Հաճի Ապտուլլահ

Ա մաս

Ա.

Ան էր որ կը սկսէր նկուղին մէջ` օրը, զարմանալի, անխուսափելի: Գիշերուընէ ըսես մթերուած իր հազովը, ամէն արշալոյսի, հինգ տարիէ ի վեր [1]:

Պիտի բանար, Աստուծոյ բաշխած տղմոյն այդ լոյսին հետ, որ սկիզբն է ցորեկին. այդ մռայլ խորշերուն մէջ, մեծահամբաւ իր տոպրակն ալ, անտիպ ու մշտանորոգ հայհոյութեանց, տարօրէն կենդանի, հարազատ. հաճ, կրելով տեսակ մը գեղեցկութիւն, ընդելոյզ` գիւտով ու պատկերով, խտացնելով վայրագ ալ յանդգնութիւններ, նկարագրէ ու դրուագէ [2]: Ժողովուրդը, երբ կը հայհոյէ, մօտիկը կը կենայ բանաստեղծութեան: Անոր, օրը սկսողին բերանէն անիկա տեսակ մը տառապածին [3] բեմբասացութիւն էր ուր բառերը անկարող էին իրենց մէջ ամբարուած պահելու անհուն անոր կիրքը: Վայրենութիւնն ու բարութիւնը:

Ճիշդ հինգ անգամ, ետեւէ ետեւ, Չարին ուղղուած սաղմոսի մը պէս, անիկա կը քֆրէր արաբերէն, կոկորդը տարիներու մարզանքով յարմար ալ ըրած տարազին հնչական արտաբերման: Ուզողը չի կրնար օտար լեզու մը հարազատ խօսիլ: Հայհոյական այս յարձակողականը անիկա գիտէր, որ ուղղուած էր մեղքերու հզօր Իշխանին, բազմահնար ու անիրաւ Շէյդանին, զոր հալածելու, հարուածելու համար գեղջուկ անոր ուղեղը չէր վստահած սովորական բանաձե լերու, այաթներու [4] քիչ մը բարեպաշտ ուժին, ու խնամքով գոց էր սորվել ուրիշներ, դիւահալած իր աներէն յատկապէս հնարուած. բզկտելու համար Անոր անխոցելի մարմինը: Ան կը ջանար, հաւատարիմ` իր ուսումին, բառերը շեշտել, սրցնել. ծածկելու համար, ասեղ ասեղ. անոր աներեւոյթ, բայց մեր մօտ շրջիկ սեւ սաթէ աչքերը, իր մատներուն տալով յատկանշական շարժումը կակուղ բանի մը ասեղ մխողին. ու վերջին բառն ալ, դաշոյնի սայրի մը նման իջնելով Անօրէնին ճիշդ սրտի տունին: Այդ շարժումին հետ կը ցատկէր վեր անիկա, ամբողջ իրանովը, կրկին վար դիզուելու համար:

Այս արարողութիւնը, ծունկի: Նամազի [5] դիրքով: Հետեւաբար` մեծ չափով արաբական։

Երկիւղած: Հելուն, խժան [6], վասնզի հազին մշտական սարսափը կը տրորէր անոր ոչ միայն լանջքը, խռչակը, այլեւ մինչեւ այտոսկրները, որոնք կը կծկուէին նոպային ատեն, անոր ալիքներէն: Կէս ճամբան մնալու վախն ալ վասնզի շատ յաճախ այդ հազը կը խեղդէր հայհոյանքը կէսին իսկ չհասած- պատճառ էր սա անկարող աճապարանքին:

Խոշո՛ր, պայթուցի՛կ: Ինչպէս կը պահանջէր հագարացիներուն բարբառը: Ինչպէս սորվեցուցեր էր անոր հնչեցնել իր աները – Մոլլա Սաիտը, ուրիշ անունով Ճինճի Հոճան, առասպելական ու հզօր կախարդ, Կուսակալութեան մէջ մեծահամբաւ: Որուն բառերը, գրած թուղթերը, սադայէլեան տարազները, մանաւանդ համայիլները [7] ամենազօր էին մինչեւ եօթը աշխարհ [8], կտրող, թափող, փոշի ընող` Չարին բոլոր հնարմունքները, ծուղակները։ Արաբերէն այդ հայհոյութեանց արտասանութեան ժամանակ, նկուղի անոր ընկերները աչքի առջեւ ունէին Մոլլա Սաիտը, ճինճին [9], որ քֆրողին, Հաճի Ապտուլլահին դատապարտեալ գրաստն էր, հերթական, ամէնօրեայ։ Մոլլան, իր անիծակուռ յիշատակին մէջ պիտի ընդունէր Հաճի Ապտուլլահին մշտավառ ատելութիւնը, ու պիտի մնար, մահէն ետքն ալ ողջ, կարճ բայց սեղանի չափ լայն կռնակը ծռած Հաճիին հոյակապ թակոցին:

Օրը կը սկսէր:

Տարաշխարհիկ այս մուտքէն յետոյ, Հաճին հայհոյութիւններու տարափը կը փոխէր թուրքերէնի: Պահա՞նջը՝ այս փոփոխութեան: Օտար լեզու մը իմաստէ զուրկ բան է, որքան ալ մօտաւոր ձեւով ըլլայ հասկնալի, երբ կանչուած է հարիւր մէկ տարուան դատապարտուածներուն մէջ յուզում հանելու։ Այս խուլ օրէնքի՞ն հնազանդ, թէ կոկորդի վարժութեան մը անձնատուր: Իրականը ան էր որ հետզհետէ բացուող իր ձայնին հետ, բանտարկեալներուն այդ նկուղին մէջ, անիկա, անգիտակցաբար բայց շքեղ արուեստով մը, կը ստեղծէր ամբողջական քաղաքակրթութիւն մը. խորապէս թուրք. հարազատ, տափաստանեան, գլխաւոր մսառանցքի մը շուրջը ճօճումի հանելով մարդերն ու ազգերը, աշխարհն ու աշխարհները։ Այդ բառերով ճարտարապետուած մշակո՜ յթը մեղք որ արտագրելի չէ սա էջերուն վրայ: Այլապէս թուրք միտքի վաւերական այդ ստեղծագործութիւնները զիրենք պիտի ընէին աւելի համեստ. ետ կանչելով հիմա Պոլսէն փչող անոնց փառասիրութեանց ստուար տոկոսը, մանաւանդ հիմնականներէն մէկը- ասիական մշակոյթին խմորը ըլլալու: Այդ հայհոյութեանց մէջ խտացող քանի մը էջ փոխաբերութիւններ գուցէ ըլլային աւելի իմաստայեղց քան Տոլմա-Պաղչէի [10] պալատական բայց եօթնիցս կոյր իմաստունները որոնք քաղաքակրթութիւնը կը շփոթեն արիւն թափելու հասո հերոսութեան հետ: Քրքրեցէք թուրքերուն հայհոյութիւնները, ու պիտի համոզուիք ուրիշ, շատ ուրիշ բանի մը: Այդ գարշակոյտին մէջէն տափաստանն է որ կը յառնէ, դեռ նախնական. ոսկորոտ երբ կենդանին խօսելու տեղ կը մռնչէ. մտածելու տեղ կը զարնէ: Թուրքերը տարբեր չեն ապրած կէս հազար ամ մը առաջ: Հիմա, վրանի փոխարէն, տանիքի ներքեւ անոնք հաւատարիմ են իրենց հզօր բարքերուն:

Քառորդ ժամուան մօտ միջոցի մը մէջ, Հաճի Ապտուլլահը հայհոյութեան այդ թակէն կ՚անցընէր Ճինճի Հոճայի [11] մը գերդաստանը, սկսելով անոր հինայուած մօրուքէն, հասնելու համար մինչեւ ախոռին զամբիկը, բակին` հաւերը, արտին` խլուրդը, ու բանաւոր արարածներէն` մինչեւ կիներու արգանդին մէջ նոր սեռի ելլող հնգամսեայ սերմը: Ու անոր թակը. հարկ չի կայ պիտակելու, ձեզի ծանօթ մսաuիւնն է. առա՜նցքը` թուրքերուն աշխարհակալութեան. ու Արեւելքի մէջ` հասարակաց բերանին` շողարձակ իրականութիւն ու ցանկայոյզ պատկեր, որ կը մտնէ ամէն խաւէ ներս ու կը խառնէ հոգին ինչպէս արգանդը, փառքը. ինչպէս գեղեցկութիւնը, աղբը. ինչպէս գոհարներուն դէզը` իշխաններու պալատներուն ու նկուղներուն մէջ ի պահ դրուած:

Իր եռանդին ու կատաղութեան մէջ Հաճի Ապտուլլահ աղան- բանտը պահած էր անոր ալ տիտղոսը. ինչպէս կ՚ընէր էֆէնտիներուն համար, թերեւս յարգելով անոր կալուածները. բացձեռք նուէրները (oրերով կը սնուցանէր իր ընկերները, դրամի եւ ծուխի կարօտ), գուցէ ընդարձակ, սրտակեղեք, անվրէպ անոր տառապանքը, քանի որ Աստըծոյ օրը, անիկա քանի մը հեղ արիւն արցունք լար պիտի. մուրճին ու խթանին տակը իր հազին- առանց նեղուելու, կ՚անցնէր պատշաճութեան, օրենքով ներուածին սահմանները. չկշտանալով շնչաւոր արարածներուն վրայ իր սիւնին զարկէն, փոխադրելով իր մոլուցքը մինչեւ քարերը գերեզմանին. մինչեւ ատոնց տակ պառկող մեռելները, արդար կամ ոչ. փոյթը չէր անոր: Բորբոքուն, հազէն տառացի նիզակուած անոր խռչակը դժուարաւ վարելով այս փշալից բառերուն հեղեղը:

Յատկանշական էր որ այս յիշոցներգութիւնը, - ինչպէս ուրիշ ժողովուրդներու մօտ` դիւցազներգուն, - կատաղի, կենդանի, գեղեցիկ, ամէն օր ալ կ՚ըլլար մտիկ, նորոգուող պատկերներուն համէն ու յանդգնութենէն, թափող բերանէն խոր ու անկեղծ կսկիծէն երանգաւոր: Ընկերները յայտ հաճոյքով կը հետեւէին բառերու այդ դաշն, կրքոտ, շլացիկ թաւալումին, կիսաժպիտ ստուգելով նորութիւնները. անտիպ նրբութիւնները. հիանալով անոր գիւտերուն, որոնք հզօր ու ցաւէն խմորուած անոր երեւակայութեան տուրքը չէին մինակ, այլ եւ արդիւնքը` սա առանձնարանին ուր լլկանքը կու գայ նույն այդ մսաuիւնէն:

Յետոյ, ափը անցընելով պեխերու խուրձէն, չորցնելու համար հազին եղեամը ու թուքին անձրեւը, անիկա, գոհունակ, ժպտագին, կը յանձնէր Մոլլա Սաիտին մարմինը սատանաներու երեքժանի շամփուրին, ինչպէս խոզի մը միսը՝ քէպապճիներու դարձդարձիկ շիշին ։

Հանգիստ:

Օրը` բացուած. դուրսը, անհուն աշխարհին վրայ։ Ու ներսը վեց մեթր կողմով նկուղին ալ վրայ:

Ամէն նոր ընկեր մը աւելնալուն, այս արարողութիւններէն յետոյ, անիկա պիտի կանչէր նորեկը իր մօտ, հրամցնէր անոր պատուական ծխախոտ, սուրճ ու նախաճաշ, պատրաստելու համար անոր ականջներն ու հոգին իր տաժանակիր պատմումին: Անիկա լրիւ քաղուածքը պիտի ընէր իր տրամին, զոր ահա սկսած էր քաւել, ու քաւէր պիտի գուցէ մահէն ալ առաջ։

Այս վերաքաղը, տխուր որքան խռովիչ, կը փոխէր անոր անձը, փակելով հազին բոլոր դուռները, եղելով անոր նիhար, օձի մը նման երկարուն կոկորդը: Կու գար անոր դէմքին, նույն ատեն սրտառուչ միւս յուզումն ալ. անմուրատ հայրիկի անոր խոր կսկիծը։ Զաւկի սիրուն` սպաններ էր անիկա: Ու այդ սէրը, հինգ տարիներու շղթայակապ սա գերեզմանումին իսկ մէջը, անոր անձը կ՚ընէր քաղցր որքան խռովիչ: Անկարելի էր չարգահատիլ անոր երբ իր բառերէն կը թափէր համը աշխարհին. ուր ապրեր էին ազատութեան իր տարիները: Կը շինուէր տունը, ագարակը։ Կը բուսնէին կիները, զաւկըները, ու անոնց անմոռանալի յիշատակը: Յետոյ, նույն այդ բառերէն` ոճիրը, տառապանքը, մարդերը զարնող էն հսկայ ցաւը, արիւնը, դանակը, զաւկի կարօտը: Բոլորը պատմումը լուսաւորող այդ լայթ մոթիֆը անոր մեղքին, իր բառով` օղլումը: Այս ամէնը. այդ խաւարչուտ խորշին մէջ, անակնկալ` որքան անձկագին, խռովելով սիրտը լսողին, որ կ՚առնուէր ասումին [12] խոր, յանկուցիչ թախիծէն: Մեծ ապրումները, նոյնիսկ ուրիշներու վրայով, մեր ջիղերը կը խորտակեն։ Մահը դրուագել զայն մօտեցնելն է մեր անզգամութեան։ Կ՚ըսեն, միւս կողմէ, որ լռութիւնը ոճիրէն ախորժուած մթնոլորտն է։ Կարելի է: Բայց երբեմն հակառակն ալ ճիշդ է: Ահաւոր ձգտումը, ուրկէ անցան կարգ մը մարդոց զգայնութիւնները, հասնելու, պայթելու համար ոճիրին մէջ. կը դիմանայ թերեւս կիկլոնէն վերջն ալ ու կ՚ընէ ասոնց պարզագոյն բառն անգամ ատրաշէկ` այդ անդնդային, անչափելի հրաբխումէն: Մինչեւ իր աւարտիլը, Հաճի Ապտուլլահ կ՚ըլլար մարդը իր անցեալին, բայց բաժան բաժան։ Անոր դէմքը շրջանէ շրջան անցքը կ՚արտայայտէր պարզունակ անկեղծութեամբ: Ու մեծ մանուկներուն նկարագիրն է հարազատ ըլլալ իրենց հոգեբանական գօտիներուն, գիտական ու գէշ բառով մը` զոն երուն։ Անիկա քանի մը մարդ էր նոյն ատեն։ Ու հասնելէ ետքը աւարտական տրամին որուն վարագոյրը իջած էր ահա սա նկուղին խորը, անիկա մանուկի մը պէս կու լա՜ր բարութեամբ:

Համակրելի էր անիկա, հակառակ խարխուլ դէմքին ուր մկանները, հազէն նետահար, անկէ զգուշանալու հարկին տակ պրկումներով աքցանուած, քաշքշուած, ջիղ դարձած, տարիներու ընթացքին կաղապար անցուցած էին անոր երեսին ոսկորներուն: Ու ճիզ ճիզ էր անոր ճակատը, պիրկ գիծերով. քի՛չ, տարօրէն ցած, – խեղդուելու չափ թաւ մազերէն ու յօնքերուն դէպի վեր, իր խուժումէն։ Ճակտի այդ նեղութիւնը որ կապկային բան մը կը դնէ դէմքին, անոր վրայ հակակշռուած էր ականջներու եւ այտի մանրուք ոճովը: Սեւ անոր մօրուքը, տժգոյն բացութեանը վրայ այդ այտոսկրներուն. նույնպէս կը միջամտէր մեղմելու համար հաստատ թրքութիւնը անոր ստորին կզակին, քառանկիւն գրեթէ իր յատակէն, սուր անկիւնով. լերկ` դէպի ականջները ճամբայ ելած մասէն: Նոյն այդ մորուքը կը մեղմէր անասնու թիւնն ալ, այնքան յաճախադէպ, երկարուն դէմքերու վրայ, երբ կը ցցէ ասոնք դէպի դունչը, ցռուկի ձեւով: Ցախ մօրուքը, որ մօտի՞կ վիճակներ կը պատկերէ, միայն հոճաներուն զարդանիշը կամ ապրանքը չէ [13], երբ դեղին այդ արարածնե րը, աղտէն գարշածիր մատներով կը շոյեն այդ թելերը ու կ՚աղօթեն փողոցէն քալած ատեննին անգամ. ամէնուն աչքին, ու իրենց տուները կը վերածեն եօթյարկանի դժոխքի:

Ու համ կար անոր աչքերուն մէջ որոնք կորսնցուցած էին գրեթէ մոնկոլեան ձուածիրը, բացուելով իրենց դեղինէն, առատ` դէպի ճերմակը ու քաղցրանալով: Միւս կողմէն արիւնի բարակ ցանցիկ մը զանոնք կը ներկէր տխուր բանով մը, ոչ թուրք ու վայրագ։

Անիկա կը գտնուէր Պրուսայի կուսակալութեան կեդրոնական բանտին մէջ, շղթայ ոտքերուն եւ ուսերուն։ Վեց կանգուն կողմով նկուղ մը, կիսով հողին մէջ, անոր ու ընկերներուն բնակարան էր գրուած, հարիւր մէ՜կ տարուան համար:

Բ.

Հոս իյնալէ առա՞ջ:

Անշո՜ւշտ։

Անիկա կ՚ապրէր Ողիմպոսի արեւելեան մէկ հովիտին, կիսաքաղաք մը, աւելի ճիշդ` գիւղաքաղաք մը, որ քանի մը դար ագարակ, աքսորավայր ծառայելէ ետքը, արդիական վարչաձեւին շնորհիւ բացուեր էր դէպի թուրք կեանքը. այսինքն` այն վարչական կազմակերպութեանց որոնց գոյութիւնը արեւմտեան հով մը կը բերէ հնօրեայ, անշարժ, գոմէշներով պիտակաւոր այդ բնակութեանց: Անունն անգամ արտայայտիչ է: Թուրքերը զանոնք կը յորջորջեն նոր անուններով: Նոր գիւղ, Նոր քաղա՜ք, որքան կ՚ուզէք: Իրականին մէջ, այդ քաղաքիկէն ալ` նո՜ր մը։ Ներքին, խեղճ, մեռած ու ողջ, ինչպէս կ՚ըլլան թուրքերուն հնարած բոլոր քաղաքները երբ պետական իմաստութիւն, քմայք կամ կաշառք կը միջամտեն անոնց յօրինումին [14]: Թուրքիան երկիրն էր, ուր ճամբաները, խճուղիները, վարչական փոքր հաստատութիւններն անգամ ենթակայ էին այս ազդումներուն: Մեծիմաստ երկրաչափներ, հայ գիւղ մը հեռու պահելու համար խճուղիէն կը նախընտրէին հազարներով ոսկի վատնել ու շեղեցնել զայն իր բնական ուղղութենէն դէպի խղդուկ աւան մը, բայց թրքաբնակ:

Հաճի Ապտուլլահին բնակավայրը երկար ատենի համար պիտի չազատէր ագարակեան իր նկարագրէն։ Հինգ վեց հարիւր տուննոց մեծկակ գիւղ մը։ Հսկայ ջրհորներով` որոնց բերնին՝ եռանկիւն փայտոտանին, անհուն ճպոտի մը պէս երկար գերանը բռնելու սահմանուած: Գերանին ծայրին դոյլը: Հորին մօտիկ, քարէ մեծ գուռերը: Անոնց առջին գոմէշներ, եզներ: Անոնց առջին` բորոտն ու ախտաւորը խմելով նոյն դոյլէն, ուրկէ կը խմեն աւագներն ու հաճիները, Ապտուլլահ կամ ոչ։ Բրուտանոցի նման բնակարաններ: Ու փողոցներ դեռ անսալարկ, շատ տեղ նախրայարմար հրապարակ: Էջերով չի սպառիր այս գեղերուն pittoresqueը [15] ։

Միջակ հողատէր. այսինքն հարուստ. քանի որ դաշտը լեռնային մրուրներով գոյաւոր, հետեւաբար ամենաբերրի, վրան աշխատաւորը կը պահէր եղին ու մեղրին մէջ: Հաճի Ապտուլլահը այդ քաղաքիկը ապրեր էր, մինչեւ բանտ իյնալը, միւսլիւմանի մը ուղղափառ եւ աստուածահաճ կեանքով: Թուրքիա երկար մնացող մը միայն կը հասկնայ նրբերանգը որ այդ բացատրութիւնը կը զատէ աշխարհին միւս մասերուն մէջ ընդունուած կշիռէն: Ոչ Եգիպտոսը, ոչ Ալճերին եւ ոչ ալ Թուրքեստանի իսլամները բաղդատելի չեն հոգեբանական այն բարեխառնութեան որով դաշնաւորուած է թուրք ներքին քաղաքիկ մը, ուր հակառակ երկաթուղիին Միջին դարը փռուած է յօժար. իր ուղտերով եւ գոմշու սայլերով: Ուր իսլամին աններող խստութիւնը փոխարինուած է հզօր արհամարհանքով մը, ուրացումով մը թուրքէն դուրս ամէն տարրի դէմ:

Անոր պարունակութիւնը, զարնուած շատ մեծ մեղքով մը, պատճառ էր տուած անոր երիտասարդութեան տարօրինակ այլացումներուն: Այդ մեղքին իբր քաւութիւն, անոր հայրը զայն ստիպեր էր կրօնական խստապահանջ ապաշ խարումի: Ասկէ` արաբերէն ընդարձակ գլուխներ, որոնց իմաստը կը վրիպէր իրմէ. բայց որոնք պարտաւոր էր արտասանել, հալածելու համար հետապնդումը Չարին [16], անգամ մը մուտք ըրած իրենց օճախէ՜ն: Ու նուիրանք, լայն սահմաններով, բոլոր աղքատները շաբաթներով կշտացնելու աստիճան: Ուխտագնացութիւն, որ մահուան հետ հաշտութիւն մըն էր 30-40 տարի առաջ, դէպի Եմէն [17]: Այդ մեղքին իբր քաւութիւն. անոր հայրը իր դռները բաց էր ըրած Չարը զսպող բոլոր աշխարհիկ ուժերուն. մոլլայի, սոֆթայի, ճինճիի կտորներուն: Ամէն պայրամի քաղաքիկին աղքատները կը խնդային անոր հօրը բարիքներով։

Ու նման ամէն որդիի, որ միամօր է ու կը սպասէ հօրը մահուան, զայն պարտ ու պատշաճ թաղելու եւ տունը իր ձեռքերուն մէջ առնելու համար. անիկա չթերացաւ հնազանդ որդիի իր պարտքին մէջ: Յարգեց կրօնքին, աւանդութեան բոլոր հարկադրութիւնները: Մայրը ղրկեց քոյրերուն: Ու եղաւ տէրը իր տունին: Կեանքը պատմելու ապրանք չէ: Բայց ուրիշ միջոց չունինք, զայն առնելու համար լեռնածիր հովիտէ մը ու դնելու ընթերցողին հասողութեան, լեզուով ու հոգիով այնքան տարբեր:

Հաճի Ապտուլլահին հաշիւնե՞րը:

– Անիկա հանդարտ կ՚ուզէր իր գլուխը:

Ի՞նչ բան է:

– Շէյթանէն:

Որուն խուլ հալածանքին տակ կը տեսնէր իր տունը – ինչպէս կը հաւաստէին բոլոր թուղթ բացողները։

Շէյթանին ներկայացուցի՞չը։

– Կինը, նոյնիսկ մօր մը տարազով:

– Ահա թե ինչու հեռացուց մայրը:

Գո՞րծը։

– Բայց իր հողերը:

Որոնք դաշտին ամէնէն յարգի կտորները կը ներկայացնէին: Ու անոնց մշակումը։ Ու անտեսումը իր բերքերուն: Այդ մարզերուն, կալուածատէրը քիչ կը տարբերի իր աշխատաւորներէն: Ու կ՚անցնիմ լուռ` ընդարձակ կենսաշերտէն որ հողին եւ զայն մշակողին փոխադարձ սիրովն է պայմանաւոր:

Գո՞րծը, տակաւին։

– Անշո՛ւշտ, կառավարիչը՝ զոյգ իր կիներուն:

Կէս դար առաջ մէկ կինը` բացառութիւն էր. երկուքը` պարկեշտութիւն. երեքը` հարստութիւն. չորսէն վերը` ազնուականութիւն եւ ապականութիւն:

Անիկա կը կառավարէր ջուխտակ իր կիները արդարութեան շատ շեշտ զգացումով մը որ անոր համբաւին ամէնէն մաքուր միութիւնը եղաւ: Ու հոգածութեամբ մը որ անոր երկրորդ հոգին էր, խառնուածքը. աւելի ուղիղ բառով մը` բնութիւնը. ամէնուն ծանօթ. այդ ալ, այնքան անհրաժեշտ սակայն, ու կովերուն. գոմէշներուն. զամբիկներուն եւ մաքիներուն տնտեսումին մէջ այնքան ալ օգտաւէտ: Էգերը շահագործելու այս գիտութիւնը, անասնական մարզէն երբ կը փոխադրուի մարդկայինին, քիչով է տարբեր: Կինն ու մատակը նոյն գումարը կ՚արժեն գիւղացիին տնտեսութեանը մէջ:

Գո՞րծ. հարկա՜ւ: Բացի զաւակներու հարցէն, երբեմն մէկ կինը հարիւր մատակի չափ ձանձրոյթ կը ստեղծէ գեղջուկ աղաներու գլխուն:

Անշուշտ. ինչպէս է պարագան արդարակորով ամէն միւսլիւմանի մօտ. անոր ցերեկները, անշեղ յարդարումով մը, կը պատկանէին ախոռին ու արտին, որոնք անոր նախասիրութեանց մէջ կու գային առաջին գիծի: Մարդն էր անիկա, որ իր զամբիկները անուններով կը պատուէր. անոնց սանձերը կը բոժոժէր սուղ ու գեղեցիկ ժժմակներով: Մարդն էր անիկա, որ հաճոյքով, յուզումով կը բանար դուռները իր շատ ընդարձակ գոմերուն: Քիչ հաճոյք կայ հողագործ ծնած մարդուն համար. քան տեսարանը անոր թաքուն հարստութեան որ արջառի եւ երամակի ձեւերով կը պարզուի աշխարհին: Ու տակաւին բանակը` երկոտանիներուն: Ճուտիկէն սկսած մինչեւ յիմար հաւերը Հնդկաստանին: Բայց ես նպատակ չունիմ գիւղերգութիւն մը գրելու հոս [18]:

Հաճի Ապտուլլահը, նոյն խանդով, խոնարհութեամբ եւ հաւատքով կու տար իր տուրքը հինգ աղօթքներուն [19]: Կար ատեն մը որ թուրքերու ոչ միայն բնակարանները, աղօթատեղիները, սրճարանները, այլեւ արտերն ու պարտէզներն անգամ օրուան հինգ պահերուն թատր կը դառնային նուիրական պաշտամունքին։ Ատկէ զանցառութիւն մը` խղճմտանքի հարց ստեղծելուն չափ, ժողովուրդին մէջ կը ստեղծէր տրտում համբաւ մը: Ու տուէք այս դիւրազգածութիւնը` մարդոց որոնց աշխարհը պիտի չանցնի գիւղաքաղաքին պարզուկ աչքերուն հասողութենէն, տունէն մինչեւ արտը կամ այգին: Հողագործը իր խթանին շուքովը կը չափէր արեւը ու կը նստէր ծունկի, արդար հողին վրայ. իր գոհունակութիւնը առաքելու համար բոլոր բարիքներու Բաշխիչին: Նոյնիսկ սայլորդը հանգիստ կու տար եզներուն եւ գոմէշներուն, ճամբու մաքուր մէկ կէտին կը փռէր անխուսափելի սէճճատէն որ խսիրէ կամ սէզէ կ՚ըլլար հիւսուած եւ կը ծնրադրէր, իր կենդանիները չար աչքէն պահող Ամենակալին: Բացօթեայ այս պաշտամունքին նուէրը` երկիրներուն հոգեկան խաղաղութիւնը եղաւ, զոր թուրքերը հեռու էին գնահատելէ նման շատ մը բաներու, մեր հասողութեան` իրենց արժէքէն ծածուկ, բայց կորուստին մէջ` այնքան թանկագին:

Հաճի Ապտուլլահը իր ժամացույցը Պոլսէն էր ապսպրած, հաւատք չունենալով Պրուսայի շուկային: Անոր բծախնդրութիւնը եսական ըլլալէ աւելի հոգեբանական, խստապահանջ ճշդութիւն մը կը հետապնդէր աղօթքի պահերէն, հարազատութեամբ գտնելու համար աստուածընտիր րոպէն։ Մինարէներէն սլացող երգը բաւական չէր անոր երկիւղած սպասումին. մինչեւ որ Այա Սոֆիայի մեծ ժամացոյցին այարովը գործող իր ալ թանկ ժամացոյցը իր սլաքներուն պատկառո՜տ հաստատումովը չսրբագործէր պատգամը։ Ո՜վ երանալի ատեններ, երբ կէս րոպէ կանխում կամ յապաղում աղօթքի պահէն` օր մը ամբողջ կ՚ալեկոծէր հոգիները։

