] , Եդուարդ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Բայց, քոյր իմ, մտիկ ըրէ... քու գեղեցկութեանդ բնական եւ ճշգրիտ ապացոյց մը պիտի տամ, թող հայելին խաբէ քեզ... Դու գեղեցիկ ըլլալով՝ քեզ պատող ճառագայթ մը չե՞ս զգար։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Զայդ կը զգայ, բայց ուրիշ մը... սիրահար է այն։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ո՛չ... սիրահարը պատողը ո՛չ թէ ճառագայթ է, այլ բոց... Կը հասկնա՞ս։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Արդարեւ շատ գիտուն ես։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Այդ հասկցունել չեմ ուզեր։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ուրեմն ի՞նչ է միտքդ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( զմայլումը շարունակելով ) Որչափ ինքզինքս երջանիկ պիտի համարէի, եթէ Ռաֆայէլ մը ըլլայի եւ քու պատկերդ գծագրէի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Եղբայր իմ, կը տեսնեմ որ շատ ագահ ես... Լամարթինի քնարն ունիս եւ դեռ կ՚ուզես Ռաֆայէլի վրձինն ալ ունենալ ( ժպտելով ), կ՚ըսեմ թէ շատ ագահ ես, փոքրիկ բանաստեղծս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Զիս կը ծաղրես, քոյր իմ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Քիչ մը առաջ դու ալ զիս կը ծաղրէիր։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( տրտմած ) Այսպէ՞ս կը փոխանակես։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( գիրկը նետուելով ) Տխրեցա՞ր, Եդուարդս... Ուրեմն կ՚ընդունիմ քու գաղափարդ, այլ լոկ քեզի համար գեղեցիկ ըլլալու պայմանաւ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Բայց...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Եւ դու ալ բանաստեղծ մ՚ըլլալդ կ՚ընդունի՞ս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Այո՛, լոկ քեզ երգելու նուիրուած ըլլալու պայմանաւ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Թող այնպէս ըլլայ... ուրեմն հաշտուեցանք, սիրելի Եդուարդս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Այո՛, քոյր իմ, ո՜հ, շատ գեղեցիկ ես... Վարդուհի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ետքը՞։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Պահապան հրեշտակս ես։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Վերջապէ՞ս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Կը սիրեմ զքեզ Վարդուհի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Գիտեմ... քրոջդ պէս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( կարմրելով եւ տխրութեամբ ) Գուցէ՜։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( ապշած ) Գուցէ՜։ ( լռութիւն ) Ուրեմն դու միտք մը ունիս... լուռ կը կենաս... կը ծածկես դէմքդ. դու ինձնէ բաժնուիլ կ՚ուզես՝ թողլով այս տնակը, զայն պարածածկող թշուառութենէն ազատելու համար... գուցէ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( եռանդով ) Վարդուհի՛, չես հասկցեր միտքս։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ուրեմն ի՞նչ կ՚ուզես որ հասկնամ, եղբայր իմ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Կ՚աղաչեմ, զիս եղբայրդ մի՛ կոչեր։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Տէ՛ր Աստուած... բայց ահա կ՚ապացուցանես իմ [15] ենթադրութիւններս... զքեզ եղբայր չը կոչե՜մ... Միթէ մանկութենէ ի վեր քեզի [16] հետ մեծցած ու ապրած չե՞նք, երբ դու որբ մ՚ըլլալով հայրս զքեզ որդեգրեր էր... Միթէ եղբօր պէս միշտ զիրար սիրած չե՞նք. Աստուա՜ծ իմ... հիմա միտքս կ՚արթննայ, այնչափ միամիտ եմ եղեր որ ժամանակէ մը ի վեր զիս տեսած ատենդ բնաւ չէի կասկածեր՝ յանկարծ զգացած թեթեւ սարսուռներէդ եւ շփոթութիւններէդ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( եռանդով ) Ուրեմն ճշմարի՞տ ես։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Բնաւ չէի գուշակեր որ օր մը պիտի փոխուիս եւ... ( կը փղձկի )։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Կու լա՜ս, Վարդուհի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Անգո՛ւթ, միթէ լալու իրաւունք չունի՞մ, երբ կը զատուիս ինձնէ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Վարդուհի, չես հասկնար միտքս։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( արտասուքը սրբելով ) Բայց ո՛չ, իրաւունք չունիմ քեզ բռնադատելու, անշուշտ անհնարին ցաւ կը զգաս Մուրատոֆի ապարանէն Թովմայի անշուք տնակը փոխադրուելով, ուր քաղցը եւ ցուրտը կը տիրապետեն... Գիտեմ, շատ անգամ գրած ատենդ մատներդ կը մսին եւ կ՚ընդարմանան... շատ անգամ ալ կանթեղին իւղը հատնելով կը մարի եւ աշխատութենէդ կը զրկուիս, որ քեզի համար շատ կարեւոր եւ թանկագին է... Գիտեմ, Եդուարդ, ասոնք սաստիկ ցաւ կը պատճառեն քեզ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( արտասուալից ) Վա՛րդուհի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Գիտեմ, Եդուարդ, կը սիրես զիս, բայց այդ ցաւերն ալ կրել՝ քեզ համար դառն եւ անհնարին է։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Իսկ դո՞ւ, քաղցր եւ հէք արարած։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Զիս մի մտածեր... ես կը համբերեմ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Անհնար է որ ես բաժնուիմ քեզնէ, Վարդուհի, բայց...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( ընդմիջելով ) Քաշածնե՜րդ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Մտիկ ըրէ, Վա՛րդուհի...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Հիմա կը հասկընամ ստեպ ինձ «գեղեցիկ ես» ըսելուդ իմաստը. ըսել կ՚ուզէիր՝ թէ գեղեցիկ ես, բայց աղքատ... անոր համար...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Վա՛րդուհի...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Տե՛ս, առաջ քոյր կը կոչէիր զիս եւ հիմա ստեպ անունս կու տաս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Հրե՜շտակս... ( ձեռքը աչքերուն կը տանի եւ արցունքով կը թանայ ):

