Սեւհողեր կամ յետին գիշեր Արարատեան

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Բ ՄԱՏՆՈՒԹԻՒՆ
       Արշալոյս. — Դաշտակ մը. — Խորը Սեբաստիոյ պարիսպները կ՚երեւին. — Զինուորներ ասդին անդին քնացած են. — Զէնքեր, դրօշակներ ցիրուցան տարածուած։
       Տեսիլ Ա
       ՎԱՉԷ եւ ԶՕՐԱԿԱՆՔ (քնացած)
       Մի՛ ծագիր, արշալոյս, թող գիշերն իր թուխ թեւերովը երկնից երեսը սքողէ... Թող գիշերն իր խաւար ծոցին մէջ ծածկէ մատնութիւնս... մատնութիւն մը, որ իմ սրտիս երջանկութիւն պիտի բխէ... Ա՜հ, ինչո՞ւ կոյր զկուրայն գլորիմ գերեզմանը, մինչդեռ կենացս գարունը ժպտելով վարդէ պսակներ կը բոլորէ ճակտիս, ինչո՞ւ զանոնք մահուան ցուրտ ոտիցը տակ նետեմ... Ի՜նչ յիմարութիւն, հայրենասիրութիւն ըսուած անիմաստ բառի մը զոհել աշխարհիս փառքն ու հաճոյքը եւ բանդագուշանաց ծնունդ հանդերձեալ երջանկութիւն մը վայելելու յուսով չարաչար սատակել... Յիմար չեմ ես, դեռ խելքս գլուխս է... Ահա Սեբաստիոյ պարիսպները կը տատանին եւ պիտի տապալին վերջապէս, ես ալ փոխանակ անոր աւերակացը տակ ջախջախելու, քանի որ թշնամին կեանքս շնորհելէն զատ վարձք ալ կը խոստանայ ինձ, ուրեմն անոր գիրկը կը դիմեմ եւ զայն կը գտնեմ ինձ ապաստանարան... Թող վայէ եւ ողբայ հայրենիք, հայրենիք՝ որ բոլոր տիեզերաց աղէտիցը պատճառն է... Հիմա հարկ է որ զօրքերս համոզեմ... Բայց ապահով եմ, որ անոնք ալ ինձ պիտի հետեւին, վասնզի Հայ են եւ ես իրենց հայրենասիրութիւնը փորձեցի արդէն... Բայց եթէ չը համոզուին ամէնքը մէկտեղ եւ ալեկոծի գունդս, «ես զձեզ փորձեցի» ըսելով մինակ թշնամւոյն կողմը կ՚անցնիմ... Բայց շուտ ընեմ, վասնզի հիմա արեւը կը ծագի... (փողը կը հնչեցնէ)։
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — (յանկարծ ցատկելով) Ի՞նչ կայ, զօրապետ, ի՞նչ կայ...
       ՎԱՉԷ. — Ահա արշալոյսը կը սկսի ծագիլ եւ քիչ մը ետքը Սեբաստիոյ պարիսպները սարսել. դուք քնացաք, բայց ես անքուն ձեր վրայ հսկեցի, գիշերուան աղջամուղջը խորհուրդներ յղացաւ մտացս մէջ... Ես՝ որ այսչափ ատեն սոսկալի պատերազմներէ խրոխտ ճակատով վերադարձայ, կը հետեւի՞ք ինծի։
       ԱՄԷՆՔԸ. — Միշտ քեզի հետ ենք, զօրապետ։
       ՎԱՉԷ. — Ուրեմն ձեզի հարցում մը ունիմ այսօր... Մեռնի՞լ կ՚ուզէք, թէ վաղը ապրիլ... Պատասխա՛ն տուէք։
       ԶԻՆՈՒՈՐ ՄԸ. — Մեռնի՜լ ի սէր հայրենեաց...
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — Այո՛, մեռնի՜լ ի սէր հայրենեաց...
