Արեւելահայ բանասիրութիւնը եւ Էջմիածին

Գ. ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ

Այս բաժինը կը բանամ տիրական արտայայտութեամբ մը

– Գարեգին Յովսէփեանի երկերուն ստուարագոյն մասին յատակը կ՚ապրի մատենագրակսն եթէ ոչ կիրքը, գէթ՝ մտահոգութիւնը: Քանի որ հայ ստեղծագործ ոգու ամենէն վաւերական կերպարանքները, ինչպէս վաղածանօթները, կը կազմէին մեր գրական գործերը: Կանխող դարու մեր իմացական տագնապանքը, իր կարգին խոր աղերսանք ունի մեր բանասիրութեան հետ, տեսանք ասիկա, ասկէ առաջ:

Ուրեմն, իր իմացական հետաքրքրութիւնները զարգացնող պատանին, այդ 1880ին եթէ անխառն բանաստեղծ մը, կամ գիրքերուն բառով «անդուռն» բերանով հրապարակագիր, երեսփոխան, դասատու մը չէ, ինքնաբերաբար երիտասարդն է որուն հոգին ողողուած է մեր զարթօնքին սրբազնագոյն խորհուրդովը. – ազգային գիտակցութեան վերանորոգ միստիքովը: Հոս չեմ բացուիր: Կը գոհանամ դիտել տալով, որ մեր իւմանիզմը, բանասիրութիւնը, ասկէ հատուած՝ մատենագրութիւնը ուրիշ երեսով մըն ալ կանչուած են լայն գործօնութեան: Հոս անհրաժեշտը ոչ այնքան տաղանդը, մասնաւոր ընդունակութիւնները կը կազմեն, այլ սրբազան առաջադրութիւններ, հերիք է որ մեր միտքը ունենայ քանի մը տիրական շնորհներ, – յիշողութիւն, կարգաւորման հակում, եւլն, ։ Մեր իւմանիզմը պիտի չըլլար բոլորով ին ինքնատիպ երեւոյթ մը: Մեր վանքերը մեր բանասիրութեան վառարանները զուր տեղը չենք յայտարարեր։

Այսքան տիրական սա ախորժանքին ճակատագի՜րը, սակայն: Որ, հիմա կը զգանք այլեւս, աւելի անփառունակ է քան մեր ամենէն ընդարձակ կիրքին ազգային պատմութեան հանդէպ մեր ցաւագին, սրտայոյզ տագնապին ճակատագիրը: Ի վերջոյ երեք քառորդ դարու աշխատանքէ մը յետոյ Վենետիկը 1780ին կը փորձէ Հայոց պատմութեան մօտենալ Չամչեանով։ Ուրիշ հարիւր մը տարի վերջն է որ նոյն Վենետիկէն ուրիշ աբբայ մը պիտի կրկնէ փորձը հայ մատենագրութեանը պատմութեան վրայ (Զարպհանելեան): Ուրիշ երեք քառորդ դար մը եւս պէտք պիտի ըլլայ սպասել, ողջունելու համար Մ. Աբեղեանի գործը, Հայոց գրականութեան պատմութիւնը ։

Ուղիղ գիծերու սա գործածութիւնը թող զարմանք չպատճառէ։ Գրականութիւնները, տեւողութեան մէջ, այնքան արագ աւերակի կը վերածուին: Ու ժամանակը չուշանար սրբելու մեծ համբաւներուն իսկ սուր կողմերը: Գ. Յովսէփեանի հետ մատենագրական տագնապ մը, ինքն իր մէջ անհետեւանք բանգիտութիւն պիտի նշանակէր, եթէ երբեք Զարպհանելեան – Վ. Փափազեան – Գ. Օզանեան իթինեռերին վրայ զարգանար աշխատողներու բանակը։ Յետոյ, չմոռալ ուրիշ ալ մանրամասնութիւն. – մարդեր կան որոնց հետ միահամուռ կը դրուին մեծ հարցեր, մինչ ուրիշներ ալ կան որոնք առանձին կը շահագրգռեն, այսինքն իրենց անունին կապուած կը պահեն մասնաւորուած տագնապներ։ Չրաքեանին հետ չեն դրուիր համայնական հարցեր, արեւմտահայ գրականութեան համար ճակատագրական տարողութեամբ: Բայց Արշակ Չօպանեանով զբաղիլ մը հարկադրաբար մեզ պիտի մղէր զբաղիլ արեւմտահայ գրականութեան գրեթէ բոլոր հարցերովը, քանի որ ասոնք ամէնը այդ անխոնջ աշխատաւորի գոյութեան դրդապատճառն իսկ (raison d'être) կազմեցին:

Ու, արեւելահայ գրականութեան համար, սա ընդարձակութեամբ աշխատաւոր մըն է Գ. Յովսէփեան:

Իր գործէն մատենագրականը յարմար առիթ մը իբրեւ չեմ՝ շաhագործեր, մեր նոր գրականութեանց մէջ մատենագրական յղացքին ընդհանուր շրջափոխութիւնը վերլուծելու: Հատոր մը լման պիտի գար անբաւական ընդգրկելու նման աշխատանքի մը մէջ, պարզագոյն իսկ առաջադրութիւններ: Իմացական մեր ճիգին ակօսները քալեր են այնքան իրարմէ հեռու ուղղութիւններով, դար մը առաջ` Մոսկուայէն Կալկաթա, Բարիզէն Վիեննա, Վենետիկ, Պոլիս: Այսօր իսկ, հակառակ հաղորդակցութեան միջոցներուն անհամեմատ բարւոքման Պօսթոն, Բարիզ, Գահիրէ, Սուրիա կը զգան, կը ստեղծեն տրամագծօրէն ոչ միայն իրարու հակառակ ներշնչումներէ, ապրումներէ առաջնորդուած, այլեւ կ՚անգիտեն Երեւանը, ոչ անշուշտ իբրեւ քաղաքական կեդրոն, այլ արուեստի հարցերը լուրջ իրենց կեցուածքները նոր հակադիր գտնելով, ինքնաբերաբար, երբ կը պակսի ծանր ձգողութիւնը բոլոր ստեղծագործ աւիշները կեդրոնող, սա Սփիւռքէն: Այնպէս որ Գ. Յովսէփեանի գործին դիմաց մատենագրական պիտակուած սա գլուխին մէջ, իմ ընելիքն է թելադրել ուրիշ իրողութիւն մը: Ատիկա՛, ընթերցողին ուշադրութեան յանձնելն է։

Մատենագրական ընթացիկ մտապատկերին մէջ զանազանել մասնաւոր երեսիկ մը չըսելու համար ուղղութիւն մը որ տարբերէր ցարդ մեր սորվածէն, զզուագին ու տառապագին գիտցածէն, երբ ալ վարժուեր ենք մշակութային բարձրագոյն տագնապները քաղաքական, կրօնապետական, կուսակցական սթաթիւ ներով ընդունել: Չեմ կրնար այդ երեսիկը վճռաբար տեսակաւորել, այնքան Գ. Յովսէփեանին գործը տիպի, ծաւալի, շրջաններէ իր ընդարձակութեամբը կը դժուարացնէ համադրական գիծերու աշխատանք մը: Բայց սխալի մէջ չեմ երբ ըսեմ որ այդ ընդհանրացած յղացքին մէջ Գ. Յովսէփեան կ՚ընէ

  – Թանկագին յաւելում մը։

Ո՛ր ճամբով ալ ըլլայ կատարուած սա յաւելումը, անիկա կ՚արժէ կրկնապէս. նախ՝ Գ. Յովսէփեանի հաշւոյն։ Հարիւր տարի մեր բանասիրութիւնը աշխատանք ըրաւ հայրենագիտութեան դաշտին մէջ, հազիւ հազ մտածելով արուեստին: Գ. Յովսէփեան այդ արուեստին վրայ իր ջերմեռանդ հպարտութեամբը կը դառնայ տարբեր: Այդ յաւելումը, երկրորդաբար բարիք մը պիտի կազմէր մեր գրական չեմ ըսեր ճաշակին, այլ հասկացողութեան հաշւոյն, եթէ գրականը ընդարձակէք դէպի մշակոյթ։ Սերունդէ սերունդ գաղափարախօսութեանց, թեքնիքներու ճաշակին շրջափոխութեան չեմ ակնարկներ, այլ դերին, որ մենաշնորհը կը մնայ բացառիկ գործօնութիւններու, խառնուածքներու: Ալիշանով հայոց բանաստեղծութեան զգայարանքին մէջ ոչ մէկ փոփոխութիւն: Դուրեանէն անհուն փոփոխութիւն: 1870ի Վիեննական պատկառելի փաղանգը կը դասաւորէ, կը կազմակերպէ, իր գտած քիչը կորուստէ փրկելու: 1900ի արեւելահայ բանասիրական նոյնքան պատկառելի փաղանգը ճամբան կը բանայ դէպի գիւտը հայ հոգիին։ Գ. Յովսէփեան մէկն էր այդ փաղանգին միուորներէն։

1950ին, եւրոպական ոգիին, մեթոտներուն (բանասիրականին մէջ անշուշտ) ու գործադրութեանց հաղորդ մէկը, մեր մէջ, երբ սխալմա՜մբ – որքան տեղին՝ սա վերագրումը մեր օրերու մտաւորականին համար որուն ժամանակը կը պահանջուի ամբողջութեամբ անմիջական հոգերուն – բանայ Գ. Յովսէփեանի Խաղբակեանք ը ու կարդայ հոն Գլաձորայ Դպրոցը հատուածէն Եսայի Նչեցին, Խաչատուր Կեչառեցին, Յովհաննես Գառնեցին, որոնք գրողներ են, կրօնաւորներ են, վանականներ են, այնքան տարբեր մեր գիտցածներէն, այսինքն այնքան ուրիշ վերաբերուած, այդ մէկը ինքզինքը պիտի զգայ իրեն համար գրեթէ անծանօթ վիճակի մը մէջ։ Այդ մէկուն ես պէտք չունէի մերժելու որոշ ալ իմացական շնորհներ, ախորժակներ՝ մեր զոյգ նոր գրականութեանց մէջ իրական յաջողուածքներն իսկ վայելած ըլլալու, կշռելէ, հասկնալէ վերջ անոնց խորագոյն արժանիքները: Այդ մէկը միշտ ազատ էր չմոռնալու, այսինքն՝ չպաղելէ այն յոյզերէն գրական մեծ համադրումներէն իր մէջ տուն տեղ եղած, աւելի հանգամանաւոր մասնագէտներէ գործադրուած։ Բայց, կը հաւատամ՝ թէ այդ մէկը պիտի ունենար ներքին պարկեշտութեան պահ մը, ըսելու ինքն իրեն, Նչեցին աւարտելէ վերջ

– ահաւասիկ տարբեր, եթէ ոչ նոր ձեւ մը, մարդ մը տալու,

Ու այդ մէկը, իր խորագոյն տպաւորութիւնը այդ կերպ բանաձեւելով ոչ միայն պիտի չըլլար սխալի մէջ, այլ, երթալով քայլ մը աւելի առաջ պիտի անդրադառնար իր իսկ անգիտութեան, անպատրաստութեան աստիճաններուն։ Չեմ ենթադրեր որ աճապարէր վերաքննութեան, քանի որ զինուորականները եւ բանասէրները, ամենէն ուշ կը հաշտուին հինէն կասկածելու ստիպողութեան, բայց պիտի դիմէր մատենագրութեան մեր մէջ ծանօթ ձեռնարկներուն, փնտռելու համար Եսայի Նչեցին, Խաչատուր Կեչառեցին, Հովհաննես Գառնեցին, անոնց մէջ ու պիտի մնար մտամոլոր, խղճամիտ՝ վասնզի ոչ Զարպհանելեանը, ոչ Եղիշէ Դուրեանը, ոչ պատկառելի Փափազեանը, ու աւելի նոր բայց աւելի ալ պատկառելի Հ. Ն. Ակինեանը այդ անուններուն լուրջ չեն ձգեր հարազատ էջեր: Գլաձորայ դպրոցը, այդ աշխատաւոր վարդապետները ոչ միայն կը կենդանագրէ, իրենց գործերը կը վերլուծէ, այլեւ անոնց ետեւէ շրջանին նկարագիրները կը տեսնէ։ Գ. Յովսէփեան այս մեթոտին գործադրիչն է, իր օգուտը հետապնդող պարզ ստուգումէն, ստուգութենէն անդին, փաստը, փշրանքը, ծանօթութիւնը գործածելով աւելի բարձր կառոյցի մը իբր ատաղձ: Այս կառույցը հայ արուեստի եւ մշակոյթի պատմութիւնն է, որուն համար, այդ հարցումները կը տարբերին Վենետիկեան ու Վիեննական աւանդութիւններէն։ Մի մոռնաք որ իմ ընդհանուր վերնագիրն է

– Արեւելահայ բանասիրութիւնը եւ Էջմիածին,

Ու իմ թելադրել ուզածը՝

– Հայ գրականութեան պատմութեան մէջ բանասիրականին համազօր նոր յղացքին օգտագործումը, հայ արուեստին եւ գրականութեան ՀԱՄԱԴՐՈՒՄԻՆ:

Ո՛ր կախարդական – մեծ մի դատէք բառը: Եսայի, Խաչատուր, Գառնեցի տժգոյն անուններ էին ու արեւմտահայ բանասիրական դպրոցին կեանքէ աղքատ էջերուն մէջ կը նմանէին չորցած միջատներու – միջոցն է որ կը հեղինակէ ձեր գրական հաճոյքը, գրեթէ վայելքը, երբ ձեր մտատեսումին կը բերուին կենսագիրներ, ձեզի հիմնովին անծանօթ շրջաններէ, տաք մարմով ու քաղցր հոգեղինութեամբ մը տրոփուն ու աղուոր։ Այս ճակատագրական հարցումը: Գ. Յովսէփեան ոճի վարպետ մը չէր: Գ. Յովսէփեան, Գերմանիա ըրած, այսինքն Հեկել կարդացած ըլլալուն հակառակ գրեթէ չզառածեցաւ դէպի նետող–բռնւողութիւնը բնազանցական տարազներով խանդավառ գեղապաշտներուն։ Գ. Յովսէփեան գրական քննադատ մըն ալ չէր Սորպոն, Լոզան, Լայպցիկ ըրած, այսինքն շատախօս մը որ մարդերը գովելու կամ կործանելու անպատասխանատու, աժան հերոսութիւնները փաթթէր ոճին, տրամաբանութեա՜ն կուռ ծիրանիներո՛ւն եւ հասարակութիւններ մատուցանէր մեզի, զանոնք հսկայութեան եւ հակառակէն իրապէս ծանր արժանինքներ փոշիի վերածէր: Նայեցէք վար ու պիտի գտնէք այս երանելիներէն։ Ու Գ. Յովսէփեանն չէր նմաներ ծանր փառասիրութեանց սպասարկու ամենագէտին որ կռնակը տուած համալսարանի մը մագաղաթին, առիթներ կը հալածէ մեր անցեալէն պարզուած ամէն նորութիւն, ամէն ուշագրաւ յայտնութիւն օգտագործելու տափակ, անգոյն իր հմտութիւնը քրմացնելու միամիտներու շլմորած աչքերուն դիմաց։