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Շիտակ խօսէ, Եդուարդ, ե՞րբ պիտի երթաս։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ո՞ւր։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ուր որ միտքդ դրած ես։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ա՜հ, իմ հոգիս... միթէ քեզնէ բաժնուելէ վերջը գերեզմանէն ուրիշ տեղ մ՚ունի՞մ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Գերեզմա՜ն։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Սոսկացի՛ր։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Շա՛տ մութ կը խօսիս, Եդուարդ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Լաւ... Վարդուհի, Լամարթինի սիրավէպ «Ռաֆայէլ»֊ը կարդացեր ես, այնպէս չէ՞։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Այո՛...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Անշուշտ ինքզինքդ Յուլիայի տեղ երեւակայեցիր։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Այո՛... վասնզի սրտիս համապատկերը կը տեսնէի։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Եւ Ռաֆայէլի տեղ զո՞վ երեւակայեցիր։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Նոյնիսկ Ռաֆայէլը, համանման Ռաֆայէլ մը։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( աչերը խոնարհելով ) Յիրաւի՞, ես Ռաֆայէլի չափ գեղեցիկ չեմ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( շփոթած ) Դո՜ւ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( անոր ձեռքը սրտին տանելով եւ իր սիրաբորբոք նայուածքը անոր աչացը մէջ յառելով ) Վարդուհի՜...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( յանկարծ ցնցուելով եւ փղձկելով ) Եդուա՜րդ... ( գիրկը կ՚իյնայ, լռութիւն )։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Վարդո՛ւհի, բնութիւնը շատ զօրաւոր է... Առաջները քեզ քրոջ մը պէս անտարբեր կը սիրէի, մինչեւ անգամ գեղեցկութիւնդ չէի նշմարած... ետքը սրտիս մէջ վառած խունկ մը ծխեցաւ... սիրտս լեցաւ զեղուելու չափ, աչերս հեշտ արցունքներ սկսեցին ցայտել... անհանգիստ էի... սրտիս վրայ բեռ մը կար, քեզ տեսնելուս կը շփոթէի, կը կարմրէի, սիրտս կը բաբախէր... զգացի որ կը սիրէի... զգացի որ եթէ այս հեշտ հուրը սրտիս ծալքերուն մէջ թաղէի, մոխիր պիտի դառնայի, շունչս պիտի հատնէր, պիտի նուաղէի... ա՜հ, կը սիրէի... կը զգայի որ դու ա՛լ իմ քոյրս չէիր, այլ աւելի գերբնական էակ մը... եթէ հրեշտակ մը ըսեմ, բայց չզգար նա... եւ դու ալ բան մը չէիր գուշակեր, բան մը չէիր զգար...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Բայց դու երբեք այնպէս նայած չէիր աչերուս խորը, ինչպէս որ քիչ մը առաջ նայեցար... եւ ես երբ արտասուալից բիբերուդ մէջ յառեցի աչքս, կայծ մը ցայտեց անկէ սրտիս խորը... Ո՜հ, ի՞նչ եղայ... չեմ գիտեր, այլ կը զգամ որ Յուլիան եմ եւ դու իմ Ռաֆայէլս... Ո՜հ, ի՞նչ կը զգամ... ի՞նչ կ՚ըլլամ... Սիրտս կ՚ելնէ, բայց երջանիկ եմ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ինձ նման։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Բայց այս խուցը շատ հեղձուցիչ է, Եդուարդ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Եթէ կ՚ուզես, քիչ մը դուրս ելնենք։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Փոթորիկը անցա՞ւ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Այո՛... ալ հովը չը մռնչեր եւ ահա երկնից երեսը աստղերը կը փողփողեն։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ուրեմն քիչ մը շրջագայինք տնակին բոլորտիքը... քիչ մը օդ շնչենք... վասնզի դու ալ գրելէ յոգնած ես... այնպէս չէ՞ Եդուարդ ( Եդուարդ հաւանական նշան կ՚ընէ) տես, որչափ գեղեցիկ է երկինքը ( կը մեկնին )։

Տեսիլ Գ

ԹՈՎՄԱ եւ ՍԱԼՈՄՈՆ

ՍԱԼՈՄՈՆ. — ( հետը ներս մտնելով ) Վերջապէս պիտի տա՞ս ստակները։

ԹՈՎՄԱ. — Հիմա ժամանակ չունիմ տալու։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Բայց, պարո՛ն, այդ պատճառաբանութեան վերջը ե՞րբ պիտի գայ... Չորս ամիս է որ տունս կը նստիս, 100֊ական ղուրուշէն [17] կ՚ընէ 400 ղ<ու>ր<ու>շ [18] եւ դեռ 50 ղ<ու>ր<ու>շ [19] թերհաշիւ առած չեմ... Այս ճամբան չելներ։

ԹՈՎՄԱ. — Բայց չե՞ս տեսներ, պարոն, ես աղքատ եմ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Այդ իմ փո՞յթս է, եթէ կ՚ուզես, միլիոնատէր եղիր, միայն թէ իմ տանս ամսականը անթերի վճարէ...