       ՎԱՉԷ. — Իրաւունք ունիք, պէտք է մեռնիլ... բայց այն ատեն՝ երբ մեր արեամբը հայրենեաց ազատութիւնը կարենանք գնել... Իսկ պէ՞տք է որ մեռնիմք կուրօրէն, երբ մեր հայրենիքը չը կրնալ ազատելէն զատ՝ հայ եւ հոգի ըլլալէ դադրինք... որովհետեւ տեսաք եւ լսեցիք, որ Լանկթիմուր, այն աշխարհաւեր ճիւաղը ինչպէս Պարսկաստանը, Ասորեստանը եւ մեր խեղճ Հայաստանը իւր խրոխտ գարշապարացը տակ ջախջախեց... ուրեմն մենք ի՞նչպէս կրնանք դէմ դնել, մենք որ Սեբաստիա մ՚ենք, մենք որ այս մեծամեծ տէրութեանց քով հիւլէ մը կը համարուինք։
       ԶԻՆՈՒՈՐ ՄԸ. — Կը սխալիս, քաջդ զօրապետ, հայրենասէր Հայու մը դիմաց տասը կատաղի Թաթար քիչ են... վասնզի անոնք արեան մէջ յողդողդ փառք մը կը փնտռեն, իսկ մենք՝ սէր... Կրնաս յիշել Մամիկոնեան Վահանը եւ ուրիշ դիւցազներ։
       ՎԱՉԷ. — Այս մարդը վտանգաւոր է, պէտք է հայրենեացը, զոհել... (բարձր) Ասիկա անխելք է... Արդէն ես գիշերն ի բուն՝ անքուն խորհեցայ, քաջ զօրականք, եւ թշնամեաց կողմ անցնելով մեր կեանքը ապահովելէ զատ ուրիշ լաւ միջոց չը գտայ. Լանկթիմուր այնպիսի կատաղի հրէշ մ՚է, որուն դժոխային սուրէն կ՚իյնան հայրենասիրութիւն եւ քաջութիւն։
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — Արդէն մենք ալ քեզի հետ ենք, զօրապետ։
       ԶԻՆՈՒՈՐ ՄԸ. — Ի՞նչ կ՚ընէք, ընկե՛րք. հայրենիք մատնե՜լ...
       ՎԱՉԷ. — Ով որ քաջ է եւ իմաստուն՝ թող ի՛նձ հետեւի... ( քանի մը քայլ կ՚առնէ եւ միւսներն ալ ետեւէն)։
       ԶԻՆՈՒՈՐ ՄԸ. — Ուրեմն ես ալ կ՚երթամ ձեր մատնութիւնը Նորայր իշխանին իմաց տալու։
       ՎԱՉԷ. — Զօրականք, թո՛ղ մեռնի այդ ժպիրհ մատնիչը։
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — (սուր ի ձեռին վրան յարձակելով եւ ներս մղելով) Մեռի՛ր, մեռի՛ր։
       ԶԻՆՈՒՈՐԸ. — (ներսէն) Ազգուրաց հրէշներ... (կռուելով) Ա՜հ... (կը մեռնի)։
       ՎԱՉԷ. — Ի՞նչ ըրիք, աղէկ մը սպաննեցի՞ք...
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — (գալով) Այո՛, զօրապետ...
       ՎԱՉԷ. — Կեցցէ՛ք, քաջ զօրականք, դուք որ գիտցաք ձեր կենաց արժէքը՝ երջանիկ պիտի ըլլաք... Օ՜ն, խոհեմութիւն եւ քաջութիւն... (երթալով) Երթանք քաղքին դռները թշնամեաց առջեւ բանալու եւ թշնամեաց ու կենաց գիրկը նետուելու։
       Տեսիլ Բ
       ՎԱՂԵՆԱԿ (մինակ՝ միւս կողմէն գալով)
       Երանի՜ քեզ, Սեբաստիա, որ դեռ Լանկթիմուրի երկաթներուն տակ չինկար... Երանի՜ կ՚ըսեմ, որ քու հողերուդ վրայ մատնիչ չես սնուցեր... Ո՜հ, իցիւ թէ վայրկեան մը միայն բացուէին յանկարծ այս սեւ սեւ աչքերս եւ տեսնէի անգութ Թաթարաց արեամբը կարմրած դաշտերդ... երբ յաղթութեան բառը քու խրոխտ պարսպացդ վրայ որոտայ... Ա՜հ, երկի՛նք, դու զօրացո՛ւր թշուառ Հայուն բազուկը եւ մեղմացուր անգութ թշնամւոյն սիրտը... Գթութի՜ւն, գթութի՜ւն. միթէ չսպառեցա՞ն կայծակներդ զորս անդադար տարաբախտ Հայաստանի ալեւոր ճակտին թօթափեցիր... Ա՜հ, եթէ Լանկթիմուր իր արիւնոտ ոտքերը Սեբաստիոյ հողոյն վրայ դնէ՝ Սեբաստիա Հայաստանի սեւ գերեզմանը պիտի ըլլայ... Ո՜վ երկինք, եթէ Հայաստանի համար վերջին կայծակ մը պատրաստեր ես, զի՛ս զարկ, զի՛ս... Հայե՛ր, զիս ալ ձեր բանակին մէջ առէք, ես ալ սիրտ ու սուր ունիմ, կուզեմ մեռնիլ եւ արիւնս Հայաստանի երակացը տալ ( սուսերամերկ վազելու կ՚ըլլայ)։
       Տեսիլ Գ
       ՎԱՂԵՆԱԿ եւ ՆԱԶԵՆԻԿ
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — (յանկարծ դիմաւորելով եւ գրկելով) Ո՜հ, մեռնի՜լ կ՚ըսես, Վաղենակ...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Նազենիկ... Դու իմ գիրկս ես դարձեալ...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Այո՛, միշտ քու գիրկդ եւ ալ չի պիտի զատուիմ... Ես ալ քեզի հետ պիտի մեռնիմ, քու քաղցր գրկացդ մէջ պիտի տամ վերջին շունչս...