Տեղն է հարցնելու, այսինքն չափելու Գ. Յովսէփեանին մատենագրութիւն տարազին իմաստը, հասկացողութիւնը, գէշ բառով մը՝ զգայարանքը, որ մեր գէշ բաղդէն դեռ չէ գտած իր ազատագրութիւնը, բառարանական, ստրկական ըսուելու չափ նեղմիտ կերպով բանասիրական, կամ՝ լայն բացուած, պարարտ պատմական ախորժակներու, փառասիրութեանց ճնշումէն, կայ մօտ հարիւր տարի: Պահ մը կը ներեմ ինծի յիշել ծանր, անպատուաբեր շփոթանքը, որ կը տեւէ մեր նոյն իսկ ընտարանիին միտքէն ներս, երբ կ՚արժեւորուին նոյն յարգով իրարու հետ որեւէ աղերս – չունեցող երկու կրթանք։ Այս աշխատանքի մուտքին ես թելադրանքներ ունէի նման շփոթանքի մը ընդմէջ իւմանիզմ ին եւ ֆիլօլօժի ին։ Մատեաններու բառարանում մը եւ գրականութեանց պատմութիւնը եթէ իրար չեն հակասեր, չեն ալ այն երանելի, միամիտ հպարտութիւնը որ կը բաւարարէ բոլոր հաւաքողները, անոնց ներշնչելով բարձր փառասիրութեանց գոհացում նույնիսկ։ Խորհեցէք Վենետիկցի վարդապետին, որ հայերէն սորվեցնելու կ՚ելլէ մեզի: Տեղը նեղ ինձի որպէսզի ըստ պատշաճ ի բացուին, բացատրուին Պիպլիօկրաֆին եւ Իսթուար Լիթերէրը: Կը ղրկեմ ընթերցողը արդէն ուրիշներու մօտ իրագործած ձեռնարկներու: Ֆրանսացի ժողովուրդը հարիւր տարի կայ գտած իր պատմութիւնը (ուրիշ տեղ տուած եմ անհրաժեշտ լուսաբանութիւն) ու ապրած է իր գրականութիւնը իններորդ դարէն սկսած։ Կը լռեմ պատմութեան պարզած կերպարանքներէն, կենալու համար գրականութեան պատմութեան զոր ընդգրկող հատոր մըն է Կիւսթաւ Լանսոնի գործը, ամէն տուն իր մուտքը ըրած տեսակ մը ազգային մատեան մը ինչպէս: Այսինքն` արդիական, ըստ կարելւոյն ամփոփ, բայց ամէն էական տարր պարունակող ձեռնարկ մը, գեղեցիկ մտատիպար բոլոր անոնց համար, որոնք պիտի ուզէին գրականութիւն մը խտացնել նուազագոյն ծաւաի տակ: Արդ, Կ. Լանսոն քանի մը էջ միայն յատկացուցած է ցեղաբանական, լեզուաբանական, աշխարհագրական, պատմական այն ընդհանրութեանց, որոնց գումարը կը կազմէ ինչ որ կը կոչենք Ֆրանսական մշակոյթ: Նոյնն է Լոնկին փորձը՝ անգլիականին համար: Նոյնն եւ ռուսական, գերմանական գործերը, իրենց գրականութեանց պատմութիւնը ընդգրկող: Լանսոն չորրորդ էջին արդէն անցած է մարդոց, այսինքն գրողներուն, ու անոնց ետեւէն գործերուն: Միտքէ մի հանէք սա օրինակը, ամէն անգամ որ, ձեր կարգին կը փորձուիք, Հայոց Պատմութեան եւ հայոց գրականութեան իսկապէս հզօր ձգողութիւնը զգալու, ձեր պզտիկ հետաքրքրութիւնները հակակշռող: Ձեզ կը հրաւիրեմ այդ հարցերուն շուրջ մեծահռչակ կամ միջահամբաւ անունով պաշտպանուած ձեռնարկներու: Առէք, որը որ կը նախընտրէք, մեր մատենագրութեան (ընդունելով պահ մը այս սխալ տարազը) պատմութեան հատորներէն, տպագրութեան վայրի եւ թուականի հանդէպ արդար անտարբերութեամբ մը, քանի որ, ցարդ գործադրուած մեթոտներով ձեռնարկներուն մէկ է ճակատագիրը Պոլիս թէ Վենետիկ, – փոշեթաթախ հանգում։ Ինչո՞ւ: Բայց անոր համար որ՝ ձեր գտնելիքը այդ գործերուն մէջ շատ յաճախ հանդէս մըն է թուումներու գործերէ, անուններէ, ազգայնական ծառի ծնունդի տախտակներէ, սանկ մանկութեան մարզարաններէն, աշակերտութեան շրջաններէ, երջանիկ սանդուխովը կարեւոր թուականներու ՝ ուր կեանքերու ամէն ուշագրաւ գօտիները կը ժամացուցեն (jalonner), կրօնականներու համար նուիրապետութեան կարգերովը, աշխարհականներու համար համալսարաններու թուումեր: Մի հետեւցնէք իսկոյն որ այս ամէնը կը նկատեմ քանակ արհամարհութեան, գործածելու համար է գիրքերու ձեւ մը։ Հազար անգամ ոչ: Ամէն արդիւնք իր գիծովը, – միշտ աշխատանք մը – նուիրական է ինծի համար: Ծանօթութիւն մը, թէկուզ ճիղճ, միշտ աւելի է քան պարապը որ իրաւ է մանաւանդ այն միտքերուն ներսը ուր կը տիրապետեն կիրքերը, յաճախ հաշիւներու խոտերովը բոցարծարծ, ու կը ստեղծեն այրեցաւեր, ամայքներ: Քանակ արհամարհութեա՛ն՝ այդ ամէնուն մէջ, ա՛ն, այսինքն միամտութիւնը, չըսելու համար աղքատախնամ մանկամտութիւնը՝ որով բոլոր այդ չորրորդական մանրամասնութիւնները կը փոխակերպուին առաջին բլանի իրողութեանց: 1880ին դասագրքերու մէջ հեղինակներու կենսագրումին համար տիրական էին աւարտած դպրոցը, մանաւանդ խօսած ու գրած օտար լեզուներուն գումարը: Ան ինչ վեհափառ բան մը կը դառնար եօթը լեզու գիտցող գրագէտին պատկերը ընթերցողին մտքէն ներս: Այս պատրանքով է որ – տուէք ձեր ուզած անունը նման հերոսի մը – Գագիկ Օզանեանէն մինչեւ … Միհրան Յովհաննէսեան – ոչ միայն մերովսանը կը մատուցանենք մեր մատենագրութեան մշակման, մեր՝ ծառայութիւնը` մեր բազմակարօտ «ժողովրդեան», լռելեայն մարսելով գրականութեան սպասաւորին օգոստափառ հպարտանքը, հայոց գրական կաճառին մէջ մեր գահին իրաւունքովը: Մի կարծէք թէ լուսինէն կը խօսիմ։ Այս բարքերը աւելի քան իրաւ էին ու կը խորհիմ թէ են մինչեւ այսօր ալ, մեր օրերուն առաւելեալ անգթութեամբ ու յիմարութեամբ։ … Այնքան ընդարձակ է մեր մատենագրութեան պատմութեան կապուած հարցերուն ծիրը ու ցարդ այսքան գէշ է կատարուած պարկեշտ աշխատանքով միայն նուաճելի այդ կրթանքը որ, արդիւնքին ծանծաղութեան հանդէպ ծանր դառնութեամբ մը, կը թուինք մոռցած ըլլալ գրականութեան պատմութեան հարազատ կերպարանքը, որ, ժողովուրդի մը մշակութային հզօրագոյն տագնապներուն ՀԱՄԱՊԱՏԿԵՐՆ էր ըլլալու ամենէն առաջ, մօտ, հեռու, նոյն իսկ հազարամերու մշուշով ծածկուած շրջաններէ իր արդիացուցած ապրումներով։ Կայ, տակաւին, միջամտութիւնը ժամանակին, որ կը նշանակէ գործերուն մաշումը: Գրականութեանց պատմիչ մը ըրաւ է որ կեանքի գործաւոր մըն է, բայց առաւելեալ պարտականութիւններով։ Պատմութեան վրայ աշխատաւորը միս մինակը անբաւական է գրական պատմութեան ալ նուաճումին, քանի որ գիտենք թէ գրականութիւնը կեանքէն բխող, բայց անկէ աւելիով է սահմանելի, – աւելի մը որ պիտի պաշտպանէ այդ կեանքին անդրադարձումը պաշտօնական տեւողութենէն անդին ուրիշ տեւողութիւններու վրայ։ Ով գիտէ ինչ խռովայոյզ հեշտանքով Ն. Լամբրոնացին իր քերթուածը ( Այսօր Յարեալ ի մեռելոց... ) յանձնեց դպիրներուն։ Այսօր անիկա բառերու շարք մըն է: Ու թող ներուի ինծի սա վարկածը պաշտպանելու համար դիմում ուրիշ օրինակի մը: Հարցուցէք դուք ձեզի թէ Մատենագրութեան պատմութեան հատորի մը մէջ (Եղիշէ Դուրեան) ինչ արժէք կրնայ ունենալ մանրամասնութիւն մը որուն համեմատ Ե. Դուրեան մեր մեծագոյն պատմիչն ու գրագէտը, Ղազար Փարպեցին, աշակերտը կը ներկայացուի Աղան Արծրունիի մը: Մատենագրութիւնը ինչ կը շահի այդ տողէ, երբ մեր միտքը գրեթէ ամբողջութեամբ անպատրաստ է Ե. դարու աշակերտութեան նկարագիրներուն։ ԺԸ. դարուն Մխիթարեան վարդապետ մը այդ դրուագային տեղեկութիւնը չէր արժեւորեր արդէն հիներուն լայնքովը։ Ի. դարուն պարտքը անհրաժեշտ՝ աշակերտութիւնը, ուսուցչութիւնը, աշակերտ Փարպեցին եւ ուսուցիչ Արծրունին բանալու, որ համազօր է մշակոյթի պատմութիւն փորձելու, գրականութեան պատմութեան միակ արդարացուցիչ արժանիքը, քանի որ առաւել քան ստոյգ է որ Փարպեցիին ոչ ոճը, ոչ ալ գաղափարաբանութիւնը ոչինչ ունին այսօր մեր կեանքին խօսող: Ու տարածելով մտածման նման ձեւ մը, դարձեալ այդ Փարպեցիին գործին, կը կենանք ուրիշ մանրամասնութեան մը առջեւ որուն համեմատ այդ Փարպեցին իր պատանութիւնը ըլլայ անցուցած Մամիկոնեաններու ապարանքէն ներս, իբրեւ պատանութեան խաղընկեր ապագայ Մարզպանին, Վահան Մամիկոնեանին։ Այս մանրամասնութիւնը ծանր ունի անդրադարձում գրագէտ Փարպեցին անձին ինչպէս գործին ճանաչողութենէն: Տաղանդը կը ձգեմ մէկդի ու կը սեղմեմ գիրքը, – այսինքն Վահանին վրայ հեղինակէն maîtirise մը: Այդ Փարպեցին կանչուած է ուրեմն իր շատ լաւ ճանչցած մէկ անձնաւորութիւնը գործի մղելու իր շատ լաւ ճանչցած մարզերուն վրայ, ու հարցերու մէջ որոնք կը կազմեն հասարակաց բարեխառնութիւն։ Մէկէն, մեզի համար կը դառնայ լուսաւոր գիրքի յաջողուածքը, գրագէտին խառնուածքը, տրուածին թանկ վկայութիւնը։ Ահա հիմնականին եւ երկրորդականին խելամտումը (discernement): Գրական գործի մը մէջ երկրորդական ազդակներուն արժեւորումը այն ատեն ներելի՝ երբ անոնք կուգան ոչ թէ իրենք իրենց հաշւոյն. (երբեմն pittoresque մը, երբեմն ésprit մը, երբեմն գիւտ մը), այլ շէնքի մը ամբողջուցման մէջ իբրեւ միութիւն: Անոնք ըլալու չեն ինքնագլուխ, առանց ծանր աղերսի ամբողջութեան հետ, ու չեն նետուելու մեր միտքին իբրեւ ծանօթութիւններ: Ու, ինչպէս ծոռը` Աստուծոյ անտառներուն, ու քարը՝ Աստուծոյ ժայռաստաններէն ներս, իրենք իրենցմով երբեք չեն աւելի քան սովորական յղացքը իրենց տեսակներուն, ու կը փոխակերպուին, անցնելէ վերջ, ճարտարապետի մը տաղանդին աշխատարանէն, դառնալու համար հիացման արժանի պալատներ, այնպէս ալ բանասիրութեան մեծատարած աշխարհներէն հաւաքուած ամէն նախանիւթ համադրող, կենսագործող ստեղծումի ուժովը կը վերածուի մշակոյթի, ասոր շրջափոխութեան մէկ պահէն, հանգամանքէն առնուազն իբր վկայութիւն։ Սա է ահա ինչ որ նախանիւթի բռնութիւն կը կոչենք, որ դարերով յաւակնեցաւ մշակոյթը ըլլալու, երբ ասկէ անկնիք փշրանքներ միայն կը յաջողէր պատմութեանց դիրքերուն մէջը տեղադրել եւ հազարաւոր տարիներ յապաղեցուց գիւտը հարազատ մշակոյթին, մեր ինչպէս օտարներուն մօտ, հաւասարապէս: Երբ հարց կուտանք թէ մեր բանասիրութիւնը որչափով ինքզինքը նորոգած է նոր կրթանքին սպասարկելու համար, ունինք գոհունակութեան ինչպէս դառնութեան զգացումներ: Չեմ դառնար ետ։ Մեր մէջ պարագան կը ծանրանայ մեզայատուկ ուրիշ ալ անտեղութիւններով։ Ինձի այնպէս կուգայ որ մեր նորոգ մշակոյթին մէջ – այս բառը ոչ խոշոր է հոս, ոչ ալ անհարազատ, քանի որ մեր ժողովուրդը ամէն մարզի վրայ իրագործած է արդիական նուաճումներ, ինչպէս իր անցեալին մէջ իր կնիքը դրած իմացական մարզանքներուն վրայ, առանձին առանձին, միշտ մեր եղողը, չմոռնանք – մեր գրողները, գրիչները կարծես ժամադրավայր են ընտրած մեր գրականութեան պատմութիւնը, միշդ ինչպէս ըրեր էին նոյն գրողները, գրիչները, դարերով, նոյն կեդրոնացումը... մեր պատմութեան դաշտին վրայ։ Նոր բան ըսած չեմ ըլլար անշուշտ երբ ընթերցողին դիտել տամ որ պատմութիւնը մեր մէջ այն գետինն էր ուր մեր երանաշնորհ նախնիքները կը ներէին իրենց գրիչներուն ամէն արկածախնդրութիւն, դէպքերու դրուագումին զուգահեռ, նույնիսկ ասոնցմէ յաճախ անկախ, երբ խանդագին յոյզերով կը նետէին մագաղաթին վրայ քիչ մը ամէն բան որ կը ներկայանար իրենց զգայարանքներուն ու միտքին, – նիւթական ցաւի ճիչէն մինչեւ աստուածաբանական ծանրածանր տագնապները, վկայաբանութիւն եւ աղօթք, ողբ ու բանաստեղծութիւն – երբեմն պարզ, տնավարի, անյաւակնոտ, երբեմն քերթողաբար, ինչպէս կը պարծենայ թէ կը գրէ Դրասխանակերտցի Պատմաբան Կաթողիկոսը, ուրիշներու ըրածը « գեղջուկ բանիւք » յայտարարելով, քաղցր սա հեգնութեան մէջ կէս հազարամեայ գրական նանրամտութիւն մը կտակելով մեր ժամանակներուն: Այսօ՞ր: Միջին դարը չեն ապրիր անշուշտ մեր մատենագիրները։ Բայց ձեզ կը հրաւիրեմ՝ որ բանաք ամենէն հեղինակաւոր անունէն պաշտպանուած հայոց գրականութեան պատմութիւն մը։ Եթէ նախապաշարումները գիտցեր էք չափել, ու անոնցմէ ազատ ըլլալն ալ չէք վերածած հակառակին (à rebours), ունայնամտութեան, անկարելի է որ չզգաք ձեր գրածին դիմաց որոշ զարմանք, հարցնելու աստիճան դուք ձեզի ի՛նչ է դերը այն անընդունելի ըսուելու չափ լայն շեղումներուն, որոնք կրնան, ըսի անգամ մը, իրենք իրենց համար արժէքներ ըլլալ, բայց գրականութեան մը պատմութիւնը անտեղի կերպով կ՚ուռեցնեն երբ կը զառածին դէպ լեզուն, այսինքն մէկուկէս դարէ ի վեր պրպտուած, պեղուած գետինը հայոց լեզուին խորհուրդին։ Ընթերցողը ինձի հետ է անշուշտ որ հայոց լեզուն գրականութեան պատմութեան չափ ծաւալուն նիւթ մըն է, ու այդ լեզուին մասին մեր հետաքրքրութիւնը կը փնտռէ հարազատ լեզուական շէնքը եւ ոչ թէ գրականութեան մը պատմութեան մուտք ծառայելէն զատ ուրիշ յարմարութիւն չներկայացնող քանի մը պրակ քաղուածքը, ուր ոչ մէկ անձնականութիւն չէք կարող հաստատել, հեղինակին իսկ տաղանդին դիտակէն։ Փորձեցէք, զառածումի սա ախորժակը մեր ցեղագրութեան, աշխարհագրութեան, գիրի ինկած ժողովրդական ու անգիր բանահիւսութեան, ասումներուն, սեպաձեւ արձանագրութիւններուն, զրոյցներուն ալ վրայ: Պիտի գտնէք որ էջերը կը յորդին շահեկան թուող բայց պուտ մը նոր բան չպարունակող այս կարգի դարձեալ քաղուածք ով։ Կայ տակաւին անդիմադրելի փորձութիւնը, մէջբերումներու պատրուակին տակ մեր պատմիչները առօք փառօք գրականութեան պատմութեան փոխադրելու, – աշխատանք մը որ արդէն կը տառասպեցնէ ընթերցողը իբր լուսաւորում մը ուրիշ աւելի տափակ գործողութեան մը, – գիրքերուն ամփոփոյքը անունին տակ, երբ գլուխ առ գլուխ կը հետեւինք այս ու ան գործին պարունակութեան քննութեան, առանց անդրադառնալու որ միայն այդ գլուխներուն քանի մը տողով մատուցումը ինքնին կը գրաւէ մեր բաժինը, այսինքն գրականութեան պատմիչ իր անձնական պարտքին բաժինը։ Գիտե՞նք արդեօք որ գրականութիւնը գիտութիւն մը չի կրնար ըլլալ, որ անիկա ապրումի հանդէս է, խտացեալ ձեւերու տակ մեզի բերելու հոգիները մեզ կանխողներուն: Ամէն խելքը գլուխը մարդ, աշխատանքով կ՚ամբարէ գիտութեան կարելի մթերքը։ Չեմ արտօնուած մտածումը տարածել գրականութեան սպասաւորին որ առնուազն յարմարութեան տագնապ մը կը տագնապի: Այս է պատճառը, որ հանդիպող աբբան, քիչիկ մը յաւակնոտ վարժապետը ինքզինքը իրաւասու յայտարարէ գրական նիւթեղէնը ձեռնելու իր շէնքին համար ու մեզի բերէ իր պատմութիւնը հայոց գրականութեան ։ [1] Գրական նիւթեղէնին սա իրականութիւնը, որքան ալ խօսի մեր հետաքրքրութեան (հիներով մտահոգուիլ մը, զանոնք սիրել կրնալ մը մօտիկը կը մնան իմացական հաճոյքներու ու մսով ուտելի մատչելի մարդոց այս խումբին որոնք ստեղծագործութեան հետ իրենց կշիռը ընելէ վերջ, կամացուկ մը անցած են ուսումնասիրութեան դաշտը), անբաւական կուգայ մեր արդար սպասումը լիացնելու, քանի որ ամէն ժամանակներու ընթերցողին գումար նիւթեղէնը միտքը զբաղեցնող տարրն է գործէ մը ներսը, մինչ մեր ուզածը այդ մարմնեղէնը այդպէս ծնող ոգեղէն իրականութիւնը, Գ. Յովսէփեանին բառով