ԹՈՎՄԱ. — ( մեկուսի ) Երբեմն էի միլիոնատէր...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Վերջապէս, ի՞նչ պիտի ընենք... ոստիկանութեան դիմենք. տունէս ել կ՚ըսեմ, այդ ալ չես ըներ։

ԹՈՎՄԱ. — Բայց ո՞ւր երթամ, պարոն, այսպէս աղքատ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Ուր կ՚ուզես գնա՛, ա՞յդ ալ ինձ պիտի հարցնես, եթէ կ՚ուզես սատանային ծակը գնա։

ԹՈՎՄԱ. — Դեռ քանի մ՚օր ալ համբերէ, բարեսիրտ պարոն, կ՚աղաչեմ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Վե՞րջը։

ԹՈՎՄԱ. — Անշուշտ Աստուած կու տայ օր մը։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Հը՜... Աստուած կու տայ, Աստուած իր տալիք տեղը չը՞ գիտեր. եթէ տալու միտք ունեն՛այ, ինծի կու տայ որ աշխատութենէս հոգիս բերանս կու գայ, եւ ո՛չ թէ քեզի՝ որ ո՛չ արհեստ ունիս եւ ոչ ալ կ՚աշխատիս՝ պատճառելով թէ տկար եւ հիւանդոտ ես... Բայց ես մեր Սուրբ Մովսէսի լուսեղէն եղջիւրներուն վրայ կ՚երդնում որ բողկէ մը վար չես մնար։

ԹՈՎՄԱ. — Վերջապէս, պարո՛ն...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Ստակնե՛րս։

ԹՈՎՄԱ. — Քեզ ըսի որ քանի մ՚օր ալ սպասէ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Բայց միթէ չորս ամսէ ի վեր ճանչցած մարդս դու չես։

ԹՈՎՄԱ. — Վերջապէս ի՞նչ ըսել կ՚ուզես։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Հասկցայ... ոստիկանութիւնը կը լմնցնէ այս գործը...

ԹՈՎՄԱ. — Բայց, պա՛րոն...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Քեզ մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ... այո՛... ոստիկանութիւնը...

ԹՈՎՄԱ. — Ուրեմն ինչ որ կ՚ուզես ըրէ...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Օ՜, ոստիկանութենէ՞ն ալ չես պատկառիր։

ԹՈՎՄԱ. — Քանի մը օր բանտը պիտի պառկիմ... աւելի՞ն։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Իրաւունք ունիս, ոստիկանութիւնը տեսնելով որ աղքատ ես, քանի մը օր բանտը պիտի դնէ քեզ՝ իբրեւ պատիժ կամ հատուցում պարտքիդ. այնուհետեւ պիտի արձակէ եւ մեր 400 ղ<ու>ր<ու>շը [20] մէջ պիտի խաղայ ոստիկանական ծախքերու հետ... Պարո՛ն, աշխատէ սա պարտքդ վճարելու, մեղք է ինձ ալ, քեզ ալ. դու պատիւդ պիտի կորսնցնես [21] , ես ալ ստակս... Գիտե՞ս, պարո՛ն, հոս ժամանակաւ 500 ղ<ու>ր<ու>շ [22] ծախք ըրած եմ այս տանը շինութեանը համար որ իր [23] դիրքովը եւ շէնքովը հովանոցէ վար չը մնար. 500 ղ<ու>ր<ու>շ<ը> [24] շատ մեծ բան էր այն ժամանակուան եւ նոյնպէս հիմա՝ քեզ համար... Վարձւոր պակաս չէ այս հովանոցին համար, որ թէպէտ անմարդի տեղ մ՚է, բայց եւ այնպէս անտառներ, ձորեր ու պարտէզներ կը շրջապատեն զայն, արեւելքը ու արեւմուտքը միշտ աչաց առջեւ... գուցէ ամսականն ալ իր արժէքէն շատ պակաս է. բայց ինչ որ է, բան մ՚է ըրինք... պարո՛ն, վերջին անգամ կ՚ըսեմ, եթէ չես կրնար վճարել, կարասիներդ դուրս պիտի հանես... մարդու պէս տեսնուինք... իմ անխելքութիւնս որ երբ հովանոցը վարձելու համար ինձ ներկայացար, ազնուականի պէս հագուստդ մաքուր ըլլալուն՝ աչքս շլացաւ եւ իսկոյն հովանոցս քեզ յանձնեցի... աղէկ միտքս եկաւ, պարո՛ն, ի՞նչ ըրիր այն հագուստները, որ առնուազն 500 ղ<ու>ր<ու>շ [25] կ՚արժէին։

ԹՈՎՄԱ. — Ծախեցի։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Եւ ստակնե՞րը...

ԹՈՎՄԱ. — Հաց առի ընտանեացս։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Առանց պա՞րտքդ մտածելու, անիրա՛ւ... եւ ո՞վ գիտէ, ի՞նչպէս տէր եղեր էիր այն հագուստին. եւ ինչպէս որ գուշակել կու տաս, անշուշտ հանդերձավաճառը քնացած ատենը գնեցիր։

ԹՈՎՄԱ. — Պարո՛ն...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Վերջապէս մեր գործին նայինք... ե՞րբ պիտի տաս դրամը... պատասխան տուր։

ԹՈՎՄԱ. — Չը գիտեմ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Չը գիտե՞ս... միթէ կատա՞կ կ՚ընես ինձ հետ...

ԹՈՎՄԱ. — Թող զիս կ՚ըսեմ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Թողում զքեզ, բայց ստակ պէտք է ինծի... ( զննելով ) Այս աթոռները՝ խարխուլ... սա գրասեղանը՝ որդնեկեր ու փտած... ( չորս կողմը զննելով ) Բայց նոր ու մեծագին կարասի մ՚ալ չունիս, որ թերհաշիւի տեղ տաս... պարոն, ստակ պէտք է ինծի... ստա՜կ... ( բալթոն զննելով ) Հը՜, գոնէ սա տուր իբրեւ թերհաշիւ, որ գոնէ առ առաւելն ֆրանք մը կ՚արժէ... այո՛, այո՛, այդ տուր։

ԹՈՎՄԱ. — ( սպառնալից ) Պարո՛ն, եթէ չես ուզեր որ ձեռքէս կրակ թափի գլխուդ, թո՛ղ զիս...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — ( վախնալով ) Սպառնալի՜ք... կրա՜կ... Ա՜հ վերջապէս մարդասպան ըլլալդ ալ կը յայտնես... Ա՛նօրէն մարդ, ստակներս կը կլլես եւ կը հալեցնես, հիմա ալ կը սպառնաս ինձ մարդասպանի մը կերպարանքով։