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Դու մեռնիս, Նազենիկ, այսպէս գեղեցիկ եւ երիտասարդ... Վա՜յ քեզ, գողտրիկ շուշան, քու գարնանդ մէջ խորշակ մը եղաւ քեզի Վաղենակ, քու արեւդ ծածկող սեւ ամպ մը եղաւ իր սէրը... Այնպէս չէ՞, Նազենիկ... Ո՜հ, կարծեմ կու լա՜ս... վասնզի ջերմ կաթիլներ կը զգամ սրտիս վրայ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Այո՛, կու լամ, Վաղենակ, մեր ցաւալի վիճակին վրայ կու լամ... Կ՚ողբամ Հայը, որ երբեք չի վայելեր ընտանեկան սէր եւ խաղաղութիւն... Մինչդեռ այս ժամուս վարդենեաց մէջ մէկու մը գիրկը կը ժպտի, հետեւեալ ժամուն սգալի նոճիի տակ նստած՝ տխուր կորստեան մը վրայ կու լայ... Փոթորիկ մը դարձաւ Հայաստան... Մէկ կողմէն անողորմ թշնամին իր սուրը եւ միւս կողմէն անյագ սովը իր սեւ թեւերը տարածած՝ միշտ մա՜հ կը սպառնան Հայոց.... Մա՜հ... Մա՜հ... եւ բարերար ձայն մը չը գոչեր՝ «ա՛լ բաւական է»։ Վաղենա՜կ, սիրելի՜ս, մենք եւս հոս բանտի մը մէջ ենք. քիչ ատենէն պիտի գան արիւնռուշտ դահիճներ եւ մեզ խողխողելով՝ մեր դիակներովը յաղթութեան կոթողներ պիտի կառուցանեն եւ մեր արեամբը յաղթութիւն պիտի գրեն Սեբաստիոյ մթին փլատակացը վրայ...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ա՜հ, սոսկալի է այդ... Եւ այն ատեն նախատալից պիտի ըլլան ամուսնոյդ ոսկորները, եթէ սուր ի ձեռին չը մեռնի... Նազենիկ, երբ այս գիշեր անկողնոյն մէջ անքուն՝ հայրենիքս, քեզ եւ զաւակս կը մտածէի, յանկարծ սպառնալից ձայն մը որոտաց ականջիս. «Արի՛, դո՛ւ ալ զէնք առ եւ կռուէ, ինչպէս որ քու եղբարք կը կռուին»... Յանկարծ սարսափահար ցատկեցի, մոռցայ հօրդ եւ քու պաղատանքդ եւ զաւկիս ողբը, դուրս նետուեցայ իսկոյն եւ իզուր խաւարին մէջ թշնամի փնտռեցի այն ձայնին զոհելու համար։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Եւ չը մտածեցի՞ր անգամ մը, որ երբ ամուսինդ եւ զաւակդ զքեզ չը գտնեն իրենց քով՝ ի՜նչ սոսկալի ժամ մը պիտի ըլլայ այն...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Նազենիկ, դու որ այնչափ սիրելի ես ինծի, քու ձայնէդ աւելի ազդու էր այն ձայնը... Կարծես թէ մրրիկ մ՚էր, որ զիս յառաջ մղեց։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Վաղենակ, ահա արեւն իր վարդէ ճառագայթները կը սփռէ հորիզոնին վրայ. հիմա Վարդանոյշ արթնցած՝ հայրն ու մայրը կը փնտռէ, երթա՛նք, գութ ունեցիր այն անմեղին վրայ...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Երկի՛նք, դու ալ նոյնպէս գութ ունեցիր Հայաստանին վրայ... (կը մեկնին... Հեռուէն պատերազմի փողեր կը հնչուին)։
       Տեսիլ Դ
       ՆՈՐԱՅՐ , ԶԻՆՈՒՈՐՔ
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ահա, պատերազմի պատրաստութեան փողերը կը հնչեն... Վա՜յ անոնց՝ որոնց սրտին հրճուանք չազդեր այս փողերուն ձայնը... Ուրախացէ՛ք, քա՛ջ զօրականք, պիտի տեսնէք, որ քիչ ատենէն Լանկթիմուր Սեբաստիոյ խրոխտ պարսպացը տակէն ամօթահար պիտի անցի... Պիտի հիանայ բոլոր Ասիա, թէ ի՛նչպէս Սեբաստիա Լանկթիմուրի սպառնացայտ նայուածքին դէմ չը դողաց. — միութեամբ եւ քաջութեամբ. — միութիւնը, միութիւնն է ազգի մը զէնքն ու կեանքը... Հայե՛ր, երկնից երեսը յոյս չի փնտռենք, մեր յոյսը թող ըլլայ մեր սիրտը եւ մեր սուրը... Ե՛լ, ե՛լ, արեւ, այսօր դու հորիզոնը իջած ատենդ՝ կամ Հայաստան քեզի հետ մէկտեղ գերեզման պիտի իջնայ եւ կամ իւր աստղը գիշերային առաջին աստղին հետ պիտի շողշողայ, բայց ես տարակոյս չունիմ, որ վերջինը պիտի ըլլայ, այո՛, Հայաստանի աստղը պիտի փայլի, մինչդեռ ամէն Հայ՝ միաբան զէնք առեր է եւ զէնքն իր ձեռացը մէջ չը դողար... Այո՛, պիտի յաղթանակէ Սեբաստիայ.. Ո՜վ Սեբաստուհիք, դափնեայ պսակներ պատրաստեցէք ձեր զինուորական եղբարցը։
       Տեսիլ Ե
       ՆՈՅՆՔ եւ ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Դո՞ւ ես, Նորայր, Սեբաստիոյ իշխանը...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Այո՛... քաջդ պատգամաւոր։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ . — Լանկթիմուր տիեզերակալ՝ Արքայն Թաթարաց, որ բոլոր Ասիան նուաճեց, տեսնելով Սեբաստացւոց անօգուտ ընդդիմակալութիւնը, կ՚երդնու յերկինս, որ եթէ Սեբաստիա անձնատուր ըլլայ, երբեք սուր չի պիտի շողացնէ Հայոց գլխուն վրայ:
       ՆՈՐԱՅՐ. — Իսկ եթէ անձնատուր չըլլա՞յ։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Թէ բոլոր բնակիչները անխնայ սրոյ ճարակ պիտի մատնէ եւ թէ Սեբաստիան հիմնայատակ պիտի կործանէ...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ուրեմն եթէ այդչափ վեհանձն է Լանկթիմուր, թող զէնքով յաղթանակէ, փոխանակ սուտ երդումներով աչք շլացնելու. Սեբաստիոյ համար նախամեծար է պարտեալ մեռնիլ, քան թէ անձնատուր...
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Մտածէ՛ Նորայր, յետին զղջումն անօգուտ է... Դարձո՛ւր աչքդ Հայաստանի աւերակացը վրայ, Սեբաստիայէն աւելի ամրապարիսպ քաղաքաց բնակիչներն ալ այդպէս ըսին, բայց իրենք ալ իրենց քաղաքաց փլատակացը տակ թաղուեցան անշշունջ...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ո՛չ, ո՛չ, Լանկթիմուր չի կործանեց այն քաղաքները, այլ Լանկթիմուրէն զօրաւոր ոգի մը՝ անմիութիւնը, որ Հայաստանի արեւը մարեց... Ո՛վ պատգամաւոր, մի՛ կարծեր, որ Հայերը քաջ չեն. եթէ Հայերը իրենց քաջութեանը չափ միութիւն ալ ունենային, Լանկթիմուրը չը պիտի համարձակէր իրենց երկրին մէջ ոտք կոխելու անգամ եւ այն երկիրն աւերել մտաբերելու։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Ի՛շխան, հիմա Հայութիւնը ողբալու ժամանակ չէ, այլ ազատելու. գիտցի՛ր որ գոռոզ սնափառութեան մը կը զոհես Սեբաստիոյ մէջ ապաստանած Հայութեան մէկ մասը... Մտածէ՛... Դու ծերունի մ՚ես եւ մէկ ոտքդ արդէն գերեզման իջած է, իսկ անդին անթիւ Հայեր կան, զորս դու անխոհեմութեամբ կորստեան վհի մը եզրը կը թողուս։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ո՜վ պատգամաւոր, այնչափ տգէտ չէ Նորայր, որ իր ազգը մատնէ՝ վստահելով Լանկթիմուրի մը երդմանը, որ ո՛չ խիղճ ունի եւ ո՛չ ալ գութ... Գնա՛ ըսէ՛ ինքնակալիդ, որ Սեբաստիա պատրաստ է իր ծարաւը յագեցնելու... Եթէ այդչափ հզօր է ինքը, ի՞նչ փառք կ՚ակնկալէ Սեբաստիան կործանելով։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Հարկ է որ տկարը խոնարհի հզօրին։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Եւ վատ է այն, որ սուր ունի եւ ինքզինքը չը պաշտպաներ փառասէրի մը անիրաւ պահանջմանց դէմ, չը մեռնիր անարգ գերի ըլլալու համար։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Բայց գիտցի՛ր, որ եթէ աշխարհակալ Լանկթիմուր իր ոտքերը Սեբաստիոյ հողոյն վրայ դնէ, քար քարի վրայ չի պիտի թողու։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Այլ աւերակները սեւի տեղ կարմիրով կը ներկուին։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Հայկական շունչ մ՚անգամ չի պիտի թողու։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Իսկ Հայոց դիակները չեն կարմրիր։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Քանի որ մեռնիլ կը փափագիք, ապերախտ Հայեր, ուրեմն մահուան պատրաստուեցէք... Քիչ ատենէն պիտի տեսնէք, որ յաղթականն Լանկթիմուր Սեբաստիոյ կործանեալ պարսպացը վրայէն իր վրէժխնդիր սուրը տարածած մահ կը սպառնայ...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ո՜վ պատգամաւոր, գիտցիր որ Սեբաստացիք երբեք անձնատուր չեն ըլլար, եթէ մէկ անձ մ՚ալ մնայ... Կը մեռնին՝ վատ չապրելու համար։
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — Այո՛, պատերա՜զմ... Կեցցէ՜ Հայաստան։
       ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐ. — Մի՛ խրոխտաք այդպէս, Սեբաստացիք, քիչ ատենէն պիտի վայելէք (սպառնալից կը հեռանայ)։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Կը տեսնէ՞ք, քա՛ջ Հայեր, որ Պարսկաստան եւ Ասորեստան նուաճող սոսկալի բանակը ձեր մահատարափ նետերէն զարհուրած՝ դեսպան կը ղրկէ, որ անձնատուր ըլլաք... Քաջալերուեցէ՛ք, Հայե՛ր, եթէ յաղթենք՝ Սեբաստիա Հայաստանի երկրորդ խանձարուրքը պիտի ըլլայ, եւ Հայաստան դարձեալ իր կիսակործան աւերակացը մէջէն աներկիւղ իր գոռոզ գլուխը պիտի բարձրացնէ... Ուրեմն կեցցե՜ն Հայք եւ կեցցէ՜ Հայաստան...