– ՀԱՅ ՈԳՈՒ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ։

Քիչ մը լայն բռնուած սա վերլուծումին առաջադրութիւնը չէր անշուշտ վճռական ձեւով մը ուսունասիրութեան սեղանին դնել այն գլխաւոր եղանակները որոնք մեր օրերուն կը յաւակնին գրականութեանց մթերքը պատմական կառոյցներու ձեւին տակ համապատկերել,

– բանասիրական եղանակը, այնպէս ինչպէս անիկա կարողացած է փոփոխել կանուխ դարերու իւմանիզմին ստերջ հետաքրքրութիւնները՝ կեանքի լայնատարած հանդէսներու որոնք Ժողովուրդներ կը վեր բերեն, հազարաւոր տարիներէ ի վեր անհետացած, մեր պատմութեան բեմերէն: Եւ կամ կը սրբագրեն ծանր սխալներ, ըսել կ՚ուզեմ՝ ազգերն ու մշակոյթները կը փոխադրեն իրենց հարազատ կերպարանքներուն: Այսօր, Վիգօյէն վերջ, Հռովմ չի կրնար դառնալ 19 րդ դարու հռետոր–տնտեսագէտ–իմաստասէր դպրոցներուն սկսած պատկերին։ Ռընան, Նիչէ ճամբաներ բացին մէկը դէպի սեմականութիւնը, միւսը դէպի հելլէնականութիւնը հասկանալու ու սրբագրեցին անհուն պատրանքներ:

– Գրական–քննադատականը որուն միւս անունը պատմական քննադատականը աւելի կը լուսաւորէ ձգտումը, – վերբերել կեանքը, կարելի հարազատութեամբը իր ապրումներուն, մարդերը պահելով իրենց coloris-ին (հոգին ալ գոյն ունի) ու խառնուածքներուն հարազատութեան կը մէջ։

Երկու եղանակներն ալ ունին իրենց առանձին արսընալը, մեթոտները։ Անոնց լիակատար վերլուծումը մեզ պիտի տանէր ընդհանուր մշակույթներու հէքեաթունակ աշխարհին ուր զառածումը ինչպէս սխալիլը ծանր մեղքեր կը մնան։ Իմ շատ մեղքերուս վրայ նորի մը յաւելումը անտեղի։ Այսքա՛նն ալ անոր համար

– որպէսզի դառնան հասկանալի վերլուծումներ որոնք, հազիւ գրականութեան պատկանող կալուածներէ, ինչպէս են մանրանկարները, ձեռագրաց յիշատակարանները, աւերակ տաճարներու վէմերէն առնուած արձանագրութիւնները, մեզի բերուած արդիւնքներ – Գործը՝ Գ. Յովսէփեանին – պիտի փորձեն իբրեւ մեր արուեստին մեզամերձ կերպարանքները արժեւորել: Մի մոռնաք որ Նիւթեր հայ արուեստի եւ մշակոյթի պատմութեան ընդհանուր վերնագրին տակ, Գ. Յովսէփեան սրտեռանդ, տարիքը հերքող կիրքով մը, Գ. Յովսէփեան վատնած է անհուն աշխատանք այնպիսի մարզերու վրայ ուր մանրակրկիտ դիտողութիւն, մտքի մշտական վարում, անընդմէջ մերձեցումներ դարերով իրարմէ հեռու շրջաններէ նիւթերու լուրջ կը պարտադրեն ամենէն տաժանելի յոգնութիւնը: Ըսի թէ ձեռագիրէ մը բառ մը, այս բառէն գիր մը, քարին վրայ թուանշան տառ մը երբեմն շաբաթներու վրայ երկարող փնտռտուք, սրբագրութիւն կը պահանջեն։

Մտնելէ առաջ իր գործին համառօտակի վերլուծումին, անգամ մըն ալ կը թարմացնեմ ընթերցողին մտքին մէջ պարզ թուող բայց ինքնին բախտորոշ սա հաստատումը որուն համեմատ Գ. Յովսէփեան ամենէն շատ գործածած է հայ մշակոյթ տարազը, այս ճամբէն, ընդարձակելով գրական, պատմական, գիտական, արուեստագիտական յղացքները, երբ անոնց բոլորին յատակ կուտայ

– հայ ստեղծագործ ոգին ։  

 

Արեւմտեան – եւրոպական – թէքիքին սպասարկու աշխատողին համար – ինչպիսի մէկն է հեղինակը սա Փորձին – առաջին մերձեցմամբ մը դժուար, իր սեղան դիզուած նիւթեղէն ը այնպէս մը օգտագործել որ աշխատանքին արդիւնքը հարազատօրէն կաղապարէր հեղինակի մը ոչ միայն կենդանագիրը, այլեւ գործին համադրումին հիմնական տուիքները ձգէր սեւեռման: Բանասէ՞ր, արուեստի պատմի՞չ, հնագէ՞տ, գրական քննադա՞տ, պատմաբա՞ն: Քանի մը ցուցմունք միայն։ Ու ընթերցողը կը զգայ թէ այս ամենէն, լայն լայն կողմեր, երբեմն լման մասեր ոչ միայն օտարոտի, հեռաւոր կերպով մը չի, պատշաճիր այդ մարդուն ու սոյդ գործին, այլեւ կը պարտադրեն իրենք զիրենք, այդ կրթանքները մասնաւորած մարդոց ըրածին հաւասար չափերով, յաւելումներու բարիքէն անկախաբար։ Գ. Յովսէփեան մեր գրականութեան, մեր պատմութեան, մեր հնագիտութեան վրայ գտածը աւելցնող անխոնջ աշխատաւոր մըն է։

Գիտէք թէ ինչ կը նշանակեն հայ մշակոյթ եւ արուեստ Գ. Յովսէփեանին համար: Կանխող գլուխի մը մէջ ես խօսեցայ, կիրքեն, բայց չխօսեցայ կիրքին հաւանական հետեւանքներէն որոնց կարեւորագոյններէն մէկն է մեր դատողութիւն ամպաւորումը, մեզի ներկայացուածը մշուշի մէջէն տեսնելու։ Սիրողներուն աչքերը կը տարբերին սովորական մահկանացուներու աչքերէն սա այլայլումին աստիճանովը: Գ. Յովսէփեան հայ մշակոյթը զգացական իր աշխարհին մէջ տեղաւորած ըլլալուն հակառակ, կը պահէ իրականութեան զգայարանքը անվարագոյր: Իր զեղումները, զգացական ելույթները չեն գար չափազանցութեան հովերէն: Պարկեշտութիւն ու քիչիկ մըն ալ աւելի, անշուշտ իր զգաստ կարենալ մնալը 1900ի խանդավառութեան ծնունդ մեծ հանգանակներու կրկներեւոյթին դիմաց երբ մեզմէ աւելի օտարները այդ հանգանակները կը պոռային եւրոպական կարեւոր ոստաններու բեմերէն, մեր ճարտարապետութեան, երաժշտութեան հրաշալիքը այնքան աւելորդ եռանդով մը հրաշապատկելով։ Ու ասոնցմէ թեւ առած մեր տեսարաններուն ընդարձակ պատրանքները, շրջուած րոմանթիզմը նորոգելու աստիճան մեր հին պատմութեան որ դրախտին, parcը, Նոյին տապանը այնքան դարեր սիրեց մենատիրել: Գ. Յովսէփեան մաս չկազմեց կարաւանին։ Բայց կրկնապէս գովելի ուրիշ պարկեշտութիւն, որ հայ մշակոյթով սանկ եօթանասուն տարի մը խանդավառուելու վիճակն է իր մօտ, այս անգամ առանց կրկներեւութային խաբուսիկ լոյսերու, խաղերու, այլ այդ մշակոյթին իրապէս մեզայատուկ շնորհէն, արժէքէն, անուշութենէն կախարդուած։ Այս որակականը հոս պարկեշտ է դարձել: Ուրիշ ի՞նչ որակում որպէսզի հասկանալի դառնան ութսունը անցնող մարդու մը վիշապային վաստակը, սեղաններու վրայ վատնուած երեք չորրորդ օրերը, իր միտքը առնուազն վաթսուն տարի երբեք չհանգչող ընկալուչի մը նման պարզած պահերը հարիւրաւոր թելադրանքներու, ձայներու…։ Սխալի մէջ չեմ երբ ըսեմ թէ օտարները որոշ հանդարտութեամբ եթէ ոչ անտարբերութեամբ կը մօտենան մեր մշակոյթին։ Ասոնց հետեւորդ մեր գեղապաշտները իրենց իմացական տիալէկտիկային կարծես կը ջանան գոհացում տալ երբ կը խօսին հայ մշակոյթէն, ու կը զգուշանան մշակոյթին դաշտը մօտէն քննելու, շօշափովի դատելու: Հայ ճարտարապետութիւնը մէկն է այդ սայթաքման գետիններէն ուր ամէն մտաւոր յօրինումներէ ախորժ զգացող մշակուած ուղեղ իրեն կու տայ իրաւունք պատմելու մեր ճարտարապետական օրէնքներէն, առանց մուրճ մը քարի մը զարկած ըլլալու: Գ. Յովսէփեան գործնական աշխատանքներով – պատմա–բանասիրականին նպաստը ետին սիրած է հասնիլ հայ մշակոյթին մտատեսութեան։ Մատենագրական իր աշխատանքը մէկ ընդարձակ մասովը կուգայ մէկ ու մեծ այդ ամբողջէն, հայ մշակոյթէն, որ խորքին մէջ համատարր, անհատներու մէջէն ստորաբաժնուելով հանդերձ, կը պահէ իր միութիւնը այդ մշակոյթին մեծ ցուցմունքներէն:

Վերը թելադրեցի որ դժուար էր մատենագրական իր վաստակը տեղաւորել միակտուր կերպարանքի մը, կաղապարի մը մէջ: Այսինքն ընդարձակ իր արդիւնքներուն բոլորին ալ վրայ մենք չենք հաստատեր մատենագրական խառնուածքի մը կնիքը։ Ասիկա թերեւս անոր համար որ մատենագրականը ուշ կուգայ իր մտատեսութեան, թէեւ սարկաւագութեան առաջին աշխատանքներէն են հէքիաթներ, փշրանքները հաւաքելու իր խանդը, հաւաքուածը ժողովուրդին մատուցանելու իր միջոցները: Գ. Յովսէփեան ի պաշտօնէ մատենագիրներ պատմող, գիրքեր համառօտող Վիեննացի տօքթէօռ մը չէր իմաստասիրութեան եւ ընկերային գիտութեանց, ինչպէս վարժուած էինք հանդուրժել Գերմանիայէն եկած աշխարհիկ ալ համալսարանականները։ Չէր անիկա բնագիրներ ստուգաբանող, սխալագրութիւնները սրբագրող գրահմուտը առանձին եռանդով մը իր ըրածէն մանաւանդ ընելիքէն տարփավառ (Ե. Դուրեան): Ոչ ալ հայ մշակոյթը համադրական պատկերացուներու ներքեւ նուաճել փառասիրող գրական կազմով բայց գիտնապէս անբաւական խորքով մեր օրերու գրական քննադատ մը, գեղագէտ տեսաբան մը: Չեմ գիտեր, ապագան իրեն պիտի ներէ՞ իր կարկինին անհամեմատ բացուածքը, իրարմէ շատ հեռու գետիններու վրայ։ Այդ ապագան արդար եղաւ Թորամանեանի, Կոմիտասի գործին հանդէպ որ մասնաւորուած աշխարհէ մը, պատրաստուած իմացականութենէ մը կուգայ այդ մարդոց մօտ: Միւս կողմէ նկատի պարտաւոր էք ունենալ Գ. Յովսէփեանին մասնաւորումն ալ, Հայ մանր արուեստներու անսահմանօրէն ընդարձակ կերպարանքները: Ես փշրանքներու վրայ, տպաւորութիւններ կը ներեմ ինծի: Երբ լոյս տեսնեն Գ. Յովսէփեանի տիրական գործերը, այն ատեն միայն պիտի ներուի կշիռը անոր սանձին ու գործին ամբողջական արժէքին։ Սպասելով այդ օրուան, կը ճշդենք ուրիշ բաներ: Խօսեցայ իր պարկեշտութենէն։ Կոկիկ, զգոյշ, մանաւանդ զգաստ, միշդ աչքերը հաստատ հողին, անխոնջ դիտող, ութսուն տարեկանին պատանութեան իր մախաղը հասկաքաղի դեռ նոյն վճիտ պարզութեամբ ու սիրով կրող: Այո: Մատիտ: Լուսանկար: Մագաղաթ: Կերպաս: Մետաղ: Որպէսզի ասոնք օգտագործուին հայ մշակոյթին պատմութեան: Ու մանրանկար: Այսինքն մանրանկարիչը որմէ անշուշտ գրիչը։ Որմէ՝ մատենագիրը: Այս տարօրինակ մեթոտով է որ աւետարանէ մը, քանդակէ մը, ոսկերչական աշխատանքէ մը, բեհեզէն ու սիկէն, գոյնէն ու գիծէն անիկա անպայման պիտի հասնի գրուածին որուն ետեւը եթէ ոչ միշտ, գէթ յաճախ մեր հին ըմբռնումին համեմատ մատենագիրը կը ծուարի, եթէ ոչ տարուան գրագէտը: Ու մեծ գրագէտները եթէ մշակոյթներէ համադրումներ են, սովորականները այդ համադրում էին տարրերը կը ճշդեն։

Այնքան ընդարձակ այս մարդէն իմ առնելիքը՝ քանի մը կողմերու վրայ անոր ձգածին տարողութիւնը: Մատենագրականը մեկն էր այդ կողմերէն:

Մէկէ աւելի են գիրքեր ու մարդեր ներկայացնելու եղանակները: Զիս հոս չի փորձեր արեւելահայ քննադատութեան մէջ դպրոց կազմած ախորժակը որ մէկիկ մէկիկ կը տեսնէ գործերը, անոնց պարունակութիւնը մէկ ձեռքով առնելով տալու միւս ձեռքին – այսինքն` գիրքին բովանդակութիւնը համառօտագրած ըլլալու օգտապաշտ մեթոտը: Տաղանդի կողմերու արտահանում մը ի պաշտօնէ գրագէտի մը վրայ՝ ուրիշ եղանակ։ Կան երբեմն վիպողը, քերթողը, դատողը, թատերագիրը, լրագրողը նոյն մարդուն մէջ։ Գ. Յովսէփեան, այս աշխատանքի մուտքին անցաւ այդ կողմերու վերածումէն։ Հոս ատոնք կը վերածեմ ընդհանուր յայտարարի։ Ու բանասերէն, գիտունէն, պատմիչէն առաջ կը ծանրանում՝ մատենագրական ուսումներու վրայ անոր վատնած վաստակիս, շահած արդիւնքներուն ու բերած յաւելումներուն վրայ։