Այս երկու հիմնական արարողութիւններէն դուրս. Հաճի Ապտուլլահը ծանօթ էր դարձեալ արաբական ու կախարդական տարազներու, աղօթքներու հանդէպ իր բացառիկ հետաքրքրութեամբը: Նախապաշարումէն վեր բան մըն էր անոր այս հակումը, քանի որ շատ զօրաւոր ազդակ մը կը միջամտէր այդ շահագրգռութեան` դէպի սեւ Զօրութիւնները ոգիներու աշխարհին: Անոր ձեռքէն. դեռ պատանի. մահ էր ելած. անշուշտ կարգադրութեամբը մեղքերու մեծ Իշխանին: Այս իսկ փաստով` իր օճախը կը մնար ենթակայ Անոր հաւանական, ամէն րոպէ ստո՜յգ հարուածին: Ու գիւղացին քիչ միջոցով հեռու է նախամարդէն։ Երկինքը, մէլայիքները [20], ճէննէթը այդքան յստակութեամբ տեսնող այդ երեւակայութիւնները նոյն կորովով եւ ուժգնութեամբ կը տեսնեն ճէհէննէմը ու ճիները [21]: Մնաց որ պաշտօնական աղօթասացներուն մէջ կը պահուտըէր սարսափելի ոգեհարց մըն ալ: Ոգին այդ գեղերուն տիրական իրողութիւնն էր [22], աղբիւրը բոլոր չարիքներուն. չորցող ծառին ինչպէս սատկող զամբիկին. արկածին ինչպէս մահուան: Ու անոր դէմ պաշտպանութիւնը` հայրենասիրական պարտականութիւն մը։ Հաճի Ապտուլլահը այդ բանաձեւերը «գնած էր ոսկիով», ինչպէս կ՚ըսէին հեգնելով անոր միամտութիւնը քանի մը պաշտօնեաներ, կառավարական շրջանակներէ: Վաճառակա՞նը ոգիներուն ու զանոնք զսպող տարազներուն.

– Կիսաքաղաքին հռչակաւոր հոճան, - Մոլլա Սաիտը, ճինճի, որ յետոյ անոր աները ըլլար պիտի, ոգիներէն, կենդանակերպէն մուտք գործելով պարզամիտ բայց բուռն ու շիտակ այդ հոգիէն:

Տարազնե՜ր, խառնուրդ լեզուով։ Որոնց իմաստը չէր հասներ Հաճիին ուղեղին բայց որոնք ուժը ունէին- աշխարհի ոչ մէկ հրաշքը անկարող պիտի գար ատոնց ազդեցութենէն ազատելու այդ երիտասարդը – ջէյրանը ` մինակ կամ ամբողջ բանակով հեռու պահել է մարդոց շունչին հասողութենէն: Կ՚արտասանէր զանոնք ու կը հաւատար հեռացուցած ըլլալ իր օճախին մեծ թշնամին իր տունէն. վասնզի Ան ալ ստեղծածն էր Բարձրելոյն եւ իրաւունք ունէր իր առած կեանքը ապրեցնելու, բայց մեզմէ դուրս. ուրիշներու կռնակին – ու արգիլուած` անկէ ներս մտնելու:

Հաճիին գերագրգիռ ուղեղը կ՚երեւակայէր զայն կամ զանոնք. երբ այսպէս կիսակաշկանդ, կը դառնային ու կը դառնային բոլորակին շուրջը, կատաղած շուներու նման, դունչերնին կախարդ գիծին մազի չափ մօտեցնել չհամարձակելով վասնզի սուրի պէս կը կտրէր այդ գիծը իրեն քսուող ամէն շէյդանի ցռուկ: Ինչ որ կը գրուի այս տողերով բանդագուշանք չէ դժբախտաբար, այլ դառնագոյն իրականութիւնը: Հաճի Ապտուլլահը գրեթէ կը տեսնէր իր մտապատկերները: Խորունկ վախ որքան հաճոյք՝ այս ամէնուն մէջ։ Շէյթանը անոր հոգիին հզօրագոյն յուզումն էր: Զայն կը զգար ամէն բանի մէջ: Անկէ` դիւրագրգռութիւն մը որ ջիղերու տկարութեան կը յանգի աշխարհիկ մարդոց մօտ: Գեղացին ջիղը կ՚անգիտանայ ու երեւոյթները կը բացատրէ գերբնական տարազներու նպատակովը: Յատուկ յատուկ բանաձեւեր օրուան զանազան զբաղումներուն համար: Որոնք կը զրուցէր անիկա, գտնելու համար հոգեկան հաւասարակշռութիւնը։ Անիկա կը տառապէր շէյթանէն առանձնութեան պահերուն, երբ գոմէշները կը քաշէին արօրը, ու հողը կը դառնար ինքն իր վրայ, սեւ ու որդնոտ, ծխալով ու խժալով, բաներ` որոնք կապ ունէին Անոր ծուղակներուն:

Գ.

Իր գիշերնե՞րը:

– Անոնք կը պատկանէին իր անկողինին. այսինքն` անոր պաշտամունքին: Անկողինի այս գիտութեամբ է որ թուրք միջին դասակարգը ինքնատիպ բան մը կը դառնայ, տարբեր` գեղջուկէն որ խսիրի մը տակ կը հաղորդուի կեանքի եւ մահուան մեծ խորհուրդին: Տարբեր` պէյեր էն ու փաշաներ էն, որոնք սեռային վայելքը վերածած են անորակելի դերակատարութեան մը:

Զոյգ մը իր կիները կը լեցնէին անոր աջն ու ձախը:

Ու այդ կիները էին սուսիկ, խելօք, իրենց փուշերն ու ճիրանները մուշտակած կատուներու նման: Պիտի ճանչնաք զանոնք. երբ այս պատմումը [23] քիչ մը զարգանայ: Առայժմ բան է հաստատել որ անոր մարմնին վրայ, դաշն հնազանդութեան, կրաւորութեան մը մէջ, կը հաշուէին անոնց սուր ու գզուըտան բնազդները զսպուած էգերու: Ռազմադո՛ւլ։

Որ պարտադիր էր այս կիներուն. մանաւանդ անկողինէն դուրս: Անոնց հրամայուած էր. ամէն գինով. պահպանել տունին խաղաղութիւնը, վասնզի Շէյթանին ճամբաները կը նմանէին սարդոստայնի թելերուն, որոնք հովի կը կարօտին [24] քալելու համար: Ու հովը` մեր բառերուն ու կիրքերուն ծնած յուզումն է մեր հոգիէն ներս: Անոնք պարտաւոր էին զգուշանալ ցոյցէ, աղմուկէ, անոնք ալ` Շէյթանին կառքերը: Ու մանաւանդ չխառնակել թաղը հաւանական կռիւներով քանի որ շէյթանէն դուրս գոյութիւն ունէր աւելի զօրաւոր պատճառ մը այդ անաստուած բանը արգիլող, – Հաճի Ապտուլլահին բնակարանը` ատիկա. որուն պատուհանները կը բացուէին քաղաքիկին կեդրոն հրապարակին, մեծ ու կամարակապ աղբիւրով, ուր ամէն ժամու հինգ տասը միւսլիւման, մեծափառ փաթթոցներով, մօրուք շոյելէն, բերան շարժելէն լուացումը կ՚ընէին իրենց լուանալի մաuերուն, մատչելու համար սրբազան պարտքին, նամազին: Ով որ աղօթող մը կը ցրուէ իր կեդրոնացումէն. թէկուզ՝ անվնաս բառով մը, մեղք կը գործէ Աստուծոյ առջեւ:

Կ՚ուզէ՞ք քանի մը տողով տունը մեր պատմութեան հերոսին: Պիտի չընէի այս ժամավաճառութիւնը եթէ երբեք տրամին զարգացման մէջ չունենար անիկա կարեւոր բաժին: Այդ տունը իր առջեւ ունէր վերը դրուած հրապարակը: Բայց ատիկա չարժող մանրամասնութիւն մը պիտի մնար, եթէ չաւելցնէի այդ հրապարակը լեցնող գեղեցիկ, հսկայ մզկիթն ալ, որուն կառուցումին մէջ անոր հայրը քսակով ոսկի ու ինք ամիսներով կռնակ էր տուած, կրելով քար, կիր, շաղախ. պատանութեան մտնելուն: Շէյդանին ծուղակներուն դէմ այդ մեծ, աստուածային պալատին գեղակերտ շուքը անհրաժեշտ էր անոր տունին։ Ու դուք կը հասկնաք այս պահանջին թաքուն զսպանակը: Մինարէներուն շուքը իր տանիքին ու պարտէզին վրայ, պզտիկ ապահովութիւն մը չէր անշուշտ: Անոր տունին ճիշդ ճակատը, հարիւր քայլ վարօք – կառավարութեան նորահաստատ շէնքերը. պալատը` իր յարակից մասերով: Ձախէն` նորակերպ շուկան: Անշուշտ պէտք է ճշդումներ գործադրել: Ու ըսել արժէքն ալ այդ նոր շինուած շուկային ուր խանութները կը կրկնէին տուներուն նկարագիրը, նոր մնալու ատեն չգտած քոսոտելով իրենց արտաքին երեսին։ Աճապարանքով ու մէկ ամսուան մէջ շինուած այդ հրապարակը չէր հաշուած հաւանական հեղեղները որոնք քաղաքիկին բոլոր անցքերէն հոն կը դիմէին ու կը կազմէին մեծկակ ճահիճ, մինչեւ չորացումը նեղելով պետական զբաղումն անգամ: Ասկէ` այդ նոր խանութներուն բորը. աղտը, կոշկոռը դուրսէն: Ու ըլլալու համար ամբողջ, քանի մը տող ալ անոնց ներսէն: Մեծ փոքր գուբեր. բոլորն ալ արտերէն հանուած ու փոխադրած այդ խանութները, վասնզի այդ դաշտերուն մէջ հին քաղաքները կը պառկին վրայէ վրայ ու հողը դարձնողը առնուազն քարուկիր հիմերու առջեւ կը մնայ ափ ի բերան: Գեղացին այդ գուբերը իբր բախտի փաստ, կը տանի տուն: Աւելցածը` խանութ եթէ ունի: Վասնզի խանութը հազուադէպ է շատ: Անոնց ներսը կան տակաւին մեղրի դդումներ. հսկայական ու գերերջանիկ: Ու սոխի դէզ ու սխտորի փունջեր, սիրուն միութիւն մը ստեղծելով, լէպլէպիներու դեղնորակ բուրգերուն ընդմէջէն: Արա՛գ, աւելի հպացում մը քան զետեղում մը: Ու ասիկա անոր համար՝ վասնզի շուկան ալ դեր մը ունի մեր պատմելիք տրամին մէջը:

Ու ամէն աշխատանքի դարձին, անոր կիները լուսային պիտի անոր ոտքերը, ամէն մէկը՝ իր տեղը, բծախնդիր ու անզիջող, աջէն ձախ անցնելու անկարող: Եփէին անոր ուզածները, խորունկ ուշադրութեամբ մը, գոհացում տալու համար անոր ախորժակներուն. վասնզի թուրքերու ընկերութիւնը մեծ բան կը պարտի խոհանոցին: Միջին դասակարգը ստեղծած է այս ճաշակները անոնց մէջ, այն դասակարգը, որ պետական գատրոյին կը պատկանի աս ու ան ձեւով. քանի մը կին կը պահէ իր վայելքին, ու ապահովուած՝ տնտեսական մարզին վրայ. միտքը խոպան, պատերազմէ զատ ուրիշ հորիզոն չի ճանչնար, կը ծանրանայ խոհանոցին: Տասնըմէկ ամիս անոնք կը սպասեն նուիրական ամիսը [25], ուր գեղեր ողջոյն պիտի ուտեն. անխառն հեշտութեամբ: Պարզ խմորեղենը: Ինչ նրբութիւններու հասցուցած են անոնք, նոյնիսկ այդ խեղճուկ քաղաքներուն մէջ: Հաճի Ապտուլլահին կիները իրարու կը խառնէին գեղին ու քաղաքին ճաշակները: Մէկը` Պոլսէն, միւսը` այդ կիսաքաղաքէն: Երկուքն ալ իրենց մատներուն հիւնէրէն [26] դուրս հարկին տակն էին կատարելագործուելու միւս գիտութեան ալ մէջը որ որակելի է անկողինի գիտութիւն անունով։ Առանց նման մասնագիտութեան կինը անիմաստ է թուրքին մէջ. ի մասնաւորի` իշխող ու հարուստ դասակարգին մէջ: Գեղջուկը` զայն կը դնէ իր ստացուածքներուն աստիճանին:

Ու զոյգ անոր կիները սարսափին տակը կ՚ապրէին իրենց մարմնին, – միակ իրական ու շօշափելի բանը որ իրենցն ըլլար: Զոր պարտաւոր էին մեծ հոգածութեամբ խնամել ու դիմացնել [27], պահել մաքուր, ամէնօրեայ բաղնիքով-թուրք տուներու մէջ բաղնիքը մաս կը կազմէ աղօթքին, օծուած գիւղերու մեծագոյն սպառիչները եղան այդ խեղճուկ կիները), հլո՛ւ, մշտապատրաստ: Կրօնքը հաստ ու ցայտուն պատկերներով կիներու այդ պատկերը փորագրած է այրերուն ուղեղին: Անոր հրամանով է որ կինը չի կրնար ունենալ սեփական ախորժակներ, երեւիլ` անտրամադիր, ու քմահաճ, – բաներ` որոնք արեւմուտքի կիներուն գլխաւոր հրապոյրները կը կազմեն: Թուրքերու խոնարհ դասակարգին մէջ, կամովին շփոթելի կովին կամ քուռակին հետ իբր արժէք. այդ կիները հարուստներու մօտ կը գտնէին իրենց առարկայի ամբողջ կշիռը. նախանձախոյզ հսկողութեամբ մը, ներսէն թէ դուրսէն, պաշտպանած ամէն օտար, պարզ կամ յայրատ աչքէ։ Նամէհրամը ` [28] ընկերային պահանջ մը չէ. այլ բնութիւն մը: Այսպէս մեկուսացած, մեղքի հասողութենէն կարելի արգելքներով ապահով, անոր կիները մշտական հոգն ունէին անոր –, զգայարանքները իրենց կապուած պահելու: Դէպի անկողինի մագիստրոսութիւն մը ճամբան դժուար չէ, երբ անիկա կնոջ միակ զէնքն է, զինքը այդ տունին կապող: Մի մոռնաք թուրքերու մշտական պատերազմները, արուները չափազանց քիչ թիւը էգերուն յարաճուն առատութեան դէմ: Մի մոռնաք ապահարզանի անհուն դիւրութիւնը: Այրը քմահաճոյքով մը կը ղրկէ իր կինը ետ:

Հաճի Ապտուլլահին կիները տակաւին պարտաւոր էին մշակելու հագուածքի գիտութիւն մըն ալ, որ հարուստ այդ տունէն ներս աւանդութիւն է: Անոնց համբաւը համեմատական է հարսի մը օժիտի գեղեցկութեան: Ամբողջ շաբաթներ օժիտին կտորները ցոյցի կը դրուին այցելուները, որոնք իրենց տեսածները կշռել գիտեն: Հաճի Ապտուլլահին տունը շլացիկ առատութեամբ մը կը գործածէր Պրուսայի մետաքսը, Անկորայի թիֆթիքը, Սուրիական ասրը ու աւելի հարաւ երկիրներու բեհեզային հիւսուածները: Ասոնց զգեստաւորումը ենթակայ կը մնար դարձեալ մեծ ու մութ օրէնքներու: Տօները օրեր էին մեծ ու ընդարձակ ցուցադրումի, որոնց ընթացքին սնտուկները կը պարպուէին փոխադրուելով կիներու մարմինին։ Եղանակները նույնքան կարեւոր ցուցմունքով մը կը միջամտէին մետաքսին կամ ասուեղէնին: Ամրան տաքերուն մետաքսը անոնց միսերը նուաղուն նրբութիւններու մէջ հեւուն ու թրթռուն բանի մը կը վերածէր: Ձիւնին, մուշտակը անոնց վիզերուն տակը ոսկիի կամ փրփուրի օղակ մը կը զետեղէր ուր կը մնար խարսխուած անոնց անուշիկ դէմքը – ըսես այդ պատատէն բխած անջատ բան մը: Աւելի՛ն. օրուան պահերն անգամ. երբ տունն էր Հաճին. կը միջամտէին այդ կերպասներուն: Տեղ, պահ, տրամադրութիւն, հոգեկան բացառիկ ախորժակները կը լրտեսուէին անթերի գիտութեամբ մը, միշտ ու միշտ տանուտէրին գոհացումը հետապնդող:

Ամէնօրեայ իրենց յարդարանքը սակայն արժանի է քիչիկ մը պարզումի: Անոնք ստիպուած էին նոր հարսի նման դիմաւորել իրենց տէրը, նոյնիսկ երբ անիկա մտնէր բակ. եզները առաջին: Աւելի՜ն: Անոնք պարտաւոր էին ճարել դժուար գաղտնիքը աղջիկ մնալու: Ամբողջ քիմիա մը կայ գեղջկական սեռագիտութեան որուն հիմնական տարրերը եղան իւղերը, հոտերը, – քիչիկ մըն ալ ներկը: Մածունը, կաթը, այդ տունին մէջ աղբիւրի պէս անսպառ, անոնց դէմքին կը շահէին մորթի մատաղութիւն ու թաւշային կիսերանգ որ անհուպ երեսներուն խուլ հրապոյրը կը կազմէ ու կը տպաւորէ արուն անվրէպ ասեղով: Նուրբ համեմներ, որոնք կերակուրներու մէջ գործածուելու տեղ, անոնց մարմինին զանազան խորշիկներուն մէջ կը դրուէին թմրումի գիտուն տնտեսումով, այնքան որ շփոթուէին, միսերուն իբր ներծորուն բխումը տպաւորելով: Ծարիրը անճաշակ կիներուն աճապարանքը կը մատնէ: Բարակ ու ոստոստուն ուրիշ հոտեր անոնց զգեստները կը թեւաւորէին։ Բուրումնաւէտ, զգլխող իրենց մերկութիւնը վար չէր մնար, արտաքին իրենց յարդարանքէն: Այսպէս զարդարուած, գուգլա, ամուր կրունկներու վրայ, ժպտուն, անուշ, նուաղ, էգ ու գլխակործան, իրենց մազերէն հանելով հեշտանք ու իգութիւն, փափկութիւն ու նուիրանք, իրենց մեղրածոր շրթները դնելով անոր ոտքերուն:

Ոչ մէկ թերացում: Վասնզի այս ամէնուն մէջ անոնք ի րենց տիրոջը վայելքին չափ, նկատի ունէին նաեւ սեպհա կան իրենց հաճոյքը։ Ասիկա արեւմուտքին հիւանդոտ ու հեշտախոյզ նարկիսականութիւնը [29] չէր անոնց մօտ, այլ ա լելի հզօր բնազդի մը հարկը: Որեւէ ժողովուրդի մէջ կնոջ մարմինը չէ հասած այն արժէքին որուն կը հանդիպինք թուրքերուն մօտ: Վերը մօտեցայ այդ երեւոյթին մէկ երկու պատճառներուն: Պատերազմ. ապահարզան։ Պէ՞տք է աւելցնել խոհանոցի զօրաւոր ազդեցութիւնն ալ, որ արիւնը կը շոգեւորէ բարկ մղումներով։ Ոչ մէկ ժողովուրդի մէջ թերեւս սիրային տարրը այնքան բարձր բանաստեղծութեամբ մը կը պտըտի աւուր պահանջով հնարուած երգերուն մէջ, որ քան կ՚ընեն ատիկա թուրքերը, իրենց պարզուկ երգիչներուն բերնովը պատմելով խռովքը իրենց անկողիններուն: Ու կիները` իրենց մարմինները մշակելուն չափովը, պիտի մշակեն, պարտաւոր են ատոր, նաեւ տարփանքի գիտութիւն մըն ալ: Պարմանի չեղած անոնք կին են արդէն, մետաքսի պէս կակուղ, թանկագին, երբ կը պատրաստուին քողը առնելու, զիրենք օտար աչքերէն պահող։

Անիկա. Հաճի Ապտուլլահը հպարտ էր իր զոյգ կիներով ու կը սիրէր զանոնք. հաւասար կշիռով:

Դ.