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — Կեցցե՜ն Հայք եւ կեցցէ՜ Հայաստան... ( յանկարծ աղմուկ մը կ՚ելնէ)։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ի՞նչ ձայներ են ասոնք... ( ժողովուրդը սարսափած խորէն կը վազէ) Ի՜նչ պատահեցաւ... Ինչո՞ւ սարսափահար կը փախչիք։
       ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ. — Մատնութի՜ւն... Մատնութի՜ւն... Լանկթիմուր Սեբաստիան կոխեց։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Սոսկալի հարուա՜ծ... ( դողդոջուն նուաղելու կ՚ըլլայ, բայց յանկարծ կը սթափի) Օ՜ն անդր... Քա՛ջ զօրականք դեռ սուրերնիս չէ փշրած ձեռքներուս մէջ... Յապ՚ օ՜ն, մեռցնենք եւ մեռնինք՝ դարձեալ գոչելով «կեցցէ՜ Հայաստան... »
       ԶՕՐԱԿԱՆՔ. — Կեցցէ՜ Հայաստան... (սուսերամերկ կը սլանան)։
       ՁԱՅՆԵՐ. — (դրսէն) Կեցցէ՜ Լանկթիմուր։
       Տեսիլ Զ
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ , ԶԻՆՈՒՈՐՔ , յետոյ ԶԱՐՄԱԶԱՆ
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ . — Քաջ զօրականք, ահա ձեզի արեան ասպարէզ մը... Կատաղի վագրերու նման յառաջ նետուեցէք, ահա նոր գլուխներ ձեր սուրերուն կը սպասեն. երբեք մի՛ գթաք, զարկէ՛ք, մի՛շտ զարկէք. ձեր այսօրուան զբօսանքը թող այս ըլլայ. եթէ յոգնելով ծարաւիք՝ ծարաւնիդ յագեցնելու համար զոհերնուդ արիւնը խմեցէ՛ք... Ինչուան երեկոյ ձեզի ժամանակ կու տամ. եթէ երեկոյին Հայ մը տեսնեմ՝ վա՜յ ձեզի... Եթէ գտնեմ ձեր մէջէն մէկը, որուն սրէն արիւն չը կաթեր՝ վա՜յ անոր... յապ՚ օ՜ն յասպարէզ, կրակ, կայծակ, վա՜յ եւ մահ թափեցէք Հայոց գլխուն... ( զօրքերը սուսերամերկ կը վազեն)։
       ԶԱՐՄԱԶԱՆ ԵՒ ԶՕՐՔ. — (դրսէն) Կեցցէ՜ Լանկթիմուր, կործանի՜ Հայաստան (տեսարանը կու գան)։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Կեցցե՜ս արիդ զօրավար Թաթարաց, դու որ միշտ ինքնակալիդ կամակատար գտնուեցար, դու որ քու քաջութիւններովդ Լանկթիմուրի ճակտին փառաց դափնիներն աւելցուցիր։
       ԶԱՐՄԱԶԱՆ. — Քաջդ ինքնակալ, եթէ քաջութիւն գործեց Զարմազան տիեզերասաստ Լանկթիմուրի անուամբը գործեց, անոր նուիրած սրովը թշնամին դողացուց եւ անոր ճաճանչաւոր արեւուն մէկ ճառագայթովը ինքը կեանքը վայելեց... Երանի կու տամ ձեզ, Թաթարք, որ Լանկթիմուրի նման թագաւոր մը ունեցաք, որ իրեն եւ ձեր անունը բոլոր ազգաց սրտերուն խորերը սոսկումով տպաւորեց, որ իրենց եւ ձեր զօրութիւնը մեծամեծ աշխարհաց փլատակացը վրայ արեան հեղեղներով յիշատակեց, զորս ժամանակին երկաթեայ ձեռքերը չի պիտի կարենան ջնջել. ահա, աստեղազարդ երկինք անգամ նախանձելով ձեր ինքնակալին կրած թագին վրայ, կը սգայ, որուն շողշողուն ակունքն իր յաղթահարած ազգերուն աստղերն են, զոր ետքը յափշտակեց քաջութեամբ։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Քա՛ջդ Զարմազան, կը լսե՞ս այս ողբաձայն հեծեծանքները, այս ալ Հայաստանի վերջին հառաչանքն է, եւ դարձեալ Լանկթիմուրի տիեզերակալ ձեռքն է, որ անոր արեւը կը ծածկէ։
       ԶԱՐՄԱԶԱՆ. — Ո՜վ խեղճ Սեբաստացիք, ինչո՞ւ այդպէս ողբերով երկնից կամարը կը թնդացնէք, դուք որ քիչ մը յառաջ կը խրոխտայիք Լանկթիմուրի մը դէմ... դուք որ պարսպաց ետեւէն նախատինք կը թափէիք... Ո՜վ կատաղութեանս, Լանկթիմուրը նախատե՜լ...