ԹՈՎՄԱ. — ( հանդարտութեամբ ) Պարո՛ն, կ՚աղաչեմ, դեռ քանի մը օր ալ սպասէ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Հիմա ալ տեսար որ քու սպառնալիքէդ չեմ վախնար, հը՜, հը՜, կեղծաւորութեամբ եւ խոնարհութեամբ կ՚ուզես ճամբել զիս... ո՛չ, ո՛չ, կա՛մ ստակս կու տաս կամ բանտ կ՚երթաս։ Այո՛, այո՛, աղէկ միտքս եկաւ, թող ստակներս փճանան, դու բանտ երթալէդ ետքը կրնամ կարասիներդ փողոցը նետել եւ ձեռքէդ ազատիլ. այո՛, այնպէս պիտի ընեմ... դու գուցէ փախստական մ՚ես, եւ եթէ ոստիկանութեան ձեռքն իյնաս, քեզ հարցաքննելով ի՛նչ տեսակ մարդ ըլլալդ կը գիտնան, եւ ասով ոստիկանութեան ծառայութիւն մ՚ըրած կ՚ըլլամ...

ԹՈՎՄԱ. — Կ՚աղաչեմ, պարո՛ն, այդ բանը մի՛ գործադրէք։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Տե՛ս ի՛նչպէս շփոթեցաւ, եւ կը քծնի... շիտակ ըսէ, թիարանին շղթա՞յն կոտրեցիր ու փախար, թէ բանտին պատուհանին երկաթէ վանդակը... վերջապէս եղեռնագործ մը կ՚երեւիս ( երթալու կ՚ըլլայ )։

ԹՈՎՄԱ. — Պարո՛ն։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — ( դառնալով ) Ի՞նչ է... պիտի տա՞ս ստակներս։

ԹՈՎՄԱ. — Հիմա չեմ կրնար...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Ուրեմն պէտք է որ առնելիքս զոհեմ արժանաւոր կերպով քեզ պատժել տալու համար ( նորէն երթալու կ՚ըլլայ )։

ԹՈՎՄԱ. — Պարո՛ն, կը խոստանամ... վաղը դուրս կը հանեմ կարասիներս։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Յապա ստակնե՞րը։

ԹՈՎՄԱ. — Դու չըսի՞ր որ գոնէ տունէս դուրս ել։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Առա՞նց ստակները տալու... այդ ալ չըլլար։

ԹՈՎՄԱ. — ( աղերսանօք ) Շնո՜րհ... պարոն... կը վճարեմ։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Վճարէ ուրեմն... տեսնեմ։

ԹՈՎՄԱ. — Բայց ըսի քեզ [26] թէ հիմա չեմ կրնար... քանի մ՚օրէն։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Ո՛չ, ո՛չ, չըլլար, պէտք է որ միտքս դրածս ընեմ ( երթալու կ՚ըլլայ )։

Տեսիլ Դ

ՆՈՅՆՔ եւ ՄԱԿԱՐ

ՄԱԿԱՐ. — Հրէայ, ի՞նչ կ՚ուզես այս մարդէն։

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Տանս վարձքը, պարոն, չորս ամիս է բնաւ թերհաշիւ անգամ առած չեմ։

ՄԱԿԱՐ. — Ես խօսք կու տամ որ այս մարդը քանի մ՚օրէն պահանջդ ամբողջ կը վճարէ... Ինքը բարեսիրտ եւ պատուաւոր մէկն է եւ քու բոլոր ենթադրութիւններդ...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Ներեցէք, պարոն, չէի գիտեր...

ՄԱԿԱՐ. — Ուրեմն ըսածիս պէս...

ՍԱԼՈՄՈՆ. — Շատ աղէկ, պարոն, ( մեկուսի ) Նահապետոֆի մատակարարն է, հոգ չէ, հերիք է որ փոքր ինչ այս մարդը ճանչէ կամ անոր երաշխաւորելու պէս բան մ՚ընէ... ( բարձր՝ Մակարի ) Ահա կ՚երթամ, պարոն... ( կ՚երթայ )։

Տեսիլ Ե

ԹՈՎՄԱ եւ ՄԱԿԱՐ

ԹՈՎՄԱ. — ( որ ապշած եւ մտածմանց մէջ ընկղմած էր. գլուխը վեր առնելով եւ Մակարին մօտենալով ) Պարո՛ն, թէպէտ չեմ ճանչեր զձեզ, այլ չի պիտի մոռնամ ձեր ըրած բարերարութիւնը...

ՄԱԿԱՐ. — Պարո՛ն, ես կը նեղանամ, երբ պարտք մը բարերարութեան վերածելով ինձնէ շնորհակալ ըլլաք... Դուք Հայ էք, նոյնպէս [27] ես ալ [28] Հայ, միթէ կրնա՞յի անտարբեր ըլլալ եւ չը միջամտել գծուծ Հրէայի [29] մը նախատանացը ենթակայ ըլլալնիդ տեսնելով [30] առանց ազգայնութեանս կրակը գրգռելու։

ԹՈՎՄԱ. — Պարո՛ն, ներեցէք եթէ համարձակիմ հարցունել [31] ձեզ, թէ ի՞նչ շարժառիթով իմ տունս գալու պատիւը կ՚ընէք ինձ...

ՄԱԿԱՐ. — Ա՛, այդ այնպիսի խնդիր մ՚է, որ ձեր գլխուն այդ տաք միջոցին չը լուծուիր... Նախ եւ առաջ ներեցէք որ հարցնեմ, թէ ի՞նչ է ձեր անունը։

ԹՈՎՄԱ. — ( շփոթած ) Թովմա։

ՄԱԿԱՐ. — Ուրեմ, պարո՛ն Թովմա, եթէ կը հաճիք, նստինք։

ԹՈՎՄԱ. — Շատ աղէկ, պարոն, ( աթոռ մը կը բերէ Մակարի, որ նստի ) Զգուշացէք, պարոն, նստելու ատեննիդ, աթոռը խարխուլ է...