Եթէ տուներ, հարստութիւններ անոր թելադրած են մենագրութիւններ, գրական առանձին վաստակաւորներ չեն փորձած իր ուժերը իրենց համար: Անիկա՝ կը բացատրէ պակասը անջատ կենդանագիրներու, այն ընելով հասկնալի, աւելի ընդարձակ լոյսի մը տակ։ Խոսրովիչ Թարգմանիչ, Թովմա Մեծոփեցի, Մխիթար Այրիվանեցի, Մխիթար Սասնեցի կը թուին մենագրութիւններ, բայց են տարբեր աշխատասիրութիւն: Գ. Յովսէփեանի միտքը այնպէս է կազմուած որ մարդերը կ՚ընդունի en bloc, ինչպէս իրարու կապուած անմիջական կամ հեռաւոր թելադրանքներով։ Յիշուած անունները հիմնական անծանոթներ չեն հայ գրականութեան պատմութեան մէջ: Բայց չեն ալ աւագ անուններ, ամէնուն գիտակցութեան իջած եւ հետեւաբար գտած դէմքի, տաղանդի, արդիւնքէ միութիւն մը – մեծ գրագէտները դատով սովորական գրողներու կարաւանէն։ Գ. Յովսէփեան այդ երրորդական անձնաւորութիւնները ուսումնասիրելու զիջումով իսկ, կը մատնէ տաղանդին մէկ մասնաւոր կողմը, – հայ մշակոյթը մեկ ու ամբողջ դաւանելու իր վաղածանօթ իմաստութիւնը, իմաստասիրութիւնը, եթէ մեծ չէք գտներ բեռը: Այդպէս աշխատանքի սեղանին հանուած, այդ կրտսեր անունները թերեւս հեռուէն հեռու կը խօսին ալ միջոցէ, որ իրաւ է ընդմէջ արագ եւ կրտսեր արուեստներուն: Իր կարծիքով Եսայի Նչեցի մը նոյնքան հզօր անուն մըն է որ քան Օձնեցին, կամ Որոտնեցին, որոնց շուրջը ստեղծուած գրական հետաքրքրութիւնը հասարակութեան միջին մասին ալ տարածուած է։ Գարեգին Յովսէփեան զուսպ բայց բարձր գոհունակութեամբ մը, չըսելու համար հպարտութեամբ մը կը խօսի Գլաձորի Համալսարանին վրայ: Բառն անգամ չխնայելով վանական դպրոցի մը վրայ որ կը փայլի դարու մը վրայով, հետախաղաղ կորսուելու համար մեր երկիրը հարուածող աղէտներուն կիկլոնին մէջ։ Արդ, Գլաձորի հաստատութիւնը (ԺԳ-ԺԴ դարեր), ինքն իրեն համար ոչ միայն ձգողութիւնը ունի մեր Միջին դարուն, այսինքն մեզ կը խռովեն իր ենթադրելի ուսումներովը, ծանր վարդապետներովը, աւելի ծանր գրիչներովը ու սա մտածումը շարունակելու համար իր սուրբերովը, մատենագիրներովը ուսանողական տարմերովը (յիշատակարան մը Եսայի Նչեցիին աշակերտ կուտայ 360 երիտասարդ), այլեւ հայ կարելի մշակոյթի մը վառարանը իբրեւ Գ. Յովսէփեանի գրչին սոսկ կը տարուի խորհրդանշական [2] իմաստի:

Գ. Յովսէփեանի մատենագրական ուսումնասիրաթեանց մէջ գործադրուած աշխատանքի եղանա՞կը:  

– Ահա եթէ ոչ նորութիւնը զոր դժուար պիտի ընդունէիք, գէթ յատկանշական իրողութիւնը որով կը զատուի այդ աշխատանքի եղանակը ոչ միայն արեւմտեան մեր բանասէր դպրոցին աւանդութիւններէն, այլեւ կ՚անձնանայ արեւելեանին ալ մէջը։ Մէկէ աւելի արժանիք, փառասիրութիւն, մանաւանդ նպատակներր կը համախառնուին հոն: Զինքը քիչ մը վարպետ ճամբաներով խօսեցնող մը շուտով կը նշմարէ որ Գ. Յովսէփեան իր աշխատանքին աւագ նկարագիրը գիտական կը դաւանի: Դուք եթէ նախապաշարեալ մէկն էք, այդ գիտականը շատ շուտով կը փոխադրէք գերմանական հաստատ հմտութեան որ փա՛ռք մըն էր 1850էն 1900, մինչեւ ամերիկեան եղանակներուն ընդհանրանալը։ Գերմանական, անշուշտ, քանի որ այնքան մեծածաւալ այդ գործին մէջ Դուք չէք գտներ տող մը որ չըլլայ պաշտպանված տուգիւմենտ ով մը: Բայց հմտութիւնը առանց կեանքի ձանձրոյթ եւ յոգնութիւն։ Գէթ մատենագրականին մէջ Յովսէփեանէն տող մը պիտի խղճահարէիք փախցընելու: Ու գիտէք նոյն ասեն, որ այդ գետինէն իր էջերը առաւելապէս իրմէն կ՚առնեն իրենք զիրենք, գալու փոխարէն ասկէ ու անկէ, հին տպագրութիւններէ, գործերէ: Հմտութիւնը կեանքով պաշտպանելու փոյթը, արդէն արեւելահայ բանասիրական դպրոցին նկարագիրներէն մէկն էր: Ու գերմանական վտանգը այսպէսով հակակշռելէ վերջ Գ. Յովսէփեան կ արդացած [3] է Վենետիկն ու Վիեննան, ինչպէս արեւմտեան, այսինքն եւրոպական դպրոցներու գործերը։ Հայոց մշակոյթին պատմութեան եւ օրէնքներուն հետ աղերս մը պարունակող։ Ունինք տակաւին, բուն վառարանը իր իմացական կազմութեան որ հայոց հայրենիքն է փռուած իր աչքերուն, ոտքերուն, մորթին իբր կենդանի զգայութիւններու հանդէս ոչ թէ մագաղաթային, արձանագրական վկայութիւն։ Մի արհամարհէք այս փաստը որպէս զի աճեցնէք հակափաստերը Վենետիկին ու Վիեննային։ Արեւելահայ բանասիրութիւնը օթօքթոն է, արեւմտահայը՝ գաղթային։ Հիմնական սա աղբիւրներուն անիկա համաձուլած է իրեն յատուկ զգայնութիւն, համ, խառնուածք։ Իր անձին իսկ վրայ ամենէն տիրական ճառագայթումը, – իր հաղորդականութիւնը, որով անոր խազխզած չոր կենսագրականներն ալ կը տաքնան, կ՚արդիանան։ Մեսրոպ Պտ. Նշանեան Դարանաղցիի, Դաւրիժեցիի, Չէլէպիի (Երեմիա Քէօմիւրճեան) գործերը յառաջաբանող մենագրութիւններուն մէջ կը գործածէ մօտիկ եղանակ մը որով կը յառաջաբանուին Գ. Յովսէփեանի նման հրատարակութիւնները, Խոսրnվիկ, Գետափորեցի, Այրիվանեցի, եւյլն:

Այս եղանակը մասնաւորե՛լ`  

ծանրանալով թէ ինչպէս կը կազմուին Յովսէփեանի մօտ

Կենդանագիրները  

որոնցմէ պիտի չուզէիք բաժնուիլ, տողի մը անգամ զանցումով, այնքան ամէն ինչ իրաւ, անհրաժեշտ է այդ կազմութեան մէջ։ Ոչ մէկ շփացում։ Ոչ մէկ զեղում: Ոչ մէկ զանցում, ինչպէս ընթերցողը յարգելու զիջում: Բոլոր այդ մատենագրական կենդանագիրները ճամբու վրայ յօրինող յաջողուածքներ են, այսինքն հիմնական աշխատանքի մը ի խնդիր գործադրուած։ Խաղբակեանք եռահատոր մեծադիր (քառածալ) գործին առաջադրութիւնն էր մեր երկրին մէկ մասը, մեր պատմութեան մէկ շրջանը վերակազմել. մոռնալու չէր ասիկա: Արդ, այդ հողերուն վրայ ու այդ դարերուն ինչ որ իբրեւ կարկառ ու իբրեւ կեանք եղել են, – ահա Խաղբակեանք ին մայր նիւթը: Ու եթէ այդ կեանքին վրայ դուք պիտի հանդիպիք մատենագիրներու, ասոնք պիտի յօրինուին, այն խղճմտութեամբ, կիրքով, – տաքութեամբ որքան կը գտնենք այս ամէնը տաճարներու, քանդակներու, մանրանկարներու համար։ Ահա իր մեոթոտին մէկ առանձնայատկութիւնը:  

Գ. Յովսէփեան իր ընկերներուն, բարեկամներուն, աշակերտներուն չափ կը ճանչնայ հայոց պատմութեան բոլոր անունները, այն ընտանութեամբ, բնականութեամբ, անմիջականութեամբ որոնք մեզ կ՚արտօնեն հոգեկան միութիւններ զգալ, տեսնել մեր շուրջը։ Թերեւս չէք գոհանար սա վկայութիւնով: Ու թերեւս կ՚աճապարէք սա գիտութիւնը ներկել անկնիւք, արձագանք հմտութեան չարիքով մը: Ի սկզբանէ կատարած ըլլալու էք զիջումը որ արեւելահայ հմտութիւնը միշտ կեանքի պատառիկով մը պաշտպանուած է եղեր: Արդէն կեանքի սա զգայարանքը արեւելահայ գրականութեան ամենէն սրտայոյզ առաքինութիւնն է, միս մինակը թերեւս բաւ՝ ժամանակի տոմարին մէջ քաւելու, սրբացնելու այդ գրականութեան ծանրակուռ մեղքերը, արտայայտութիւնը: Ըսեր եմ տեղ մը վիպասան իսկ անունին համար եւ արժանաւորութիւն չունեցող Պերճ Պռոշեանց մը կէս դար վերջը իր մահէն, ոչ միայն գործէ իր անկատարութիւնը, այլեւ անցած երախտաւորներու փաղանգին: Իրեն ժամանակակից, ոճի վարպետներէն (Արեւմտահայ գրականութեան Նար-Պէյները, Թէրզեանները, Չերազները, քանի մը հատը յիշելու համար) հայ մշակոյթը այսօր անուն, իսկ ժառանգած ըլլալու կը դժուարանայ, մինչ Պռօշեանցին գործը ժամանակէ մը լայն բաժին մը փրկած ըլլալուն բարիքովը մեզ կը ձգէ երախտապարտ։ Գ . Յովսէփեսան որեւէ արեւելահայ օժտուած արձակագիրի համար ունի կեանքին զգայարանքը։ Ու այս շնորհն է ով կը պաշտպանէ իր ոչ միայն մատենագրական, այլեւ ուղղակի կէս գիտական աշխատանքները։ Հազարաւոր ձեռագիրներու յիշատակութիւնները, իրենց կարգին, կարծես շատ աւելի ուշ կը պաղին քան տպագիրները: Այդ մատեաններուն մէջ վատնուած հոգիին մթերքը թերեւս նախապաշարում՝ ընդունիլ աղբիւրին ձեռագրին ձգողութեան, բայց ինծի հետ էք ընդունելու որ ձեռագիր մը աւելի է քան տպագիր մը, ձեր մատենադարանին մէջ առանձին տեղով մը, ճառագայթումով մը: Յովսէփեանին զգայնութիւնը եղեր է մշտական շփման մեջ այդ յիշատակարաններուն: Աւելին Գ. Յովսէփեան մեր բանասէրներէն այն մարդն է որ ձեռագրի յիշատակարաններուն հանդէպ զգացական սա ընկալչութիւնը աճեճուցեր է նկարային ալ ապրումներով: Փառակազմ Ս. Գրքի մը մուտքին, կէս կանգունի մօտեցող մագաղաթին երեսին արքայական ընտանիք մը (Կեռան թագուհիին Աւետարանը Երուսաղէմի ձեռագիրներէն) մեր օրերու փորագրութիւն մը չէր կրնար ըլլալ, ոչ իսկ նկար մը: Այդ ընտանիքը, հոդ այդ մանրացած գիծերուն ու նրբացած գործերուն պարզամիտ խաղաղութեան մէջ փշրանք մըն է, հայոց արքունիքէն ։ Կ՚ըմբռնէ՞ք ձգողութիւնը, կախարդանքը հաստատումին: Ու դարերը անբաւական՝ պաղեցնելու այդ աչքերուն ծանր սուգը, ներքին կրակը։ Ու ասիկա այսպէս այդ Ս. Գիրքին միւս էջերուն կողքին կծկած խեղճ ու պատառ մանրանկարներուն համար: Այս պաշտպանութիւնն է ահա որ Գ. Յովսէփեանի վաթսուն տարիներուն չէ պակսած իրեն ոչ մէկ օր։ Ագահները ոսկին խառնելով կը տաքնան, կ՚ըսէ ժողովուրդը: Գ. Յովսէփեան կը թարմանայ իր նկարներուն, ձեռագիրներուն, արձանագրութիւններուն մէջ օր մը հեղ մը թարթափելով, եթէ գէշ չէք գտներ բացատրութիւնը: Ու բիւրաւոր արձանագրութիւնները, որոնց ետին հնչական, տարաշխարհիկ ըսուելու չափ մեզի օտար անուններ, բոլորին ալ վիզին գերագոյն տագնապը բարիք գործելու – գիրքի, քարի կերպարանքներով, – այսինքն՝ մեր ժողովուրդը այսքան կործանումէ եւ վերջ ողջ պահող հոգեղէն նուսխան ։ Ու միւս բանակները, տակաւին, ոտքի եւ կամ գետին իջած տաճարներու ծակ ու ծուկերէն, խորաններէն, կաթողիկէներէն, խորերէն, ու գերեզմաններէն, անոնք ալ անուններուն դալուկ պատանքի մէջ պահելով միշտ գոլը կեանքին։ Եւ եթէ այս խուժանին աւելցնէք ինչ որ մեր տպագիրները ձգած են մեզի, դուք կ՚ունենաք մտատեսութիւնը Գ. Յովսէփեանի ուղեղը մշապարս վիճակի մը մէջ պահող տագնապին։

Գ. Յովսէփեան, այսպէս, ամէնօրեայ յաճախանքով հաւաքած իր խուժաստանէն – բառը առէք խուժաններու աշխարհ մը թելադրող – պիտի կազմէ ընկերութիւններ, չըսելու համար հասարակութիւն։ Պիտի կազմէ վանական « ուխտի միաբանութիւններ », ոմանք քանի մը դարու կեանքով նոյնիսկ։ Դուք հազիւ կ՚ըմբռնէք թէ ինչ կը նշանակէ միաբանութիւն մը, ա յդ դարերուն, իր անդամներով, գործերով, վանքէն ներս ու վանքէն դուրս, երբ իշխաններ, սեպուհներ, քիչ շատ կուշտ սեղան շտկողներ իրենց մեղքերը, կիրքերը, տառապանքները կը յաւակնին գծել վանքի մէկ պատին քարի մը երեսին, իրենց անունը վստահելով, վճառելէ վերը իրենց մահէն յետոյ պատարագին մէջ յիշուելու անգամները, այնքան սրտայոյզ երկիւղածութեամբ։ Գ. Յովսէփեան, այդ անուններէն պիտի կազմէ բարձր ալ դասակարգը, իշխանական տոհմերը, ազգականական կապերով իրարու վերածելի մարդոց ընտանիքներ։ Իրարու եւտեւէ կ՚անցնին սա անունները, հասկնալի խաժամուժը յօրինելու ձեր մտքին մէջ: Ու ճիշդ այս կէտին է որ սկիզբ կ՚առնէ ալշիմի ն։ Կը խօսիմ՝ օրինակով մը.