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Արի՜ւն... արիւն թող թափուի եւ Լանկթիմուրի ու բոլոր Թաթարաց վրէժխնդրութեան ոգին թող արեամբ յագենայ. տեսնեն, թէ միայն վայրկեան մը կրնա՞ն Լանկթիմուրի դէմ խրոխտալ, գիտնան, թէ քանի որ Լանկթիմուր աշխարհի վրայ կը շնչէ՝ բոլոր թագաւորաց գահերուն մէկ ոտքն անդունդի մը վրայ կը նայի... Մի՛ պարծենաք ձեր փառքին վրայ, ո՜վ թագաւորք, վասնզի քանի որ ողջ եմ ես՝ այդ գահը ձեր դագաղը պիտի ըլլայ. մի՛ խրոխտաք, վասնզի պիտի տեսնէք, որ ձեր աստղ կարծած բախտը ասուպ մ՚է եղեր, որ պիտի սահի, խաւարի... Ինչպէս որ շատերուն հանդիսատես եղայ եւ հրճուեցայ... Ողբա՛ եւ դու ալ, Սեբաստիա, որ իմ սիրտս խայտայ... Լա՛ց որ իմ սիրտս զովանայ... վասնզի քու կարողութենէդ վեր յանդգնեցար... Քաջդ Զարմազան, ի՞նչ կ՚ընէ Հայոց ուրացեալ գունդը...
       ԶԱՐՄԱԶԱՆ. — Քաղքին դռներուն հսկողութիւն կ՚ընէ, քա՛ջդ ինքնակալ։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Քեզի կը պատուիրեմ որ երբեք չը վստահիս այն մարդոց, վասնզի այն, որ իր բնիկ ազգը կը մատնէ՝ անշուշտ օտար ազգ մ՚ալ կը մատնէ... Թող բոլորն ալ ջարդուին եւ դու գնայ մինակ իրենց զօրապետը շղթայակապ հոս բեր... Կրկին պատուիրէ զօրաց, որ յաջողին առանց վէրք մը տալու Սեբաստիոյ իշխանը ձերբակալ ընելով ինծի բերել...
       ԶԱՐՄԱԶԱՆ. — Կը հնազանդիմ, վեհափա՛ռ տէր։
       Տեսիլ Է
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ (մինակ), ԹԻԿՆԱՊԱՀՔ
       Ահա կը սկսին դիակաց բլուրներ ձեւանալ եւ արեան գետեր մռնչմամբ սահիլ... Լանկթիմուր, ա՛լ բաւական արիւն թափեցիր, բոլոր աշխարհ արեան ջրհեղեղ մը դարձաւ... Բայց դեռ սրտիս խորը այնպիսի կրակ մը կը վառի, կը բորբոքի, զոր այսչափ արիւն չը կրցան մարել... Փառասիրութիւնը «քալէ՛, դեռ քալէ» կը մռմռայ ականջիս եւ ոտքերուս տակ արիւնաներկ ծաղիկներ, թագեր սփռելով, կը ցցունէ ինծի աշխարհիս ծայրը ոսկեղէն լերան մը գագաթը տիեզերակալ գահ մը, եւ սիրտս թեւաւորեալ արեան ծովերու վրայէն սահելով կ՚ուզէ թռչել հոն, հոն՝ ուր դեռ չէ կոխած մահկանացուի ոտքը... Եւ այն ատեն երկինք եւ երկիր պիտի հիանան, երբ Լանկթիմուր իր ձեռքը այն գահուն վրայ դնէ... Իր կեանքը այն ատեն փառաց արեւ մը պիտի ըլլայ եւ իր դափնեզարդ ճակատը միայն մահուան առջեւ պիտի խոնարհի... Անիծեալ գերեզման, որ գեղեցիկ երազի մը արթնութեան նման թագակիրը կը սառեցնէ... Մի՛ մօտենար ինծի, ո՜վ մահ, մինչեւ որ ես այս փառաց կատարը բարձրանամ եւ այն ատեն իմ անհուն զոհերուս արեամբը կշտացիր։
       Տեսիլ Ը
       ՆՈՅՆՔ, ՎԱՉԷ , ԶԱՐՄԱԶԱՆ