ՄԱԿԱՐ. — Հոգ չէ, պարոն Թովմա ( կը նստի ). բայց դուք ինչո՞ւ ոտքի վրայ կեցաք, աթոռ մ՚ալ դուք առէք եւ նստեցէք։

ԹՈՎՄԱ. — Շնորհակալ եմ, պարոն ( աթոռ մը կ՚առնէ) ։

ՄԱԿԱՐ. — Օ՜, ես չեմ ախորժիր այդպիսի չափազանց քաղաքավարական ձեւերէն, եթէ կը ներէք։

ԹՈՎՄԱ. — Ինչպէս որ կը փափաքիք, պարո՛ն... ( կը նստի )։

ՄԱԿԱՐ. — Անուննիդ Թովմա էր, այնպէս չէ՞։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, պարոն...

ՄԱԿԱՐ. — Կարծեմ որ դուք Թովմա առաքեալի [32] չափ դժուարահաւատ չէք...

ԹՈՎՄԱ. — Հաւատացէք, պարոն, որ...

ՄԱԿԱՐ. — ( ընդմիջելով ) Կատակ մ՚էր ըրածս... Պարո՛ն, ձեր վիճակին վրայ շատ կը ցաւիմ։

ԹՈՎՄԱ. — Այդ ձեր բարեսրտութիւնն է։

ՄԱԿԱՐ. — Իմ՝ այսպէս տարաժամ քու տունդ գալուս վրայ զգացած հետաքրքրութիւնդ յագեցնելու համար՝ պէտք է քեզ իմացնեմ, թէ քու ցաւալի վիճակիդ դարման մը գտնելու համար եկած եմ։

ԹՈՎՄԱ. — Շնորհակալ եմ, պարո՛ն։

ՄԱԿԱՐ. — Դուն չես ճանչեր զիս, բայց ես զքեզ կը ճանչեմ...

ԹՈՎՄԱ. — ( շփոթած ) Զի՜ս...

ՄԱԿԱՐ. — Այո՛... ես շատ անգամ մութը կոխած ժամանակ քեզ նստած տեսած եմ Ֆըստըք փողոցին պարտէզին պատին տակ, ուստի շուկայի անցորդները կը վերադառնան։

ԹՈՎՄԱ. — Սխալ տեսած ըլլալու էք, պարոն...

ՄԱԿԱՐ. — Գիտեմ, պարո՛ն, կ՚ամաչես մուրացկանի վիճակիդ վրայ, զոր ընդունելու հարկադրած են քեզ կենաց ստիպողական բերմունքները... Գաղտնիք մ՚է այդ ինձ համար, որուն խորը չեմ ուզեր թափանցել՝ վախնալով որ սիրտդ անհուն ու դառն յիշատակներով կը լեցնեմ։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, պարոն, այն մարդը ես եմ...

ՄԱԿԱՐ. — Իմացայ որ դուն ընտանիք ալ ունիս եղեր։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, աղջիկ մը եւ որդեգիր մը։

ՄԱԿԱՐ. — Աղջիկդ շատ գեղեցիկ է եղեր։

ԹՈՎՄԱ [33] . — ( շփոթելով ) Բաւական։

ՄԱԿԱՐ. — Ինչ որ է... առաջին վարդը 50 կլորիկ ու կարմրուկ ոսկի արժելու չափ գեղեցիկ։

ԹՈՎՄԱ. — ( ապշած ) Ի՞նչ ըսել կ՚ուզէք, պարոն։

ՄԱԿԱՐ. — Նախախայրիքը։

ԹՈՎՄԱ. — Չեմ հասկնար, պարոն...

ՄԱԿԱՐ. — Պարոն Թովմա աղջիկդ կը սիրե՞ս։

ԹՈՎՄԱ. — Կը հարցնէ՞ք։

ՄԱԿԱՐ. — Հարուստ ըլլալ կ՚ուզե՞ս։

ԹՈՎՄԱ. — Հարո՜ւստ... մութին մէջ չը մուրալու չափ։

ՄԱԿԱՐ. — Կ՚ուզե՞ս որ աղջիկդ քու մուրացած չոր հացդ չուտէ եւ դու ալ մուրալու համար վերարկուովդ երեսդ չը ծածկես մութին մէջ։

ԹՈՎՄԱ. — Ա՜հ, պարոն, սրտիս խորէն կը խօսիք։

ՄԱԿԱՐ. — Շատ կը ցաւիմ, որ այսչափ ատեն անգիտաբար կը տառապիք։

ԹՈՎՄԱ. — Եւ ի՞նչ կրնամ ընել, քանի որ...

ՄԱԿԱՐ. — ( ընդմիջելով ) Քանի որ ձեռքիդ տակ գանձ մ՚ունիս...

ԹՈՎՄԱ. — Չեմ հասկնար միտքերնիդ, պարոն։

ՄԱԿԱՐ. — Պարոն Թովմա աղջիկդ հարուստ է։

ԹՈՎՄԱ. — ( ժպտելով ) Կ՚աղաչեմ, ազնիւ պարոն, կատակը մէկդի։

ՄԱԿԱՐ. — Պարոն, Թովմա առաքեալ մի ըլլար գլխուս։

ԹՈՎՄԱ. — Բայց դուք դարձուածաւոր կը խօսիք, պարոն։

ՄԱԿԱՐ. — Ուրեմն պարզապէս եղելութիւնը հասկցնեմ քեզի... Վերին աստիճանի ազնուական մը այս օրերս աղջիկդ տեսեր է...