Ունեցէք Գրիգոր անուն մը։ Եւ որովհետեւ աւանի մը բնակիչը չէ այդ մարդը, հարկադրաբար ձեր մտքին ինչպէս արդէն յիշատակարաններուն, արձանագրութիւններուն կը ներկայան հարիւրաւոր նման, հնչումով անուններ, երբեմն նոյնիսկ ժամանակի նոյն շերտին մէջ։ Բոլորը կազմով մը կտոր մը բան յանձնած տեւողութեան տոմարին։ Կը հետեւի անոնցմով ստեղծելը խաժամուժը։ Գ. Յովսէփեան պարտքին տակն է այդ հարիւրներու մէջէն իր Գրիգորը առանձնացնելու: Այսօր համար անիկա խնամքով հաւաքած է վաւերաթուղթեր, երբեմն տող մը, երբեմն էջ մը, իրարմէ դարերով հեռու աղբիւրներէ։ Այս նշխարներուն օգնութեամբ անիկա կը յաջողի ճանչնալ այդ Գրիգորին տունն ու տեղը, ազգատոհմը, կեանքին ծանր արարքները, ինչպէս մանր ու մեծ բոլոր գործերը, գործառնութիւնները որոնցմով այդ Գրիգորը կ՚ըլլայ ինքզինքը, իր պարտքը, պիտի ըսէիք: Կ՚ընդունիմ: Բայց իր պարտքը պիտի չըլլար, Գրիգոր Կաթողիկոսի մը համար անհրաժեշտ սա documentationը ձեզի վճառել նաեւ մի ոմն Գրիգոր քահանայի, նոյնիսկ դպիրի մը համար որոնք միջոց են ունեցել ձեռագիր մը գնելու, եւ անոր մէկ անկիւնէն եւ թէ ոչ յիշատակարանէն, ձեզմէ խնդրելու որ գիրքը երբ գործածէք յիշէք իրենց եղբայրները, ասոնց կիները, « քուերը » (քոյրերը), ծնողները առանձին առանձինն: Ուրեմն ձեռագրէ մը Գ. Յովսէփեանին մտքին կը նէտուին քիչէն քիչ քանի մը՝ տեսնեակ անուններ, միշտ այդ մի ոմն Գրիգոր քահանայի հետ որոշ կապակցութեամբ։ Ու ինչպէս կը պատահէր շատ յաճախ, ենթադրեցէք որ ձեռագիրը ծախուի: Երկրորդ գնողը այս անգամ իր կարգին, իր խմբագրել տուած յիշատակարանին մէջ, պիտի բարդէ նոր անուններ: Կարդացողներուն աւելցուցածնե՞րը։ Ձեռագրին ոդիսականը, որ կրնայ գողցուիլ Գլաձորէն Գահիրէ, թռիլ, ծախուիլ, վերադառնալ իր բնակավայրը: Ու ձեան հիւսին նման, ժամանակ մէջ հետզհետէ աճող այս մարդերու խումբը, միակ ձեռագրի մը մէջ, կը դառնայ ճշմարիտ խուժան մը, սա տարբերութեամբ որ ամէն անուն կը յամառի իր պատմուճանը պահել իր վրան, այսինքն չհրաժարիլ իր անձնականութենէն։ Ու ապրիլ Գ. Յովսէփեանի մտքին մէջ: Հիմա կը հրաւիրուիք այդ ձեռագիրը բազմապատկել ես ըսեմ՝ հարիւրով, դուք ճշդեցէք հազարով, հազարներով։ Տակաւին։ Անունները մինակ մագաղաթներու մէջ չեն բնակիր: Անոնք կ՚ապրին քարերու կողքին, աւերակներու պատերուն, գերեզմաններու վէմերուն, երբեք, նոյն իսկ բնական ժայռերու: Ու դուք, Գ. Յովսէփեանէն ձեր աչքը չէք կրնար փախցնել այդ բեկորներուն աղաչանքէն։ Կ՚առնէք անոնց լուսանկարները, առնուազն ընդօրինակութիւնները: Կ՚ըմբռնէ՞ք տարտղնումին ընդարձակութիւնն ու ճակատագիրը։

Թելադրելէ վերջ մեթոտին սա տարօրինակ դժուարութիւնները կ՚անցնիմ արդիւնքին: Եթէ փոքր անուններու հետ սա եղանակը կը դառնայ ուշադրութիւնը բեկանող [4], մեծ անուններու հետ գործադրուած, անիկա կուտայ անմոռանալի պայծառութեամբ, ամրութեամբ, մանաւանդ թանձրութիւնով (արեւելահայերը կ՚ըսեն կոնկրետ ) անձնաւորութիւններ որոնց հրապոյրք, համը, խռովիչ անուշութիւնը մեծ մասով կը բղխին իրենց իսկ պայմաններէն, կեանքի կտորէն որ յուշքի մը ձեւով ինկեր է այդպէս ժամանակ անհուն ծովին մէկ ափունքին, կառչելով քարի մը, թուղթի մը, գիրի մը: Անձնաւորութիւններ, պարզ ինչպէս բարդ, իշխան ինչպէս արհեստաւոր, Բանին սպասաւոր ու ամենամեղ քերթող (մագաղաթի)։ Ձեռագրէն ինչպէս մանրանկարէն, աւերակէն ինչպէս ողջ տաճարի մը որմախորշերէն, ազատուած սկիհէ մը կամ շուշփայէ մը: Բոլորը նուրբ, բնութեամբ դալկացած, լեզուին բառերուն ետին կծկտած, իրենց հզոր կայքերը կարծես քաւելու համար: Որոնք կախարդական ըսուելու չափ թեթեւ ձեւերով կը հաւաքեն իրենց գծիկները, կ՚ըլլան մարմին, կը հագնին բարոյական ալ գեղեցկութեան երբեմն ծիրանին, նահատակութիւն շապիկը, այնքան տաքուկ, այնքան իրաւ, այնքան հեռու, հին, օտար, հէքիաթունակ նոյն ատեն, որ կը վարանիս սա անիրական իրականութիւնը արուեստ անգամ որակելու: Մանաւանդ մանրանկարներուն հազիւ շէմատիք եւ ազատութեան դիմաց որքան խորունկ անոնցմէ բխող հոգեղէն իրականութիւնը: Այս ամէնը Գ. Յովսէփեան կ՚ընդունի բնական ընկալչութեամբ մը։ Այս ամէնուն դէմ անիկա հազիւ կը բանայ բերան հմտութեան ծանր բառերուն տակ վախնալով չքացնելէ այնքան փխրուն սա նշխարները։ Ըստ ձեզի թէ մարդեր կան որոնց հետ գրելու տագնապ մը չի դրուիր քննութեան սեղանին։ Գ. Յովսէփեան այդ անձնաւորութիւնները յօրինելու ատեն, մոռցած է թէ գրագէտ մըն է, այսինքն մէկը որ պարտքին տակն է գտածը փոխակերպելու, չըսելու համար աղուորցնելու, սեւցնելու, հաւասարապատիւ արարքներ գիրին սպասուորներուն մօտ: Ու ասիկա անոր համար, թերեւս, վասն զի գրագէտին դերը արդէն ժամանակը կատարած է, այլ մարզերուն վրայ նետելով իր ոստայնը, որուն ընդմէջէն մեր խստութիւնները կը մեղմանան, մեր համակրանքը կը կանխագրաւուի խորունկ տխրութեան զգացման մը մէջէն, որ մահուան համն է անցեալին վրայ:

Գրելու մասնաւոր եղանա՞կ մը։

– Չեմ կարծեր։ Գ. Յովսէփեանի ոճը առաքինութիւնն ունի ոճ չըլլալու: Այսինքն արտաքին որեւէ նպաստի կարօտ չէ այդ եղանակը։ Ուղիղ, Գաղիացիք կ՚ըսեն direct, անմիջական, անհրաժեշտ այդ նախադասութիւնները շարանը կ՚ազատէ ասպարէզին տափակութենէն, իմ կարծիքով, պաշտպանուած ըլլալուն ոչ միայն անհուն հմտութեան մը պատկառանքէն (որ մինակը անբաւական է սակայն), այլեւ հաւանաբար սիրտին ալ զեղումէն զոր պարտաւոր էք նկատի առնել: Սրուանձտեանց, Ալիշան, Կոստանեան, Միաբան, Մագիստրոս, արեւելահայ բոլոր բանասէրները հոս է որ կը կը զատուին հանդարտ, ուղեղով գործող, տրամաբանող մարդոց կարաւանէն: Անոնց անձնականութեան գոլը, գոյնը, ներքին իրաւութիւնն են որ կ՚անցնին իրենց հետ շփումի մտնող մարդերուն։

Այս գիծի նկարագիրներ են, մատենագրականին կալուածին մէջ մասնաւորմամբ մը, Եսայի Նչեցի, Յովհաննէս Գառնեցի, Խաչատուր Կեչառեցի, երեքն ալ Խաղբակեանք էն որ պատմա–մատենագրական պարկեշտ, ամուր, մանրազնին կառուցման գլուխ գործոց մըն է, թերեւս Գ. Յովսէփեանի գրական տաղանդէն ալ ապահով յիշատակարան մը, ուր ոչ մէկ մտաածում կը բխի գրագէտին ուղեղէն որ չունենար իր զսպանակը արտաքին վկայութենէ մը։ Թերեւս տեղը յարմար, դիտել ալ տալու որ գրականութիւն եղող ու չեղող սա աշխատելու կերպը գիտութիւն, հմտութիւն ալ է ու չէ նոյն ատեն։

Չեմ կրկնելու ընթացիկ, մասնաւորաբար արեւելահայոց մօտ ընդհանրացած եղանակը, անգամ մը հեղինակուած դեմքերը նորէն բերելու ցուցահանդէսի, քննելու համար անոնց աս ու ան գիծերուն հարազատութիւնը, տեղալու փոշին մանրուք դիտողութիւնններուն, – հեղինակէն տրուածը տաքցնելով նորէն տալու ձեր վայելումին: Իմ ընելիքը այս մարդոց հոգեկան հարստութեան, կամքի հզօրութեան ու սրտի մեծութեանց արժանիքները ոչ դրուատելը կրնայ ըլլալ, քան ի որ Գ. Յովսէփեանն այնքան յաջողութեամբ, երբեմն յուզիչ գեղեցկութեամբ կատարած է այդ պարտքը, անոնց հանդէպ, եւ ոչ ալ անոնց պատմական հարազատութիւնը, յօրինման արտակարգ կենդանութիւնը հաստատել: Մեր օրերու անձնաւորութիւնները չափով մը մատչելի են այդ աշխատանքին։ Անցեալին անձնաւորութիւնները շահ մը չունին ատկէ: Բայց իրողութիւն է որ քննադատը ուզէ կամ չուզէ ողջ են այդ մարդերը Գ. Յովսէփեանի էջերուն մէջ, իրենց կենդանագիրներուն, ըսի անգամ մը, բովանդակ իրաւութեամբը։ Իմ ըսելիքները կը բխին զանոնք սեւեռելու, նուաճելու համար գործածուած եղանակին – թեքնի՜ք մը – նրբութենէն որքան ma î tiriseէն: Պուտ մը լուսաբանութիւն, եթէ կը հանդուրժէք:

– Ամէն անձնաւորութենէ կամ խումբէ առաջ, Գ. Յովսէփեան իր առաջադրութեան սեղանին ունի հիմնական մտածում մը, բաւական ընդարձակ եւ խորունկ, որպէսզի գործածուելով չսպառի վաղաժամ։ Կուտամ օրինակ մը, Խաղբակեանք ին առիթով։, Ասիկա՝ մեր աւատականութեան իրականութիւնն է, թանգաւորական տոհմերու քովն ի վեր, կամ անոնց չքացումէն վերջն ալ ։ Տիրականը այս հաւաստումին մէջ աւատական յղացքին կշիռը: Ասկէ՝ մարդերը։ Ասոնցմէ՝ արարքները։ Ասոնցմէ արդիւնքները, մասնաւորաբար մշակոյթի կալուածին վրայ: Ահա իր պարզագոյն եզրերուն վերածուած թեքնիք մը։ Այսպէս տրուած մտածման սա կաղապարը, Գ. Յովսէփեան կը լեցնէ անսպառ կոչուելու չափ առատ մանրամասնութիւններով, ջախջախիչ ձեւով մը… ձեռագիրներէ մեկիկ մեկին ճարուած ու ձեռագիրները, նոյնն են մեզ է համար: Կը հրաւիրեմ ձեզ կենալ պատկառանքով uա հաւաստումին հանդէպ։ Միամիտ մը չեմ չվախենալու չափ վտանգէն, որ խճանկարային յօրինումին աղքատութիւնն է, բաղդատուած արձանային միակտուր ժայթքին։ Ու չեմ ալ թեթեւցներ վտանգը մարդու մը կտորները հարիւրաւոր տեղերէ հաւաքելով մարդ մը ոտքի նետելու: Կենդանի անձնաւորութիւն մը հնութեանց թանգարան մը չէ։ Բայց ըսի ձեզի թէ Գ. Յովսէփեան կը ճանչնայ ոսկին ։ Ու այս զգայարանքը, այս expertiseն է որ կը վարէ իր ընտրութիւնները իր համբարած հսկա յական մթերքէն։ Եւ որովհետեւ իր յօրինելիք անձնաւորութիւնները – իր թէզին իսկ ի պաշտպանութիւն, մշակոյթ եւ արուեստ – գլխաւորաբար եկեղեցականներ [5] են, աշխարհականներու ճակատագրական տժգունութեան պատճառով, արդիւնքը կը ստանւոյ նկարագիր մը, կրօնա–բարոյական շեշտեալ գոյներով։ Ու հակառակ անոր որ Խաղբակեանք ը աշխարհիկ հարստութեան մը նուիրուած մենագրութիւն մը կը խոստանար, առնուազն անունին թելադրանքովը, գիրքը երբ կ՚աւարտէք, ձեր մտքին վրայ ոչ մէկ իշխանի ստուեր: Փոխարէն՝ տպաւորիչ, յուզիչ, նոյն իսկ շքեղ կերպարանքները իրարմէ փառակերտ եկեղեցականներուն: Գարեգին Յովսէփեան հին մատենագիրները իր մորթին մէջ ունէր անքակտելի:

Եթէ բաղդը այնպէս ուզէր որ այս տիպարներուն մէջ տաղանդին երեսները ըլլան մէկէ աւելի, այսինքն երբ նոյն անձին ետին ուսուցիչ մը, գրող մը, կազմակերպիչ – գործիչ մը իր անձին վրայ մեծ զսպումներով հեղինակութեան բարձրացած սուրբ մը կուգան քով քովի, դուք պիտի գտնէք Գ. Յովսէփեանը լայն, հեշտագին զեղումի մէջ, կողմերուն իւրաքանչիւրին համար, միշտ անյայտ աղբիւրէն, այսինքն ձեռագիրներու մթերքէ, ընտրուած վճռական վկայութիւններով։ Ըսէ թէ իր հրապոյրը առաւելապէս պարտական էր անիկա այդ նախանիւթին, ասոր շուկաներուն, ընդհանրապէս՝ ձեռագիր, մանրանկար, քար կամ աւերակ։ Էապէս հաւաքչական, հմտական որով եւ ստերջ սա կրթանքը հիմնական ձգտումի մը մէջ կը գծէ ինքզինքը, դառնալու համար մշակոյթի կառուցման նախատարր: Իշխանական տուն մըն էին Խաղբակեանք ները: Մոռնալու չէք ասիկա։ Ու ձեզի թելադրուած է որ Գ. Յովսէփեանին ձգտումը պատմութեան միջոցներով պատմութենէն անցնիլն էր անդին ։ Այսինքն`

– Մշակոյթին։

Ու կը կրկնեմ

– Քաղաքը կ՚անցնի բայց անկէ կը մնայ արձանիկը։

Գաղիացի բանաստեղծին այնքան իրաւ վճիռ–պատկերը, եւ կ՚աւելցնեմ

– Անցեր են բոլոր իշխանները, իրենաց փառքէն, խենթութիւններէն եւ գեղեցկութիւններէն երբեմն անունի կտոր մը անգամ խնայելու անկարող, բայց իրենց արարքներէն մեզի ձգելով երբեմն շատ սրտառուչ կերպարանքներ, այսինքն այն բաներէն որոնք մեր մշակոյթը կը խորհրդանշեն։

Իշխանականին հանդէպ սա գաղջութիւնը, տարտամութիւնը Գ. Յովսէփեան կը վճարէ քառապատիկ, հոգեւորականին համար վարակիչ, յուզիչ սիրով եւ հպարտութեամբ։ Թեթեւութիւն՝ ասպարեզները պատրուակ գործածել, սա զեղումը հասկնալու: Ի վերջոյ ստոյգը ան է որ մեր իշխաններուն պալատները, իշխաններուն իսկ ըմբռնողութեամբը շուքն իսկ չէին արժեր Աստուծոյ Պալատին։ Ստոյգ է դարձել որ թագաւոր եւ թագուհի առանձին այնքան կարեւոր զբաղանքներ ալ ունէին արուեստին սպասը յանձնելու համար ասոր ընդունակ աշխատուորներու: Յետոյ ունիմ աւելցնելիք ուրիշ ալ մանրամասնութիւն։ Մեռելներու աշխարհէն ներս որ կը կոչուի գրականութեանց պատմութիւն, զգացիական ջերմութիւնը անհրաժեշտ պայման մըն է կեանքին զգայութիւնը թելադրել կարենալու: Առանց այդ հուրքին, շառայլին դէմքերը մոմիաներ են թանգարանային անզգածութեամբ մը նմոյշներ, օր մը եղած բայց անդարձ մեռած բաներէ, որոնք կը վրդովեն մեր իմացականութիւնը, այսինքն կը հետաքրքրեն, բայg չեն հասնիր մեր սիրտին։ Յիշեցէք երբ կ՚այցելէիք թանգարանները: Մեռելն ու կեանքը հոն երբեմն քով քովի են, իրարու շքերուն նման: Գ. Յովսէփեան իր հոգեւորականները կ՚արդիացնէ այս կրակով։ Ա յս մեծ տրամադրութեան մէջէն, կը բացուին յօրինումին միւս աղբիւրները, զայն կենդանի, իրաւ ընող այն փոքր, բայց անփոխարինելի մանրամասնութիւնները, որոնք անձէ մը կ՚ըսեն իրենց քիչին մէջ, այնքան շատ որքան չեն ըսեր մարդը լման նիւթ ունեցող հաստ իմաստասիրական ձեռնարկներ: Չեմ կրկնելու ինքզինքս Գ. Յովսէփեան նախընտրաբար ձեռագիրներէն ջոկած տողերով, փշուրներով, տարբեր տարբեր ձեռքերէ հոն ինկած, կը յաջողի անուններուն հագցնել ոչ միայն իրաւ մարմին մը, այլեւ անոնց կը ճարէ անհրաժեշտ պատմութիւնը, առնուազն գործօնութեան աւագ գիծերով։ Ըսես անտես ձեռք մը, իրարու ետեւէ, առանց մեզի ատեն տալու որ վերահասու ըլլանք կատարուածին, կ՚արձակէ ածականները, այնքան հին ու նոր սոյն ատեն, այնքան վար դարերու շաղովը օծուն բայց մեզի ընտանի նոյն ատեն, խոստովանութիւնները որոնք աշխարհին մեղքերը կը դիզեն թերեւս սուրբէ մը աւելի սուրբ գրիչին, դպիրին, հեղինակին ուսերուն։ Այս փրդուճ փրդուճ տարրերով կը համադրուին սնմոռանալի շքեղութեամբ երեւոյթները, եկեղեցականներ առաւելապէս, որոնք մեր պապերն են դարձեալ, մեր օրերու եպիսկոպոսներու, վարդապետներու նման հալածական, դատապարտուած իրենց ժողովուրդին ճակատագիրը կրկնելու, կրկնուորեալ սաստկութեամբ, քանի որ ամենէն առաջ պիտի հրաւիրուին մեռնելու: Բայց երբեք տկար, երբեք յուսակորոյս։ Եօթանասուն տարիներու ընթացք ին Գլաձորոյ Վանքը արդիւնասրած է մեր գրականութիւնը, գրչութիւնը, մանր արուեստներու բաժինը գործերով որոնցմով այսօր ոչ միայն կը յուզուինք, այլեւ կը հպարտանանք։ Ուրիշ փորձի մը մէջ, Մոռցուած բաներ, Նոր–Գիր հանդէս (945–46) ես մօտեցեր եմ վանքերուն, վերլուծեր վանականներուն դիւցազներգութիւնը։ Իմ աշխատանքը մտատեսական էր։ Գ. Յովսէփեան զայն իր կարգին կատարած է առարկայօրէն, հաստատ իրականութենէն պաշտպանուած գործերու մէջ։