       ՎԱՉԷ. — Ո՜վ մեծդ ինքնակալ, այս երկաթէ շղթանե՞րն են ուրեմն իմ վարձքս, ասո՞նք են իմ դափնիներս։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Ի՞նչ ըսել կ՚ուզես, զօրապետ, կը կարծե՞ս թէ ատկեց աւելի վարձքի մը արժանի ըլլայ մատնիչ մը, կը կարծե՞ս թէ այնչափ անմիտ ըլլայ Լանկթիմուր, որ մատնիչ մը վարձատրէ... Ո՛չ, ո՛չ Լանկթիմուր երբեք վատաբար եւ անիրաւ չը գործեր։
       ՎԱՉԷ. — Եւ ինչո՞ւ վարձք խոստանալով, իր երդմանը դէմ գործեց։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Ո՛չ... Բնաւ Լանկթիմուր իր ըրած երդումն ալ չը դրժեր... Այո՛, քիչ վարձք խոստացայ, այլ աւելի արժան համարեցի երկաթէ շղթաներով վարձատրել մատնութիւնդ՝ ապահով ըլլալով, որ բոլոր աշխարհ այս դատապարտութեան իրաւունք պիտի տայ։
       ԶԱՐՄԱԶԱՆ. — Այո՛ եւ մինչեւ անգամ մահու արժանի է այն, որ իր շահուն իր եղբայրքը կը մատնէ վատաբար։
       ՎԱՉԷ. — Այդպէս չէ՛, քաջ զօրապետ, լաւ գիտէի, որ մեծն Լանկթիմուր պիտի կործանէ Սեբաստիան, ես ալ փոխանակ զուր տեղը իր սրոյն ճարակ ըլլալու, նախամեծար համարեցի փութացնել կործանումն եւ ասով ազատել կեանքս։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Ուրեմն, վա՜յ քեզի, որ կեանքդ հայրենիքէդ աւելի կը սիրես... Ի՞նչ ես դու աշխարհիս վրայ. հրէշ մը, որուն սրտին խորերը մարեր է հայրենասիրութեան կայծը... Նախատինք քեզի, որ սուր կը կրես ձեռքիդ մէջ եւ չես ուզեր զայն ի սէր հայրենեաց շարժել... Ուրեմն ի՞նչպէս հանգիստ պիտի ըլլայիր դու, երբ վարձատրէի զքեզ, մինչդեռ բոլորտիքդ բիւրաւոր արենակցացդ դիակները դիզուեր են... Ի՞նչպէս քու կեանքդ չի պիտի խռովէր եղբարցդ հեծեծանքներէն եւ առ քեզ ուղղած անէծքներէն, մինչդեռ դու անոնց կորուստը պատճառեցիր վատաբար. — ա՜հ, այսչափ ազգեր նուաճեցի ես եւ չը տեսայ Հայէն ուրիշ ազգ մը, որուն մէջ գտնուին ուրացող մատնիչներ... Դուք շուտ կը կործանիք Հայեր, մինչդեռ այսպէս անմիաբան էք։
       ՎԱՉԷ. — Ո՜վ մեծդ ինքնակալ, եթէ մատնեցի հայրենիքս՝ քու փառքդ աւելցուցի, քու վրէժխնդրութիւնդ յագեցուցի... Ուրեմն ինչպէ՞ս արժան կը համարիս նախատանօք վարձատրել զիս, ես որ քու յաղթութիւնդ հայրենեացս փրկութենէն աւելի նախամեծար համարեցի... Վա՜յ քեզ, Վաչէ՜, որ ինչ որ ալ գործես, բախտը խոժոռ կը նայի քեզ։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Ո՜վ ուրացող, երբեք Լանկթիմուրէն հատուցում մի՛ յուսար, թէպէտեւ քաջն Զարմազանի ըսածին պէս մահուան կը դատապարտէր քեզ իրաւունքը, սակայն ես կը ներեմ քեզի... Կը շնորհեմ կեանքդ, վասնզի վրէժխնդրութեանցս գործիքը եղար դու։
       ՎԱՉԷ. — Ո՜հ, գոնէ հրաման ըրէ, որ այս շղթաները քակուին։