ԹՈՎՄԱ. — Ո՞ւր տեղ։

ՄԱԿԱՐ. — Չեմ գիտեր, գուցէ այս տնակին քովի ճամբէն ձիով անցած ատենը... Վերջապէս ձեր աղջկան գեղեցկութիւնը իր սիրտը գրաւեր է... պարզապէս ըսենք, սիրահարեր է... Ես այն ազնուական անձին մատակարարն ըլլալով, քեզ տեսնելու եւ այս գործին վրայ խօսելու պաշտօնն ինծի յանձնուած է։

ԹՈՎՄԱ. — Ուրեմն այդ ազնուական անձը կը զիջանի իմ աղջիկս իրեն կին առնելու։

ՄԱԿԱՐ. — Ա՜հ, ոչ, շատ բարձրերը ելար... միտքս լաւ չես հասկցեր...

ԹՈՎՄԱ. — Ուրեմն յառաջ տարէք խօսքերնիդ։

ՄԱԿԱՐ. — Միթէ հնա՞ր է որ վերին աստիճանի ազնուական մը խոնարհի մուրացկանի մը աղջիկ իրեն բացարձակ կին առնել. այս ըսելով միտքս քեզ նախատել չէ... բայց ասանկ անտեղի ամուսնութեան անտեղի զրոյցներ եւ ենթադրութիւններ կը յաջորդեն, որ կրնան նորին ազնուութեան յարգն ու վարկը կոտրել։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, շատ սխալ հասկցեր եմ։

ՄԱԿԱՐ. — Բայց դարձեալ տէրս ձեր աղջկան սիրահարած է եւ իր սէրը պսակելու համար պէտք է որ հարսանիքը գաղտնաբար տեղի ունենայ, կարելի եղածին չափ անշուք։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, պարոն։

ՄԱԿԱՐ. — Բայց դարձեալ ասի պատիւ մ՚է քեզի, վասնզի աղջիկդ ալ թշուառութեան չը կրնալով տոկալ եւ իր գեղեցկութիւնն ալ հայելիին մէջ ստեպ տեսնելով, վերջապէս... աղջիկդ լկտի եւ հասարակաց չեղած... տէրս կ՚ուզէ իր անմեղ ճակտին նախախայրի վարդը ծախու առնել... 50 ոսկիի... ի՞նչ կ՚ըսես։

ԹՈՎՄԱ. — ( զառանցելով ) 50 ոսկի՜...

ՄԱԿԱՐ. — Մտածէ... 50 փայլուն ոսկի։

ԹՈՎՄԱ. — Բայց ո՞վ է ձեր տէրը, պարոն, կրնա՞մ գիտնալ։

ՄԱԿԱՐ. — Չես ճանչեր... Ռուսիացի վաճառական մ՚է։

ԹՈՎՄԱ. — ( շփոթած ) Ռուսիացի՜...

ՄԱԿԱՐ. — Ի՞նչ կայ... կը ճանչե՞ս...

ԹՈՎՄԱ. — Անունն ի՞նչ է արդեօք։

ՄԱԿԱՐ. — Նահապետոֆ։

ԹՈՎՄԱ. — ( մտազբաղ ) Նահապետո՜ֆ... ո՛չ, չեմ ճանչեր (մեկուսի), այս անունով ոչ ծանօթ ունիմ եւ ոչ ալ պարտատէր։

ՄԱԿԱՐ. — Ուրեմն մեր սակարկութեանը նայինք... մի՛ վախնար, այս անցքը գաղտնիք պիտի ըլլայ քու եւ աղջկանդ, իմ եւ տիրոջս մէջ... աղջիկդ դարձեալ աղջիկ է... 50 ոսկի ալ բացեն շահ, նաեւ չը մոռնամ ըսելու որ տէրս ի սէր աղջկանդ՝ այս գումարը գրեթէ նպաստ կու տայ եւ ոչ հատուցում... 50 ծիծաղկոտ ոսկի... կ՚ընդունի՞ս...

ԹՈՎՄԱ. — ( միշտ մտազբաղ ) Կ՚ընդունիմ։

ՄԱԿԱՐ. — Մաքսատունէն վաճառք փախուցածի չափ եղար, պարո՛ն Թովմա... յուսամ թէ աղջիկդ ալ բնաւ տրտնջալու առիթ չի պիտի ունենայ... ե՞րբ պատրաստ ես։