Գլաձորի համալսարանին վարդապետները միայն ուսուցիչներ չեն, շրջանին խոշոր չափերովը պայծառափայլ, ատեն մը ուր ուսումը երկնային շնորհ էր «սակաւուց» մատչելի, եւ ուսուցումը, այսինքն ուսումը բաշխելու արարքը կը համեմատուէր գերագոյն առաքինութիւններուն։ Ձեռագիրներու մէջ որքան առատ այն որակականները որոնք կը պսակեն սորվեցնողը: « Եռամեծ »ը, « փիլիսոփան », « երկնահանգոյն »ը գրիչները խորունկ յուզումով կը գործածեն իրենց ուսուցիչներուն անուան հետ: Ստիպուած եմ անցնիլ արագ, երեւոյթին կապուած իրարմէ աղուոր ու սրտագին թելադրանքներէն ու հազիւ խօսիլ այդ մարդոց գրիչովը մեզ հասած ձեռագիր կամ տպեալ վաստակէն, որ եթէ կը պահէ մօտ 15 դարու վրայ հանգունութիւն մը, դարձեալ կը պատկերէ մեր պայմանները կրօնական եւ իմացական գետինին վրայ, պայմաններ որոնք դարէ դար երանգ միայն կը ձգեն կամ կ՚առեն, խորքին անայլայլ նույնութիւնը վայ։ ԺԳ. դարուն անշուշտ նորութիւն չէին գանձերը, բայց նորութիւն՝ անոնց մէջ դնել փորձել բաներ որոնք ժամ չհոտէին։ Կարդացէք Յովհաննէս Գառնեցիի (որ Խաղբակեաններուն պատկանող Գեղարդի վանքին մէջ աշխատած է ԺԴ. րդ դար) սա տողերը, զգալու համար սկիզբը ուրիշ ոգիի մը, ուրիշ գրականութեան մը։

 

Մի՛ տացես զարծաթ քո ի վարձու:
Մի՛ հարկանիցես զմարդ կամ զանասուն:
Մի՛ անողորմեսցիս ի վերայ գրաստուց։
Մի՛ լինիցիս գող ջրոյ եւ կամ հողոյ եւ կամ այլ իւիք իրաց։
Մի՛ կցեսցես տուն առ տուն կամ՝ մերձեսցես սինոռ առ սինոռ:
Մի՛ երթիցես ի դիւթ եւ ի կախարդ եւ գարընգ է ց:
Մի՛ անցուսցես ի վերայ քո աւր՝ որ եթէ չկարդասցես գիրք:
Մի՛ խառնեսցես ջուր ի կաթն կամ ընդ գինի ի խապ կամ ի վաճառ:
Մի՛ քակեսցես զցանգ հայրենի եւ կամ արհամարհեսցես զեդեալ կարգս եւ զկանոնս նախահարցն։
Մի՛ տացես թոյլ առնել ի վերայ մեռելին կած, եւ կապոյտ եւ կտուր հերաց եւ օճիրս:
Մի՛ մնասցես առ քեզ վարձք վարձականանց եւ աշխատութինք մշակաց:
Մի՛ ձգիցես առաջի մդ. կան խախ կամ խլինք կամ թուք։
Մի՛ լինիր կոշտ եւ կոպիտ, անհանճար եւ անիմաստ:

«Այս ձեւով 150 խրատ տալուց յետոյ, աւելացնում է, «զոր եթէ առեալ ընդունիցես զսա՝ եւ այլոց երկիւղածաց ուսուսցես՝ բարւոք արասցես»:

Խաղբակեանք (էջ 103)

Աւելորդ է բացատրել այս այնքան իրաւ պատգամներուն քաղաքակրթական տարողութիւնը:

Նոյն գիրքէն, ուրիշ տեղէ մը ուրիշ հեղինակէ մը, Մխիթար Այրիվանեցի, այս Գեղարդի վանական, սա գանձը

«... որի մէջ հեղինակը ներբողում է գրքերը որպէս հարսի (եկեղեցի) զարդարանքի մասեր, թուելով նրանց անուններն ու գործածութեան տեղը. »:

 

Այս քեզ շարոց մարգարտով եւ գումարտակ քում գըլխոյ.
Նոյն մեհեւանդ քում անթոյ եւ բազկալար դաստակով։

 

Սա մատանի քում՝ կընքոյ եւ գինդ գեղոյ ականջոյ,
Սա տարփ գաւտոյ քոյդ միջոյ եւ շաղք հերաց քում հիւսոյ՝

 

Ոսկի խնձոր խաղալոյ եւ վարդ ծոցոյդ յարակայ:

 

Իսկ այս կտակ նոր ուխտի, ներկեալ արեամբ Յիսուսի,
Սա դամռանկի քում գլխի եւ Սարասխի ճակատի.

 

Զառքաչ խիլայ վերն յարկի բեհեզ հաջող պարփակի:
Հանդերձ նոսին հալուղի եւ պարեգաւտ շուշթարի:
Սա զարդ անձինդ գովելի բիւրապատիկ խիլայի։

 

Որ աւրըստաւուր փոփոխի ըստ խորհըրդեան քում տաւնի,
Երկըրպագեա՛ խիլայտըւին, որ գայ առ քեզ հեզաբար:

Խաղբակեանք (էջ 117)

Կ՚արտագրեմ ուրիշ մը.

 

«Ես Մխիթար գրիչ սորա
Թուղթս անկոկ ու գրիչ չկայ,
Աւուրքս ցուրտ ու պարզկա
Չարտախ բարձր ու կրակ չկայ,
Դոներս (հաց) չոր ու սպաս չկայ,
Եւ այս Գլաձորն ո՞վ գիտենայ։
Ես յոյժ նեղած ու ճար չկայ,
Եւ ես պանդուխտ ու վեղար չկայ»:

Խաղբակեանք (էջ 220)

Այս քանի մը արտագրումներուն միտք բանին ձեր ուշադրութիւնը կանչել այդ կտորներուն մէջ իրական ոչ միայն բանաստեղծութեան վայելումին, այլեւ արդի աշխարհաբարին նախաւոր կերպարանքներէն պատառիկներ դնել ձեր առջեւ: Գ. Յովսէփեան այս ամէնը գնած է ձեռագիրներէն։ Ու այդ գոհարները շատ մօտիկէն կը իջեցնեն այն հոգեվիճակը որ համայնական է շրջանին բոլոր գրողներուն համար գրեթէ։ Ֆրիկ, Թլկուրանցի, Գ. Աղթամարցի, Երզնկացի, եթէ չեն սկսիր մեր աշխարհիկ բանաստեղծութիւնը, փաստ են մեծ արուեստէն, պայծառ իրագործումներէն որոնք երկու դար վերջը Քուչակի վերադրուած քառեակներով պիտի ըլլան մեկնակէտը մեր նոր հոգիին արտայայտութեանց: Մնաց որ, դեռ տասներորդ դարէն, Նարեկացիի գանձերն ու քերթուածները, թէ՛ իբր խորք, մանաւանդ թէ՛ իբր ձեւ, կը զատուին շարականներուն այլամերժօրէն կրօնաթաւալ կշռոյթէն, ըլլալու համար գունագեղ, « հեզաճկուն » բախումներ, դժուար տարազելի` գրիչին տակը խստաբարոյ մոնազին։ Փոխուա՞ծը: Անշուշտ: Ու այդ փոխուածը իրաւ է դարձել, ԺԳ. րդ դարու ամենէն յաջողակ բանաստեղծի (Շնորհալի) մօտ: Ու ԺԴ. րդ դարուն այլեւս չեն հանդիպելի. դժնդակ քերթուածները Գ. Մագիստրոսի:

– Ուրի՞շ:

– Այսինքն ճիգը՝ որ մեր մշակույթ ին համար գտաւ Բագրատունիներու փառքը (Ադոնց, Թորամանեան), մեր պատմութեան վրայէն վերցուց ժանտ, մղձաւանջային վարագոյրը շրջանի մը ուր մեր ժողովուրդը հոգեկան աշխարհ մը կը փոխէ գրեթէ, թաթարական արշաւանքին մէջէն, խաչակիրներէն խաբուելէն վերջ (Յ. Մանանդեան), մեր գրականութեան վրայ աւելցուց մեր Միջնադարին զգայնութիւնն ու բանաստեղծութիւնը (Ա. Չօպանեան), եւ Գ. Յովսէփեանով ձգտեցաւ ատոնք համադրել հայ արուեստի եւ մշակոյթի աւելի որակաւոր յղացքին ներսը։

 

Արեւելեան իմաստութիւնը, առածաձեւ ու զգաստ,
Հայկական թախիծը, այնքան սուղ վճարուած որով եւ անմերժելի,
Պապենական փորձառութիւնը զոր նոր է որ կը յուսակնինք ուրանալ,
Ձեւի, գոյնի, փայլի եւ գեղեցկութեան զգանյութիւնները որոնք երկնէր
Երկին են մինչեւ Դուրեան կը յամառին մեր գրողները տառապեցընել են:

 

աժան առանձնացումներ չեն վերի քերթուածներէն` արտահանելի։ Անոնք մեր ժողովուրդին անմիջական շնորհները, հարստութիւնը, ապրումը, համն ու մեռոնը կազմեցին դարերով, անոր բարոյական զգացողութիւնը, անշահախնդիր երկնայնութիւնը, ու այն վարակիչ, տաք եփունութիւնը` որոնցմով մեր պապերը կեանքը հագնելու, դիմադրելու, « բարիօք ի կատար ածելու » արարքները վերածեցին ազգային հոգեխառնութեան։ Եթէ տասնէն վար, ետ՝ մեր դարերուն համար արդի հայ ժողովուրդը ցոյց չի տար հանգունութեան գիծեր, եզրեր, ԺԳ. էն ասդին մեր դարերը եւ արդ ի ժողովուրդը իրար չեն հերքեր: Մեր մշակոյթին այն շրջանը ուրեմն՝ ուր մեր հոգին կերպարանք մը կը փոխէ։

 

Կուտամ ձեզի ուրիշ պատասռ իկ մըն է։

 

«Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս Ա .
Ի սեաւըն գեղեցիկ։
Եւ հանեալ զոսկէօղ
Շիկափոկ պարանն
Եւ անցեալ որպէս զարծուի
Սըրաթեւ՝ ընդ գետն
Եւ ձըգեալ զոսկէօղ
Շիկափոկ պարանն
Ընկէց ի մէջք
Օրիորդին Ալանաց
Եւ շատ ցաւեցոյց՝
Ըզմէջք փափուկ օրիորդին
Արագ հասուցեալ
Ի բանակըն իւր»։

( Գողթան երգեր, Խորենացի )։

որուն իբր լրացուցիչ կ՚առաջարկեմ

 

Տեղ ոսկի տեղայր՝
Ի փեսայութեան Արտաշէսի,
Տեղայր մարգարիտ
Հարսնութեան Սաթենկանն ...

( Գողթան Երգեր, Խորենացի )

Ոչ մէկ կարիք ծանր հմտութեան, աւելի ծանր՝ վերլուծումներու բացատրելու համար երկու խումբ երգերուն արտածորած հոգեխառնութեանց տարբերութիւնը։ Ցեղին երիտասարդութիւնն է որ մեզի կուգայ երկրորդ խումբին պատառիկներէն (դեռ կան ուրիշներ, Խորենացիով փրկուած)։ Ու այդ տարօրէն ամփոփ, մեղմ, անուշ գիծերուն մէջ տեսարանը կարելի հայկական դիւցազներգութեան մը շեման կը բերէ մեզի: Չեմ բացուիր հնդկական, իրանեան, հելլէնական դիւցազնավէպերուն բաղդատութիւններուն: Իմ թելադրել ուզածը ապրումն է միշտ, բառերուն ետեւէն։ Ու մինչեւ իմ մանկութիւնը այդ ապրումները կային։ Խեղճ ու պատառ հարսին գլխուն, երբ իր ոտքը կը դնէր էրկանը տանը սեմին մարգարիտին տեղ մենք կը թափէինք ցորենն ու կորեկ։ Ու նոյն իսկ կաղ փեսային վրայ տասնոց, հինգնոց մետաղ դրամները կը տեղայինք բաց սիրտ ու երջանիկ: Ու տակաւին։ Կային ձիերը։ Կային արիները, հարսնիքի մէջ՝ թագաւոր, խեղճ զարդ ճիտին, իբր ծիրանիի խորհրդանիշ, բայց հարսնիքէն առաջ կամ վերջ, դուրս՝ գեղջուկ, լեռնական, ասպատակ, կռուող` առնուազն հացին համար, հողերուն ու ժայռերուն հետ: Ու կային աղջիկները, անոնք ալ սանկ թագուհի ու շարունակելը ձեզմէ: Հէքիաթին քերթուածէն ոսկէօղ պարանին տեղ, իմ օրերուն, երիտասարդը մէջքէն երկու կանգուննոց սուր կը հանէր: Կը պատահէր որ ջուրերու վրայէն ցատկելն ալ մաս կազմէր դիւցազնավէպին։ Աւելի յաճախ` ձիթենիի, թթենիի պարտէզներէն, մանաւանդ հարսագոյն այգիներէն աղջիկը կը բարձրանար ձիուն քամակը, կը գրկէր մէջքէն հեծեալը ու կը սկսէր արշաւը... Կրակի պէս վազող երիվարով, «տարածութիւնը ուտելով», հովէն ալ արագ։ Ասիկա առեւանգումն էր մեր պատմութեան։ Ու կար տակաւին հարսնիքը, հսմաձայն հանգամանքներուն։ Լայն, արձակ, բարի՝ երբ արիւն չէր վազած երկու կողմէն։ Մութ, տրտում, հեռու՝ երբ սուրը ըլլար աշխատած։ Խորենացիին պատառիկը քիչէն քիչ երկու հազար տարուան հնութիւն ունի այսօր, որուն մօտ կէսը կտորին գիրի ընկած օրերուն ալ իրաւ էր անշուշտ։ Ու իրաւ էր, ձեզի պատմեցի, իմ մանկութեան ալ օրերուն։ Ու մտածման նոյն զուգորդութիւնով իրաւ էին ու են նաեւ ԺԳ. րդ դարու Գառնեցիին պատառիկները, այս ժողովուրդի ամենէն շնորհալի ստեղծումներուն ծաղիկներէն գոյաւոր։ Դարձեալ, իմ մայրը ինծի սորվեցուց՝ չկոխել մրջիւնին վրայ, չմեռցնել նոյնիսկ գող կատուն, որ իմ վառեակը կերեր էր օր մը առաջ ու յաջորդ օրը ինկեր իմ ծուղակին։ … Եւ կը հաւատամ, այս լեզուները զիս ոչ միայն նիւթէս չեն հեռացնել, այլ կը ծառայեն լուսաւորելու հայ հոգիին գեղեցկութիւններուն մթին առեղծուածը:

Ու, հայ հոգիին երկու եզրերը իրար բերելու սա փորձիս մէջ կ՚օգտագործեմ ինձմէ շատ վեր ուրիշ օրինակ մը, քննութեան սեղանին բերելով հարազատ սրբութիւն մը, մեր հաւաքական հարստութիւններէն ամենէն սխրալին, գէշ հասկցածը, մութը, բայց նոյն ատեն ամենէն պայծառը, անուշը, խրախուսիչը՝

– արեւմտահայ գրականութիւնը,

որ բերանն է ինկեր աժեմին ու չաժեմին, աճուրդի հանուած, մուրացկաններու խումբի մը կողմ է:

Հարիւր տարի՜: Այսինքն` հարիւրով գրողներ։ Այսինքն՝ հազարով ցաւեր: Այսինքն՝ բիւրով, միլիոնով նահատակներ։ Այս մթին քաոսէն ներս դժուարութիւն անշուշտ ձեր մուտքը։ Բայց քիչ քիչ պիտի գայ վարժութիւնը աւելի յստակ տեսնելու: Ձեր տեսածնե՞րը,

– Ձեր ժողովուրդը, անշուշտ առանց սոփեստութեան։

Որքան ծանր եղաւ ուրացումը։ Երէկի տղան առանց խղճահարելու հերոսութիւն համարեց յարձակիլ Պետրոս Դուրեանին վրայ, Պետհրատը հարցապնդել, իր յանդգնութեանը համար այդ հոսհոսէն տաղերու փնջիկ մը հրատարակած ըլլալու մեղքը բարձրացնելով պետական դաւաճանութեան, ճիշդ ինչպէս ըրին Մայակովսկիին համար զայն ամբաստանելով ժողովուրդէն հեռու, ազնուապաշտ գրող մը, ու զայն մղեցին ինքնասպանութեան:

Որքան բութ՝ անհասկացողութիւնը զոր չունիմ տրամադրութիւն վերլուծելու:

Ու լո՛ւրջ, կը հարցնեմ,

– Չիկա՞յ, այն ժողովուրդը Պ. Դուրեանին մէջ:

– 119 =

– Պատասխանը սպասեցէք, միատարած, երբ մեր ժողովուրդին իմացական ընկալչութիւնը բարձրանոյ իր չարչիի ախորժակներէն ու ամէն երիտասարդ Դուրեանը հասկնալու չափ իր միտքը ըլլայ կանխապատրաստած։ Այդ պատասխանը դարձեալ մեր ժողովուրդն է որ պիտի ճարէր իր սքանչելի երգերէն սկսած, իր գրողներուն ձգած հրիտակներուն ընդմէջէն։ Այդ ժողովուրդին զգացական հարստութենէն, իմացական շնորհներէն զանակ զանակ արեւմտահայ ուրացուած գրողները, նոյնքան շքեղ հարազատութեամբ որքան չեն ասիկա ապսպրանքին յարդարածները: Մօտ հարիւր տարի արեւմտահայ միտքը ստեղծեց, անոր սիրտը արիւնեցաւ ու այսքան եղերական ինչպէս սխրագին ապրումներ չէին կրնար անարձագանգ անհետիլ: Մէջտեղն են մեր գրողներուն – «Միշտ հասկցէք իրաւ ները, երբեք մի աճեցընէք տգեղութիւններ չիրաւներուն որոնք խճողում ըլլալով կը սկսին ու շուտով փոշի կը դառնան – որո՞ց կտորները հայ հոգիին փշրանքներն են, մենք, քննադատներս, ուղղափառ, հերձուածող, ուզենք թէ չուզենք։ Բացէք Դուրեանէն քերթուած մը, ձեր մէջ յառնողն է միշտ այս ժողովուրդը: Նոյն գործողութիւնը, նոյն դիւրութեամբ գործադրողի չափ սակայն հեռու շրջաններուն վրայ: ԺԳ. դարուն նկարագիրները դեռ չեն ազատագրուած մշուշէն որպէսզի Գառնեցիին քերթուածներուն վրայ վերլուծումը գործադրուէր յաջողութեամբ: Բայց հիմկուընէ անկարելի չէ ըսել թէ Գառնեցիին գանձերը կը լուսաւորենք ոչ միայն մեր մշակոյթէն շրջան մը, այլեւ հայ հոգիին քիչ ծանօթ modalitéները, Գ. Յովսէփեան, առարկայական մեթոտին նուիրուած մը, իր համաքումները կը գոհանայ դասաւորելով։ Ան կը դժկամի վերլուծումը խորացնել – Գաղիացիք կ՚ըսեն՝ pousser –, զգաստ, զգուշաւոր գիտունի մը արժանաւորութեամբը: Ու չարկածախնդրեր իր նախանիւթէն շինել լոստակներ, բարձրանալու համար քանի մը տիրական համապատկերներու: Իրեն հետեւելու համար չէ որ իմ կարգին կը զգուշանամ օրէնքներով իմ տգիտութիւնը վարշամակելէ ու պատգամներ որոտալէ։ Բայց աններելի վախկոտութիւն պիտի նշանակէր միւս կողմէն Գառնեցիի գանձերը, ժողովրդական երգիչներու տաղերը, մանրանկարներուն անուշիկ յաջողուածքները մանրուք փառք յայտարարել։ Ասոնք մերն են, մեր ընդհանրութեանց հաղորդ, ինծի սիրական տարազով մը « Մեր Եղով »:

Գ. Յովսէփեան, անգամ մըն ալ կը կրկնեմ, մատենագրութեան պատմութիւնը չէր փառասիած։ Անոր գրիչ իր տակ հայկական ամէն արժէքաւոր փշրանք նիւթ մըն է հայ մշակոյթին պատմութեան: Խաղբակեանք կամ Պռօշեանք անուն գործ եւ երեք անջատ հատորներուն ետին յատուկ անուանց ցանկ մը կը ներկայացնէ հինգ հազարի մօտ յիշատակութիւն, մարդերէ, գործերէ, վայրերէ։ Պէ՞տք կայ արդեօք յիշեցնելու որ մշակոյթի պատմութեան համար ամէն անուն օժտուած է ներգոյակ արժէքով մը, իբր résidս ծանր ապրումներու: Բայց պէտք կայ աւելցնելու որ այդ հինգ հազար անուններէն կան որ մէկէ աւելի ընդարձակ գործօնութիւններ կը մեհենագրեն։ Այդ դարերուն մարդոց սակաւութիւնը ու, գործերում առատութիւնը անշուշտ պատճառ որ նոյն անունին տակ մենք քով քովի կը տեսնենք այսօր բազմաթիւ կողմեր: Եսայի, Մխիթասը, Յովհաննէս, Խաչատուր միայն վարդապետներ չեն, եկեղեցւոյ սպասին մէջ, կամ դպրոցի դասերուն վրայ այլամերժ մասնաւորմամբ մը պատմութեան անցած։ Անոնք են նոյն ատեն Մատենագիրներ: Անոնք երախտաւորած են մեր գրականութեան պատմութիւնը դարուն ոգին պատկերող գործերու շնորհիւ:

Այդ մարդոց գործին կշիռը զիս չի փորձեր հոս, քանի որ կայ ատիկա կատարուած Գ. Յովսէփեանի միջոցով։ Ըսելիքներս, ինքնաբերաբար, կը պատկանին ընդհանրութեանց կալուածին։ Ձեր միտքին մէջ դժբախտ ժառանգութիւններ կը վախնամ թէ կը մնան տիրապետող։ Եւրոպական քանի մը լեզու խօսող ու գրող Սփիւռքէն ընթերցող մը, առանց տառապանքի, պիտի անցնի խաղաղ իր հանդէսին, վէպին, թերթին, ի յառաջագունէ դատապարտած ըլլալով հայ գրականութենէն գալիք ամէն գործ: Հինին վրայ՝ անոր միտքը պիտի շարէ սաղմոս ու շարական, աւետարան եւ Նարեկ: Ուրիշ խումբի մը համար, այդ անցեալէն ամէն վաստակ անհպելի սրբութի՛ւն սրբոց` որուն վրայ տարակոյսը հոմանիշ է մահացու մեղքի մը։ Երկու խումբն ալ կը զառածինն։ Խաղբակեանք ին մէջ վերլուծուած մարդերը իբր գրող, անշուշտ չեն նմանիր մեջ գրականութեան պատմութեան ներսը հանգամանօրէն տեղաւորուած, ջոջ գրագէտներու: Բայց անոնք ոչինչով կը մնան ետ ամենէն համբաւեալներէն, վասնզի իրենցմէ մեզի եկածը շրջանին բոլոր հանգամանքները կը համադրէ իր վրայ: Մինակ, տասնէն մինչեւ Ունիթոռները մեր հոգեկան խռովքներէն իրենց պարզած տարօրէն շահեկան վկայութիւններով, այդ դարերը մեր գրականութեան մէջ լիագումար հանդէսը պիտի դնէին, ամէնէն առաջնակարգ պատմիչներն իսկ նուաճելով իրենց արտակարգ հարստութեամբը։ Չեմ՝ յափշտակեր արծաթ որակուած դարէն ձրի փառքերուն դափնիները։ Բոլոր աշխատաւորներուն իրաւունքն էր այդ յապաղած երախտագիտութիւնը գոնէ։ Բայց կը ջանամ՝ թելադրել հոծ տարողութիւնը, շքեղ գեղեցկութիւնը հատորներու շարքի մը ուր, մինչեւ Պոլսոյ առումը Անիի անկումէն, մեր ժողովուրդին ճիգը, ստեղծագործական արդիւնքները, անոր կեաքին այնքան անհասկանալի տռաման հագնէր համադրական կերպարաներ: Մեր պատմութիւնը անշուշտ, այդ ճիգին համար, հիմնական, հսկայական canevas։ Բայց պատմութեան դժբախտութիւն է, բոլոր ժողովուրդներուն համար ալ, թուղթի վրայ սառիլ։ Այսինքն՝ մարդոց արարքները արձանագրելու իր պարտքին զոհել մարդոց կենդանի իրականութիւնը։ Ու եթէ ճակատամարտ մը լաւ տրուած, մեզ կը յուզէ որեւէ պատմաբանի գրիչ իր տակ, իր անկատարութեամբն իսկ կը մեռնի շատ շուտ: Մեր մշակոյթը որուն բոլոր միութիւնները ըլլային օգտագործելի նման շարանի մը մէջ, կը պատմէր մեր պատմութիւնը աւելի հարազատ, աւելի յորդ կեանքով մը։ Աս ալ իմ համոզումը։ Մեր քննատական–ուսումնասիրական–բանասիրական ճիգերը այդ շրջանէն առանձնացուցին։

– աշխարհիկ գրականութեան յղացք մը

որուն հարազատութիւնը չէ որ կը քննադատեմ, այլ անկ ներս մեր տեսնել ուզած ապրումներուն նկարագիրը կը ձգեմ տարակոյսի: Ֆրիկ մը Նիչէ մը չէ: Բայց Ֆրիկն է, այնքան իրաւ, երբ կը ժխտէ, ու նոյնքան դժբախտ ու դարձեալ իրաւ երբ կը պաղատի: Երկու վիճակներն ալ հարազատ էին այդ մարդուն: Ու գիտցէք բոլորդ որ մեր գրողները, տասը դար առաջ ալ կը տառապէին աւագ տառապանքը մեր ժողովուրդին, այսինքն` իր դժբախտութիւնը հասկնալու իր անկարողութեան տառապանքը, երբ կը շինէր իր տաճարները այնքան անուշիկ, խորունկ, սրբայոյզ արցունքներով ուրախութեան, կը կանչէր հոն « երկնի եւ երկրի արդար դատաւոր »ը, կը դնէր անոր խորաններուն վրայ իր ամենէն սրտաբուխ ընծաները ու տակին հողք չիջած ստիպուած կ՚ըլլար այդ գերագոյն սրբարանին սրբապղծումը տեսնելու իր այն աչքերով որոնց կրակի մէջէն զգացեր էր բացուիլը այդ կաթողիկէներուն թեւերուն: Չեմ գիտեր, երեսունէն վար տղոցմէն զատ կա՞յ այսօր հայ գրող մը որ չըլլար ստիպուած այս ապրումներուն վճարելու իր միտքին կարելի կուսութիւնը: Միշտ տասը դար առաջ, հայ ժողովուրդը իր արտերուն, կողոպուտը, իր տան հրդեհումը, իր զաւկըներուն փողոտումը ունէր իր հոգետունին իբր տառապանքներու տառապանքը։ Այսօ՞ր: Սփիւռքին գրողը իր գրիչը խոփի մը նման խրած ունի իր հոգիին դաշտերուն որպէս զի այդ արնամած, այրեցաւեր մահադաշտը հերկուի, վերածուի հացի, տունի, զաւկի, որպէսզի մենք ունենանք մեր տունը մեզի, մեր հացը մեզի, մեր զաւակները մեզի։ Գլաձորոյ օրերո՞ւն։ Սեղմեցէք ձեր մտածումը, լաւ մը խտացնելու համար այդ շրջանէն մեր ժառանգածին հոգին իսկ։ Ու պիտի գտնէք որ այդ դարերուն մեր գրողները նոյն խոփը կը գործածեն պեղելու համար երկինքին դաշտերը, քանի որ կը հաւատան թէ իրաւ կեանքը հոն կը սկսի: Հայոց եկեղեցին մանրանկարն է հայոց երկինքին: Ու հայոց երկինքը, իր կարգին՝ հայոց աշխարհին տաղաւար ու գմբէթ, հայոց աշխարհը ուր եթէ մեր գրողները արիւն ու կրակ հնձեցին, չեղան սակայն այսօրուան պէս տկար անկէ փախչելու:

Այս մտալլկանքը չի նման իր տագնապանքին գրական սերունդի մը որ ապրուածը գէթ ստերովի ազատել պիտի ցանկար ու իր անցեալը վերակազմելու ցաւը պիտի ունենար իրեն ներշնչարան։ Այդպէս չէ գործած բուն իսկ հեղինակը մեր պատմութեան, – հայոց ժողովուրդը որուն, ետին պարտաւոր էք տեսնել տիկնայք փափկասունքը, ինչ պէս անազատ շինականը: Ու բարի եղէք ձեր դարերը փռելու ձեր մտատեսութեան դաշտին ու հարցուցէք դուք ձեզի թէ, այնքան ծանրակուռ տագնապներու կիկլոնին մէջ որ շունչ առնելու համար կարծես՝ որպէսզի աւելի ուժով գործէ, քանի մը տարի կուտար դադար իր կատաղութեան, ինչպէս հետախաղաղ չէ հալեր այդ ժողովուրդը: Ու տրտում բայց զմայլագին, անցէք անդին, ընելու միւս հարցումը, նոյնքան տարօրինակ մի

– ինչպէս յաջողեր է ստեղծագործել

քանի որ իմաստունները կը պնդեն որ ստեղծումը կեանքին յաւելուածովը, այսինքն անկէ աւելցածովը կը սնանի: Ու ես չեմ որ պիտի սորվեցընէի ձեզի թէ ինչպէս աւելցուցիք:

Մատենագրական պարկեշտ ու հարազատ ուսումնասիրութիւն մը պիտի չընէր զանց մի առ մի թուել Գլաձորոյ դպրոցին առիթով յիշուած գրողներէ իրենց գործերը, պատմել թուականով, անոնց կենսագրումը ու այլազան պաշտօնագործութիւնները։ Ըսի անգամ մը որ այս պարտքը կատարած է Գ. Յովսէփեան, արդար մանրամասնումով մը: Բաւ՝ դիտել տալ որ այդ անուններէն մեզի եկած արդիւնքներուն մէջ չեն պակսիր լայն փաստեր մեր գրականութեան տիրական շնորհներէն, ։ Այս շնորհները ցարդ կը սիրէինք լեզուին կանոնաւորութեան, ուղղափառութեան մէջ տեղաւորել, վարժութիւն մը որմէ փաստ Ե. դարուն փառքը։ Դեռ Վիեննացի վարդապետի մը համար գրուածք մը արժէք է իր քերականութեան պարկեշտութեամբը: Այսօր այդքան միամիտ չենք անշուշտ: Չենք արհամարհեր լեզուն, ուղղափառ ասումը, բայց չենք մերժեր հերետիկոս ասումն ալ, մանաւանդ երբ այդ ասումը կը ծածկէ իր ներքեւ կեանքի թանկ շերտեր։ Այսպէսով է որ ԺԳ. րդ դարու գանձերուն մէջ մենք կը հաստատենք տաք, ուղղափառ հատուածներուն առատութիւնը, բայց չենք տառապիր Ֆրիկին, Թլկուրանgիին, Մխիթարին անպաճոյճ, յաճախ անուղիղ բայց կեանքով ու այնքան հարուստ կտորներուն ներկայութենէն։ Անոնցմէ ոմանք, ինչպէս Գառնեցին, հին լեզուն գործածելու մէջ կը պահեն դասական վայելչութիւն։ Անոնցմէ ուրիշներ, դէպի նորը, իրենց ժամանակին խօսուածն ու գրուածը լայն ախորժակներով, կամուրջի մ ը դերը կը թուին թելադրել ընդմէջ հինին ու նորին որ պիտի ճշդուի, պիտի նուաճէ սրտերը, աշուղներու խատուտիկ կարաւանով, երբեմն բարձրանալու աստիճան չքնաղ, անվերծանելի իրագործումներու, գլխաւորաբար Քուչակեան տաղերու ընդմէջէն, ու պիտի քալէ դէպի ճակատագիրը մեր նոր գրականութեանց։ Իրաւութիւնը անոնց բառերուն, ուղղակի շրթներէն ըսես առնուած ու միտքին չհանուած: Տաքութիւնը անոնց հարազատ խառնուածքներուն որ կը խտացնէ իրենց ազնուագոյն իսկութիւնը, բնիկ, դանդաղ քալուածքին մէջը տողին։ Փշրանքները կեանքին որոնք կը դիմանան իրենց ամենէն սրբազան զարկերով երբ այսօր անգամ, թուղթին պատանքը գիտեն արհամարհել ու մեզ փոխադրել մեր պապերուն, այդ ամէնը ապրած իրենց հաշւոյն։ Ասոնք փնտռուած, դժուար լոյսին հասնուած մանրամասնութիւններ չեն: Շրջանին բոլոր յաջող ինչպէս անյաջող կտորներէն ներս հասարակաց են այս զգայութիւնները: Կաղանկատուացիէն ողբ մը ( Դաւթակ ) Կոմիտասէն ուրիշ մը ( Անձինք ) ո՞ւր կը տարբերին Նորահրաշ էն, աս ալ ողբ մը հաւանաբար, կամ՝ Ի գիլ գայր Սայլիկն ի գիլ էն, եթէ ոչ զգայնութեան սա նորոգումէն։ Նարեկացիին քերթուածները, ըսի անգամ մը, կը սկսին մեր նոր բանաստեղծութիւնը: Գլաձորը ուրեմն տեսակ մը ժամադրավայր, ուր գային բացուելու, փախստեայ բարգաւաճման իբր շնորհ, այդ մարդոց ծանր, հերոսական, երկնապատար կիրքերը: Ամբողջական ուսումնասիրութիւն մը, բացասական գրական նպատակներով իրագործուած, շրջանէն պիտի հանէր շատ իրաւ գլուխ-գործոց մը: Ըսի անգամ մը ու կը կրկնեմ հոս: Երեք քառորդ դարու իր կեանքովը, այդ համալսարանը արդարացուցած է ոչ միայն իր կեանքը այլեւ ապահոված իր փառքը։ Գ. Յովսէփեան բարիք մըն է որ կ՚ընէ հաւատաւոր աշխատանք մը նուիրելով ցարդ լիապէս չգնահատուած ազդակներու արտահանումին։ Իր մեթոդներով, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել, իր հետքերուն վրայէն, հայ մշակոյթի պատմութիւնը շահելիք միայն ունի: Ու այդ մշակոյթին համադրող պատմիչը որ կրնայ պատմիչն ալ ըլլալ հայ գրականութեան, օրհնութեան խօսքեր միայն պիտի ունենայ մարդու մը հասցէին որ կենդանի հետաքրքրութիւն գիտցաւ արթնացնել երկրորդական նկատուած իրաւ գործումներու հանդէպ։ Դժուար թէ ասկէ վերջ կրկնուին զառածումներ, որոնք այնքան աւելորդ ուժի եւ ժամանակի սպառում արժեցին մեր մշակներուն։