       ԼԱՆԿԹԻՄՈՒՐ. — Երբե՛ք... Այդպէս շղթայակապ թափառէ գործած աւերակներուդ վրայ, քանի որ եղբարցդ դիակները շղթաներուդ շառաչիւնը լսեն, նախատինք կարդան քեզ իրենց գերեզմաններուն խորերէն... Թափառէ՛ եղբարցդ արեամբը կարմրած դաշտերուն վրայ, մինչեւ որ գտնես քու գերեզմանդ ալ... Մի՛ ըսէք, ազգե՛ր, թէ անիրաւ է Լանկթիմուր, այո՛, անգութ Է, բայց կը ճանչնայ իրաւունք ( կը մեկնի. — միւսներն ալ ետեւէն)։
       Տեսիլ Թ
       ՎԱՉԷ (առանձին)
       Ի՞նչ ըրի ես... Ահա այս շղթաներն են եղեր մատնութեանս վարձքը եւ կամ յաւիտենական նախատինքս... Ես որ փառաց դափնիներ կ՚երեւակայէի, Լանկթիմուր նախատանաց փուշերով պսակեց ճակատս... Ո՜հ, ո՞ւր փախչիմ հայրենեացս արիւնլուայ ծոցէն... Ուր որ ալ երթամ՝ կայծակք գլխուս վերեւ, անդունդք՝ ոտիցս ներքեւ եւ դիմացս՝ միշտ Հայաստանի սպառնալից նայուածքը... Դադրեցէ՛ք, աղեկտուր ձայնե՛ր, ո՜հ, միթէ զի՞ս կ՚անիծէք, զիս, հայրենեաց դահիճս... Կարծես թէ Սեբաստիոյ պարիսպները վրաս պիտի փլին՝ անխնայ ջախջախելու համար զիս... Ա՜հ, ո՞վ պիտի քակէ այս շղթաները, որ ազատ փախչիմ... Ո՛չ ոք՝ ամէնքն ալ կը նախատեն զիս... Ուրեմն բնաւ չի պիտի քակուին այս շղթաները, մինչեւ որ գլուխս չը ջախջախեն... Ո՜վ անիծեալ գիշեր, ինչո՞ւ սրտիս խորն արհաւիրք չը թափեցիր, երբ մթութեանդ տակ կը խորհէի այս վատ մատնութիւնը... Ա՜հ, «անէ՜ծք... վրէժ... » կը մռնչեն ականջիս, երկինք եւ երկիր, եւ դժոխք ծափ զարնելով զիս ծաղր կ՚ընեն... Խնդա՛, ո՛վ Սանդարամետ, որ Վաչէն քու ծուղակդ գլորեցիր... խնդա՛, որ քու յաղթութեանդ սուրն ըրիր զիս։
       Տեսիլ Ժ
       ՎԱՉԷ եւ ՆԵՐՍԵՀ
       ՆԵՐՍԵՀ. — (դրսէն) Օգնութի՜ւն... Օգնութի՜ւն...
       ՎԱՉԷ. — (սարսափած) Ո՜վ երկինք... Ի՞նչ կը լսեմ... Հօրս ձայնն է, կարծեմ կը խողխողեն զինքը...
       ՆԵՐՍԵՀ. — (դրսէն) Ա՜հ... ( վիրաւորեալ տեսարանը կու գայ) Սիրտս... Զարնուեցայ առանց զարնելու...
       ՎԱՉԷ. — Այո՛, հայրս է... Ո՜հ, արիւնը սրտէն կը վազէ... Ո՞ւր փախչիմ, բացուեցէ՛ք անդո՛ւնդք, եւ զիս ձեր խորութեանը եւ խաւարին մէջ ծածկեցէք...
       ՆԵՐՍԵՀ. — (զայն տեսնելով զարմացմամբ) Ի՜նչ կը տեսնեմ... Վաչէ հոս, շղթայակապ... Միթէ արդար երկի՜նք շղթայեր են զինքը... Ո՜հ, հեռացի՛ր, ինչո՞ւ կու գաս վերջին վայրկեանս խռովելու, անօրէն զաւակ...
       ՎԱՉԷ. — Ա՜հ, կը սարսափեցնես, հա՛յր իմ, այդպէս ակնապիշ մի՛ նայիր աչացս մէջ... Ծածկէ՛, ծածկէ՛ արիւնահոս վէրքդ։
       ՆԵՐՍԵՀ. — Ա՛ռ, ալեւոր հօրդ արիւնն ալ առ եւ կշտացիր, վա՛տ մատնիչ։
       ՎԱՉԷ. — Ո՜հ, գթութի՜ւն, հայր իմ, գթութի՜ւն...
       ՆԵՐՍԵՀ. — Ո՛չ, ո՛չ, քեզի համար չկայ գթութիւն, այլ...
       ՎԱՉԷ. — (ի ծունր պաղատանօք) Հա՛յր իմ...
       ՆԵՐՍԵՀ. — Անէ՜ծք... Անէ՜ծք... ( թաւալգլոր կ՚իյնայ եւ կը մեռնի):
       ՎԱՉԷ. — (սարսափած) Ա՜հ... (վարագոյրը կ՚իջնէ)։
       (ՎԵՐՋ Բ ԱՐԱՐՈՒԱԾԻՆ)