ԹՈՎՄԱ. — Երբ որ ձեր տէրը գալու հաճի։

ՄԱԿԱՐ. — Ուրեմն գիշեր բարի։

Տեսիլ Զ

ԹՈՎՄԱ. — ( առանձին կ՚երթայ, աթոռի մը վրայ կը նստի մտազբաղ՝ ձեռքը ճակտին դրած ) Ա՛լ մուրացկան չեմ, ալ չի պիտի ամաչեմ, ալ մութին, անձրեւին ու ձիւնին տակ, առանց երկինքի աստղերուն նայիլ համարձակելու՝ ալ գլուխս չի պիտի կախեմ կուրծքիս վրայ որ երեսս չը տեսնեն. ալ դողդոջ թեւերս երկնցուցած ատենս անցորդ մանկտիք ափիս մէջ նենգեալ դրամ չի պիտի նետեն եւ զիս խաբեն ու ծաղրեն. ալ վեր պիտի բռնեմ ճակատս, ուր խորշոմն ու խոկմունքը ծանրացան... Այս իրիկուն անձրեւին ամէնքը շտապով կ՚երթային եւ չէին տեսներ գիշերուան մութին մէջ անկիւն մը կծկող թշուառ մարդը՝ որ տեղատարափին, թօնին տակ անշարժ ու գրեթէ անզգայ ստուերի պէս՝ պաղ քարի մը վրայ նստած՝ անցորդներուն բարեմաղթութիւններ կը մրմնջէր, մարդ մը, որ անծանօթ անցորդներու ոտնաձայնը կը հաշուէ, կարծես իր յոյսը մարդոց ոտքին տակ կը փնտռէ... չը տեսան այն մարդը որ խեղճ ընտանիքի մը հաց տանելու համար հոն կը տքնէր... մէկը չը տեսաւ խաւարին մէջ այն սեւ ամպը որ կը շնչէր... որուն ներսն ալ կ՚անձրեւէր... չը տեսան ու անցան... ոտնաձայները դադրեցան... անձրեւէն թրջած մարդիկը իրենց տունը դարձան եւ ճարճատուն վառարանի մը բոլորտիքը կը չորնային ու կը տաքնային... անդին մութին մէջի մարդը նոր ոտքի կ՚ելնէր, բայց ծանր, վասնզի իր ոտքերը թրջած, թմրած եւ ընդարմացած էին... առաջին անգամ գլուխը վեր՝ երկինք վերցուց... լացաւ տղու [34] պէս այն անձրեւոտ գիշերուան հետ... ծանր ծանր տուն դարձաւ առանց հացի... այն անձը ես եմ... այն անձը վաճառական Մուրատոֆն է, որ մուրացկան Թովմա անունով առանց հացի եւ անօթի տուն կը դառնայ այժմ, ա՜հ, աղջկանս դահիճը կ՚ըլլամ, ալ մուրացկան չեմ ըլլար... ի՞նչ պիտի ընէ խեղճը այսպէս գեղեցիկ եւ թշուառ մնալով. մէկը կին չառներ զինքը, վասնզի հայրը մուրացկան է... վերջապէս իր ճակատագիրը հոն կանգ կ՚առնէ, ինչ որ ես վճռեցի քիչ մը առաջ... այո՛, թող անպատիւ ըլլայ, բայց ոչ անօթի... վասնզի անօթի մարդը, աղքատ մարդն արդէն անպատիւ է... ի՜նչ աշխարհ, ի՜նչ մարդկութիւն, որ ցնցոտիով ծածկուած սրտին ազնուութիւնը կը մարեն... այո՛, անպատիւ կ՚ըլլամ, բայց ոչ անօթի։

Տեսիլ Է

ԹՈՎՄԱ, ՎԱՐԴՈՒՀԻ, ԵԴՈՒԱՐԴ (ձեռքը գիրք մը կը թղթատէ եւ կը կարդայ)

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — ( հօրը կը մօտենայ, որ աթոռի մը վրայ ինկած է մտազբաղ ) Եկեր ես, հայր իմ... այդ որչա՜փ թրջեր ես։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, բաւական... քիչ մը առաջ տեղացող անձրեւին տակ կեցողն ի՞նչ պիտի ըլլայ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Բայց ի՞նչ հարկ կար անձրեւին տակ կենալու։

ԹՈՎՄԱ. — Որովհետեւ մէկուն կը սպասէի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ո՞ր անսիրտն այդպէս անձրեւին տակ սպասցնել տուաւ քեզ։

ԹՈՎՄԱ. — Իմ ըսածս մարդ չէ, հոգի չունի, այլ հոգի կու տայ, անունն է հաց... վաղուան բաժին ինկած հացերնիս չը կրցի բերել։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Հոգ մի ըներ, հայր իմ, անշուշտ կու տայ։

ԹՈՎՄԱ. — ( ընդմիջելով ) Ո՞վ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Աստուա՜ծ։

ԹՈՎՄԱ. — ( ակռաները կրճտելով ) Աստուա՜ծ... ( հանդարտութեամբ ) Այո՛, Աստուած...

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Կրակարաննիս ամայի է, եթէ ոչ հագուստներդ կը չորցընէինք։

ԹՈՎՄԱ. — Հոգ չէ, Վարդուհի... Ես գոհ եմ որ փոթորկին ժամանակ պատին տակ նստած ատենս կայծակը չը զարկաւ զիս։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ինչո՞ւ նստար պատին տակ, անոր համար թրջե՞ր ես։

ԹՈՎՄԱ. — Կը մուրայի։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Աստուա՜ծ իմ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Ի՞նչ կը լսեմ ( գիրքը գոցելով գրասեղանին վրայ կը նետէ ու հօրը կը մօտենայ )։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, կը մուրայի՜՛... ոչ թէ լոկ այս գիշեր... այլ ամէն գիշեր՝ երբ մութը կոխելուն դուրս կ՚ելնէի. դուք չէիք մտածեր անգամ մը թէ մեր հայրը ի՞նչպէս կը բերէ այս հացը եւ թէ ո՞վ կու տայ զայն։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Աստուա՜ծ։

ԹՈՎՄԱ. — ( ակռաները կրճտելով ) Աստուա՜ծ... ( հանդարտութեամբ ) Այո՛, Աստուա՜ծ... եւ ի՞նչպէս չը մուրայի, մինչդեռ անակնկալ դիպուածով մը պարտուց ահագին գումարով սնանկացած՝ Ռուսիայէն հոս փախչելու ստիպուեցայ՝ գրպանս մէկ քանի մանեթ միայն ունենալով. արհեստի մը տեղեակ չըլլալով, չէի կրնար օրապահիկս ճարել հոս, վասնզի չէի կրնար մէկուն քով ծառայութեան մտնել կամ պարապորդ եւ անարհեստ մարդոյ մը բաժին ինկած նուաստ աշխատութեան մը պարապել, վասնզի երբեմն Մուրատոֆ մ՚էի. քանի որ դու կար կտրելու վարժ չէիր եւ Եդուարդ միշտ գրելու զբաղած էր, քանի որ թշուառութիւնն ու անօթութիւնը մեզ կը սպառնար՝ ի՞նչ կրնայի ընել... միտքս դրի մուրացկան մ՚ըլլալ, վերարկուովս երեսս ծածկած՝ իրիկունները մութ ատեն ափս բանալ այնպիսի մարդոց՝ որոց եթէ անունս տայի, ըսէի թէ ես [35] Մուրատոֆն եմ, ապշած ու զարհուրած ետ ետ կը քաշուէին առանց դրամ մը տալու՝ որուն կարօտ էի... լռեցի միշտ, դէմքս ծածկեցի եւ ձեզ բան մը չը յայտնեցի՝ մտածելով որ գուցէ մուրացուած հաց է ըսելով չէիք ուտեր. բայց հիմա ամէն բան կը յայտնեմ, վասնզի ալ չի պիտի մուրամ... ( փոփոխակի անոնց երեսը կը նայի ). բայց երկուքէդ եւ ոչ մէկը չըսեր [36] թէ ի՞նչ պիտի ընէք, ի՞նչպէս հաց պիտի գտնենք։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Մենք անօթի չենք, հայր իմ։