Գլաձորը, իր կործանումէն վերջ, պիտի շարունակուի ուրիշ տեղեր, անշուշտ իբր ոգի։ Հոն կատարուած գրական, գրչագրական, մանրանկարչական, կրօնական աշխատանքներուն մասին Խաղբակեանք ը չունի համադրական լրիւ պատկերացում, թերեւս անոր համար որ աշխատաւորը, իր գործը զարգացուցած պահուն մտածեր է ամենէն առաջ նախանիւթը ազատագրելու սրբազան պարտքին։ Բայց Յովսէփեանի ընդարձակ վաստակէն մէջ այնքան առատ այդ նախանիւթը հաւաքելի եւ օգտագործելի՝ նման համադրումի մը համար: Երբ լոյս բերուին անտիպները, այն ատեն միայն հանգամանաւոր մէկը դժուարութեան մէջ պիտի չըլլայ, հայ մշակոյթին սատար բերող ամէն երեւոյթ վերլուծօրէն կշռելէ վերջ, փորձելու ցանկալի համադրութիւնը: Ոչ ոք, մեր հաւաքողներէն, այնքան օգտագործելի տարր դիզած է օր մը անհրաժեշտ այդ կառույցի համար որքան Գ. Յովսէփեան:

Գլաձորը, իբր իրագործում, Յովսէփեանի վաստակին գագաթը կը կազմէ: Հայ Եկեղեցւոյ պատմութիւնը արդէն արժանաւորած է անունները Նչեցիի դպրոցին ժառանգորդներուն: Այդ եկեղեցին որ մօտ տասը դար պայքարած է տիեզերական պատրիարքի տիեզերակալական ցանկութիւններուն ընդդէմ ու քաղաքական դէպքերու ճնշումին տակ ստիպուած է երկրորդ ճակատ մըն ալ բանալ կիլիկեան հարստութեան օրերուն, ԺԴ. րդ դարում մտած է « կենաց եւ մահուան » կռիւի մը, Քրիստոնեայ Եւրոպայի ամենէն հզօր եկեղեցիին հետ, որ Կիլիկիոյ մէջ անաւարտ ու անյաջող իր խաչակրութիւնը – Լուսաւորչի Աթոռը Հռոմի գահին ենթարկելու, այս անգամ աւելի յարմար պայմաններու մէջ որոնք կը գումարուին մեր քաղաքական կեանքին քաոսին մէջ։ ԺԴ-ԺԵ. դարերը – թաթար, սելճուգ, աւելի յետոյ ասոնց իսլամանալուն հետեւանքով գոյութիւն առած ահաւոր ատելութեամբ պայմանաւոր, մեր պատմութեան ամէնէն մթին, ամենէն տխուր դարերը կը մնան։ Հռովմը պիտի փութայ կացութիւնը օգտագործել իրեն հաշիւներուն ի նպաստ: Ունիթոռներու շարժումը, աւագ դերակատարներուն ուրուագիծներովը միայն ինկած է մեր պատմութեան: Շարժումը, իր նպատակները, ստեղծած հակազդեցութիւնները՝ ուրիշ տրամա [6] ։ Մինակ արտաքին ազդակները մի տեսնէք: Կեցէք ուշադիր մեր պարզածին առջեւ: Այս ժողովուրդը խառնուրդ մըն է իմացական յանդգնութեան, ինչպէս ապառաժ պահպանողականութեան (նայեցէք ձեր շուրջը հաստատելու համար սա իրողութիւնը ձեր առօրեային մէջ): Կը գոհանամ յիշելով որ Թովմա Ագուինացիին Եօթը Խորհուրդները թարգմանող եկեղեցականը, Յովհաննէս Երզնկացի, Ծործորեցի ալ կոչուած Արտազու Ծործոր վանքին մէջ իր բնակութեան պատճառով, մեծագոյն դէմքերէն է Գլաձորի դպրոցին, այսինքն այն հաստատութեան որ Հռովմի դէմ պայքարին զինուորները դաստիարակեց։ Նոյն համալսարանէն ուրիշ պետեր, ՏաթեւացիՆ, Որոտնեցին։ Հասկնալի` որ մեր իշխանները քաղաքական կարիքներու գլանին տակ, փորձեն Արեւմուտքին օգնութիւնը փնտռել ու հանդուրժեն զիջումներու: Հասկնալի՝ որ կաթողիկոսներ (Գ. Անաւարզեցի եւ կուսակիցները որոնք աւելի վերջը պիտի կերպարանուին Ունիթոռներու համախոհ եպիսկոպոսներու վրայ), իրենց ձեւերովը մտած են դարմաններու: Բայց նոյնքան հասկնալի՝ որ Արեւելեան Հայաստանի Վարդապետները իջնեն պայքարին կրկէսը, ճիշդ հակառակ ճակատը կազմելու: Ոչ իմաստութիւն։ Ոչ խուլիգանութիւն: Առաջին խումբին, այսինքն թագաւորներուն եւ կաթողիկոսներուն չափ իրաւ են երկրորդ խումբին զինուորները, որոնք, ըսի, մարզուեցան Նչեցիի դպրոցէն սերած «Եռամեծ» ուսուցիչներով: Մեր պատմութիւնը այսպէս փոխումներու, գրոհներու, նահանջներու տարօրինակ հանդէս մը: Դարերը յաջորդեր են իրարու: Ու այդ պատմութիւնը փոխանակ բիւրեղանալու սեւցեր, դիզուեր է մեր ետին: Այս coloris, այնքան տիրական նստեր է մեր հոգետունին որ փթացուցած է լոյսէ մեր ընկալուչ զգայարանքները։ Այս ճակատագրով է որ դառնացած ենք մեր պատմութեան մանաւանդ այն շրջաններուն դէմ ուր ասպարէզէն պատմիչներ պակսած են, կորանքը դիմաւորող։ Խորհեցէք Փարպեցիին, անկէ բխող Եղիշէին, հանաբար նոյն հոգեբանութեան սպասարկու Խորենացիին դերերուն, որոնք մեր պարտութիւնները կախարդական իմաստութեամբ մը իբր յաղթանակ կրցած են յանձնել իրենց յաջորդներուն սիրոյն։

Այսպէսով է որ, ԺԳ. րդ դարուն, արեան ու հալածանքի մէջէն, նեղը դրուած քիչ մը ամէն կողմէ, Եւրոպայէն ու Ասիայէն, պապերէն, տիեզերական պատրիարքներէն, խան երէն ու վասիլոս ներէն, մեր ժողովուրդը ստեղծեր է իր գաղտ, պարզ գործիքները ինքզինքը պաշտպանելու: Չեմ ըներ թուում։ Ատելութիւն ու աշխատանք: Կռիւ, եթէ բախտ կայ ասոր: Ժամ ու դպրանոց: ԺԳ. րդ դարուն ասոնք իրաւ են այնքան որքան իրաւ էին ԺԹ. րդ դարուն, Գլաձորի սերունդէ ու իրմէ վերջ ոգին, ուղղութիւնը երկարաձիգ ապրեցնողները պիտի ճակատին, արտաքին թշնամիներու ինչպէս պառակտուած ներքին ` խմբաւորումներու դէմ։ Յստակ չենք տեսներ անշուշտ այս ամէնը, այն գլխաւոր պատճառին համար որ Խաղբակեանք ը մասնաւորած պատկերացում մը չէ միջին կեանքէն, ունենալով աւագ մտադրութիւն փշրանքներ, ու աւանդները փրկելու [7] ամենէն առաջ։ Բայց կը զգանք, Գ. Յովսէփեանին հետ, որ Գլաձորոյ դպրոցը իր դերը պիտի արժեւորէ մանաւանդ պատմութեան առջեւ: Գիրքերու ծաղկաւորումին, տարածումին շրջանն է որ կը սկսի: Ու մինչեւ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ նուիրապետութեան գերագոյն ներկայացուցիչին իր աթոռը վերադարձը, այդ մարդերը, այսինքն վերիներուն յաջորդ, – աշակերտները, մեր եկեղեցիին անկախութեան ախոյանները մնալու իրենց սրբազան փառքին, պիտի յաւելուն գրական ստեղծագործ վաստակին ալ երախտիքը: Ու այնքան անհրաժե՜շտ, այս ամէնը, երբ մեր գերութիւնը այլ կերպարանք է, թանձրութիւն՝ ձգուած մեր պատմութեան վրայ, անթափանց պատանքի մը նման:

Գ. Յովսէփեան, ինչպէս գանգատեցայ քիչ առաջ, ժլատ է քիչ մը քաղաքականին հանդէպ։ Իր պատճառանքները, պատճառաբանութիւնները քննելի չեն սա էջերուն վրայ, մարդիկ այնքան շատ գիտեն մեր կործանումը ստեղծող ազդակներէն երբ կը ճառեն։ Յովսէփեանի ինքնապաշտպանութիւնը՝ պարզ է, սակայն։ Իր լման գործը արդարացում մըն է ինքնին։ Իր ծրագրին իր հաւատարմութիւնը, ասիկա պահել կարենալը ուրիշ պարկեշտութիւն ու յաղթանակ: 1910ին աշխարհին ճարտարապետութիւնը տալ կը յաւակէինք: Գ. Յովսէփեան գոհացաւ քարերուն պատկերները, գիրերը օրինակելով ու նկարելով։ Երբեք չէք հանդիպիր, իր գրիչին տակ մենծ տարազներու, շլացուցիչ անուններու: Քաղաքականը չէ որ կ՚արհամարհեմ։ Ատոր մէջ համբակներուն յաւակնոտ յայտարարութիւններն են որ կուզեմ ձգել կասկածի:

Գ. Յովսէփեան իբր եկեղեցական մը չէր որ գրաւուեցաւ աւերակ տաճարներու փշրանքներուն խորհուրդովը: Բայց իր բոլոր գործին մէջ այս ոգեղէն փշրանքներուն առաւելազանց գոյութիւնը մի գործածէք փաստ։ Հակառակէն ալ դիտուած, երեւոյթը կը բացատրուի թերեւս անձնական հակումներով։ Յ. Մանանդեան, Ն. Ադոնց հայոց պատմիչի իրենց դերերը կ՚ախորժին արժեւորել աշխարհիկ տիպարներու վրայով։ Առաջինը իր նոր ու արդար փառքը հայոց պատմիչի սկսաւ 1920էն ասդին, սելճութեան արշաւանքին շրջաններէն իր առանձնացուցած պատկերացումներով, առաւելապէս կենցաղական նորութիւններով կազմուած։ Ու Ն. Ադոնց մեր պատմիչները կարդալու, այսինքն` բանալու իր երջանիկ մտատեսութիւնը պաշտպանեց մանաւանդ քաղաքակրթական ընդարձակ մթերքով մը: Նոյն մարդոց դպրոցէն, Գ. Յովսէփեան, նոյն հակումներով գրեթէ, աշխատանքի դաշտի մասնաւորման մը վրայ իր ճակատագիրը հետապնդեց։ Առաջին երկուքը ընդարձակ նպաստները վայելեցին բիւզանդագիտութեան եւ թրքագիտութեան [8] ։ Գ։ Յովսէփեան հարկադրուած էր գոհանալ իր գետինէն, – ձեռագիր, աւերակ, հնագիտական արձանագրութիւններ – իրեն ընծայուածովը: Թերեւս նախանիւթին սա ձեւով մատուցումն էր պատճառ որ Գ. Յովսէփեանին կառոյցները հաւաքածոյի իրենց structureը պաշտպանեցին պարկեշտութեամբ: Վրաց հարստութեան տարածումը դէպի հարաւ անշուշտ քաղաքակրթական մեծ եղելութիւն մըն էր: Մեր ժողովուրդը, գէշ աղէկ, մինչեւ այդ դարերը, այդ մարզին վրայ առաջաւոր վիճակէն կը խոնարհէր երկրորդկան, չորրորդական աստիճաններու։ Գաղթականութեանց թափը երկիրը կը պարզէր իր կենսունակ տարրէն, ու մեր մշակոյթը այս կորուստը պիտի չդարմանէր մինչեւ մեր օրերը – ու հայոց աշխարհը – հանուրց հիւսիսականաց գերագոյն – կ՚ապաստանէր իր վանքերուն: Վեց հարիւր տարի վերջ այդ օրերէն հնագէտ Գ. Յովսէփեան իր գտածը միայն արտօնուած էր արժեւորելու: Ահա իր զգուշաւորութեան բանալին, երբ երկրի մը ստեղծագործ ուժը կը հոսի այդ երկրէն դուրս, – բացէք այս պզտիկ նախադասութիւնը ու դուք մօտիկն էք հասկնալու մեծ ստեղծումէն մեր վրիպանքները – մշակոյթի պատմիչը դատապարտուած է գոհանալ փշրանքներով, մնացորդացով։

Մատենագրական գետնին վրայ ուրիշ մենագրութիւններեր, յառաջաբանի ձեւով ( Խոսրովիկ, Թովմա Մեծոփեցի, Մխիթար Այրիվանեցի, Մխիթար Սասնեցի ), երբեմն առանձին մշակուած (Օրմանեան) մօտէն կը յիշեցնեն հիմնական տրամադրութիւնը աշխատաւորին: Արեւելահայ բանասիրութեան վաղածանօթ լրջութիւնը, իրաւութիւնը, տաքութիւնը։ Որոնք կը ստորադասուէին հմտութեան, ունենալով հանդերձ ասոր տարփանքը: Խորհեցէք մեծ փաղանգին ու պիտի գտնէք որ իրաւ են սա վերագրում ին թելադրանքները:

Կ՚ամփոփուիմ.

Գ . Յովսէփեան մատենագրութեան մասնաւորեալ պատմիչ մը չէ: Չէ ուզած մնալ: Բայց իր ընկերներուն հաւասար չափով, երբեմն աւելիով բաղդաւորեց հայոց մատենագրութիւնը: Ըրած է գիւտեր որոնք վաղը պիտի բարձրանան իրենց արժանիքին: Առանց գուշակ մը ըլլալու, դժուար չէ խօսիլ օրէն երբ հայոց մատենագրութեան պատմութեան մէջ ամենէն շնորհալի հստուածը պիտի կազմէ Ժ–ԺԷ. րդ դարերուն մեր ստեղծագործածը:

  – Այսինքն մեր աշխարհիկ գրականութիւնը։

Իր մենագրութիւններով Գ. Յովսէփեան այդ աշխատանքին նմոյշներ եւ իր մեթոտով անհուն մերք է պարգեւած հայ մշակոյթ ին պատմութեան։