ԹՈՎՄԱ. — Հիմա... բայց վա՛ղը։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Աստուած կու տայ։

ԹՈՎՄԱ. — ( ակռաները կրճտելով ) Աստուա՜ծ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ինչո՞ւ կը յուսահատիս, հայր իմ։

ԹՈՎՄԱ. — Եդուա՛րդ, Մուրատոֆի ապարանը կը վայլէր կարդալ, գրել, նուագել եւ զբօսնուլ... բայց Թովմայի հիւղը ատոնք չընդունիր. եթէ չես ուզեր իւղոտ օձիքով, մաշած ու պատռած հագուստ հագնիլ, ոսկեզօծ թշուառ մը, ինծի պէս մուրացկան մ՚ըլլալ, սա տարբերութեամբ, որ եթէ ես պղնձէ թաս մը ունիմ, դու քնար մը պիտի ունենաս... վերջապէս եթէ չես ուզեր բացարձակ մուրացկան մ՚ըլլալ, կրակը նետէ այդ մրոտած թուղթերը, որոց վրայ ընդունայն քիրտ եւ լոյս կը թափես... տաղերգութեանց մէջ սիրուհւոյդ առջեւ խոստմունքներ, անձնուրացութիւններ կը շարես, բայց երբ ամուսին ըլլաս՝ չոր հաց անգամ չես կրնար տանիլ անոր... հրաժարէ այդ քաղցր բայց խաբուսիկ երեւակայութիւններէն եւ երազներէն, հրաժարէ այդ թովիչ փառքէն, ջախջախէ այդ մուրացկանութեան նպաստող քնարը։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Բայց օր մը անշուշտ անոր յարգը կը ճանչցուի։

ԹՈՎՄԱ. — Այո՛, գուցէ անունդ ոսկեզօծ պիտի յիշատակուի խեղճ եւ անշուք մեռնելէ վերջը, յօրանջող քահանաներ՝ գերեզմաննոցին ճամբուն վրայ գտնուած փոսի մը մէջ քեզ նետելէ ետքը, երեսկախ ու դժգոհ մեռելաթաղներ քանի մը թի ցուրտ հող վրադ թափելէ եւ տարիներ գերեզմանիդ հողակոյտը հարթ ու անյայտ ընելէ վերջը։ Մա՞րդն է ապրողը թէ փտած ոսկորը, սի՞րտն է զգացողը թէ գերեզմանը... կը հասկնա՞ս... գնա, գործաւոր եղիր՝ արհեստաւոր [37] , սպասաւոր [38] եղիր [39] , բայց երբեք մի փափագի լ Հայ մատենագիր ըլլալու։ Ահա իմաց կու տամ քեզ. վաղուընէ գնա ստակ վաստըկելու գործ գտիր, եւ եթէ իրիկունը ձեռքդ հաց մը եւ մոմ մը չը տեսնեմ, տունս չի պիտի ընդունիմ քեզ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Բայց Վարդուհի մինակ կը մնայ հոս։

ԹՈՎՄԱ. — Ես հոս եմ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Ա՜հ, հա՛յր իմ, նա ոչ զոք կը ճանչէ հոս եւ ոչ ալ արհեստի մը տեղեակ է. ի՞նչպէս կրնայ գործ գտնել եւ ստակ շահիլ։

ԹՈՎՄԱ. — Թող հարուստին մէկուն աղերսագիր մը տայ եւ անոր քով ծառայութեան մտնէ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Այսպիսի [40] ուսումնական եւ հանճարեղ պատանի մը ծառայ կամ սպասաւոր ըլլա՜յ։

ԹՈՎՄԱ. — Եթէ չուզեր վերջը մուրացկան մ՚ըլլալ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Բայց, հա՛յր իմ, ես կար կարել կը սկսիմ եւ Եդուարդի տեղ ստակ կը շահիմ, ասով կրնանք ապրիլ։

ԹՈՎՄԱ. — Խեղճ աղջիկ, կը կարծես որ ատով կրնա՞նք ազատիլ... քիչ մ՚առաջ մեր տան տէրը՝ Սալոմոն օձիքս բռնեց եւ ըսաւ որ եթէ քանի մ՚օրէն չը վճարեմ 4 ամսուան վարձքը, կարասիներս փողոցը պիտի նետէ եւ ոստիկանութեան պիտի մատնէ զիս [41] . մտածեցէք որ եթէ ոստիկանութեան յանձնուիմ...

ԵԴՈՒԱՐԴ. — ( սարսափած ) Աստուա՛ծ իմ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Հա՜յր իմ։

ԹՈՎՄԱ. — Հիմա որ [42] ամէն բան յայտնեցի ձեզի, ի՛նչ որ կ՚ուզէք ըրէք ( մտայոյզ աթոռի մը վրայ կ՚իյնայ )։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ. — Եդուա՜րդ։

ԵԴՈՒԱՐԴ. — Վարդուհի՜ ( կը գրկուին ) ( Վարագոյրը կ՚իջնէ) ։