Երջանի՞կ:

– Անշուշտ: Քիչ անգամ բառերը այդքան դաշն կշիռով մը մեր մարմինն ու հոգին կը պահեն իրարու քով: Գրագէտին համար մատենադարանը գերագոյն դաշտն է այս աշխարհէն կարելի վայելքի կամ խելքի: Հողը. այսինքն արտը այդ պայմանը կը լրացնէ գեղջուկին հոգիի աշխարհին մէջ: Հօրենական անոր կալուածները եօթը տուն կարող էին կերակրել։

Զգացական մարզէ. անիկա անծակ խաղաղութեամբ մը ապահով գիտէր ինքզինքը։ Գեղի այդ բարքերուն յարդա րանքը, նամէհրամը, կրօնքը, ապահարզանը գլխաւոր ազ դակներ են որպէսզի կիները չազդուին մութ ու դժուար խռովքներէ: Կասկածի նշոյլ մը բաւ է տուն մը խորտակելու։ Սիրային տրամը. յաճախադէպ աղջիկներու գիծով. ցանցառ է շատ կիներու պարունակէն: Մարդիկ կը ներեն իրենց աղջիկներուն ինչ որ իրենց կիներուն համար պատճառ է արիւնի: Բարքերը անողոք են անհաւատարիմ կնոջ վրայ. որ մէկ սայթաքումով կը զրկուի ընկերութեան բոլոր իրաւունքներէն: Շատ շատ Մովսէսի հրամայած քարկոծումն է որ չի գործադրուիր [30]: Թէեւ հին օրէնսագէտը խելացի եղած է մահ պահանջելով այդ թշուառականին իբր կարելի խաղաղու թիւնը: Այլապէս անոր ձգուած օրերը Աստուած օձերուն իսկ չէ տուած [31]: Իր կիներուն վրայ. բացի բարքերուն կերպադրած սեղմումներէն ուրիշ հսկողութիւն չունէր Հաճի Ապտուլլահը։ Մտքէն իսկ չանցուց նման անհեթեթութիւն մը։ Այս տողերը կը ձգտին պատկերել այն երանելի վիճակները որոնք դարերով արեւելքի գեղերունը եղան։ Հոն Ոճիրը թէեւ ցանցառ, բայց այցելած պարագային. չառներ սեռային նկարագիր: Մարդիկ կ՚անգիտանան օտարին կինը: Ու հարիւր տարին հեղ մը պատահող դժբախտութիւն մըն ալ այնքան դղրդող հետեւանքներ կ՚ունենայ որ իբր օրինակ որդւոց որդի կը յիշուի: Գերեզմանը չընդունիր դիակը շնացող կնոջ որ սպաննուած է արդա՜ր մատներով։

Ու երջանիկ էր Հաճի Ապտուլլահ։

Հաճի, երկու անգամով, մանկութեան ու պատանութեան շրջաններէն: Առաջինը` հօրը հաշուոյն, որ աշխարհի լրիւ վայելումին ի փոխարեն պարտաւոր էր լրացնել գերագոյն պատգամն ալ, Մարգարէին քաղաքը [32] ուխտով մը: Երկրորդը` իր մեղքին հաշուոյն, զոր գործեր էր դեռ պատանի չեղած, Շէյդանին մղումով:

Զանց կ՚ընեմ անոր հօրը դէմքը, թէեւ դժուար է այս զոհողութիւնը ինծի համար որ թուրքերուն գեղն ու քաղաքը կը ճանչնամ մօտէն: Մեծ գեղեցկութիւններ կային այդ դասակարգի մարդոց հոգիին մէջը, մոռցնելու չափ հայու եւ թուրքի դարաւոր ողբերգութիւնը ինձմէ: Կը ստիպուիմ բաւականանալ արձանագրելով հոս որ անիկա հին օրերու տիպար մըն էր: Ջարդերէն շատ առաջ. ու մնացորդ մը` նահապետական կարգերէ: Ոչ մէկ օր անիկա թերացաւ իր հինգ աղօթքներուն ոչ մէկին։ Տառացի գործադրեց կրօնքին եւ ընկերութեան հանդէպ իր բոլոր պարտքերը: Մտքէն չանցուց դժգոհիլ աղջիկներուն մեծ թիւէն- հինգ հատ էին- ու մէկ հատիկ մանչէն: Աստուած միշտ մարդերէն աղէկ գիտէր իր ըրածները... ու մեռաւ միւսլիւմանի արդար մահով. տունն ու տեղը լեցուն բարիքով, բերքով, առատութեամբ ու ցնծութեամբ: Անոր վաթսուն տարիներուն վրայ սեւ գործի մը արատը չէր դիտուած։

Տղա՞ն:

– Մարդոց խելքը չի հասնիր Աստուծոյ ճամբաներուն:

Անշուշտ, երբ տղայ մը կեանքը կը սկսի արիւն հանելով իր ձեռքէն, կնիքին տակն է ինկած մենէ վեր հրամաններու: Ճակատագիրը միայն հելլէն ողբերգութեան [33] զսպանակ ըլլալու համար հնարուած աստուածութիւն մը չէ, այլ Արեւելքին ամէնէն հարազատ, անխուսափելի իրականութիւնը: Այնքան մեծ են մեզ շրջապատող տագնապները: Ու այնքան պզտիկ չափը մեր ուժերուն. անոնց դիմագրաւելու համար:

Ըսի թէ արիւն էր թափած: Բայց անոր հօրը անաղարտ համբաւը, երկու Մեքքէները, առատ նուէրները – դուք տարածեցէք այս բառը, որպէսզի ընդունի իր մէջ պահանջները արդարութեան պառականիին. հարիւր բերան շունէն աւելի անողոք [34] –, հողերուն աճումն ու արժէքաւորումը, բարգա լաճ տնտեսութիւնը, մզկիթին կառուցման մէջ իշխանական իր մասնակցութիւնը, աղջիկներուն անուշիկ ու անարատ հարսնութիւնը միջամտեցին, որպէսզի քաղաքիկը շատ չծանրանայ այդ ակամայ մեղքին:

Պէտք է քալել այսքան արագ, չնմանելու գինով կեանքին որ «կը մանէ շատ բարակ»` ինչպէս կ՚ըսէ ժողովրդական առած մը. ու տալ մարդու մը օրերը մեծ մեծ գիծերով: Ձգել Ապտուլլահին այնքան հարուստ մանկութիւնը. դպիլ պատանութեան ու բերել զինքը երիտասարդութեան։

Անիկա առողջ. հաստատ նկարագրով երիտասարդ մըն էր որ « դարուն ոգիին » հնազանդելով քիչիկ մը կարդալ, գրել ու հաշուել գիտէր, - բաներ ասոնք որոնց` պէտք չէր զգացած իր հայրը, առանց թուղթի էջի մը կառավարելով իր ընդարձակ տնտեսութիւնը: Կարդալը գործն էր կարդացողներուն: «Դարուն ոգին» այդ երիտասարդին մէջ տակաւին կը յայտնուէր ուրիշ ալ նշաններով: Անիկա կը սիրէր խաղի ըմբիշական մարզանքները, բացօթեայ խրախճանքն ու... ասոնց հետ լրացուցիչ՝ Պրուսայէն բերուած կիներ խաղցնելը: Այս շեղումները, հին գլուխներու համար` լրումն ամբարշտութեան, քաղաքիկը շինող կառավարական պաշտօնեաներու շրջանակին մէջ կը դիտուէին մեղմութեամբ: Հանած վարած դիւանապետներ, – որոնք մեծ քաղաքներու մոլութիւններովը կրծուած շունչ առած էին այս նորահաստատ գազան [35], կամաց կամաց կ՚ընդհանրացնէին իրենց ախորժակները։ Օղին ու Գինին: Զորս թոյնէ մը աւելի ատելութեամբ կը հալածէին հիները. հիմա մաս կը կազմէին անոնց խնճոյքներուն։

Ու խնամք ունէր անիկա հագուստ ու կապուստին. շատ աւելի քան իր հօրը սահմանները: Միամօր տղայ, չըրաւ զինուորութիւն, չապականելով մեծ քաղաքներու զօրանոցային մոլութիւններէն: Կի՞ն: Բացի աժան պոռնիկներէն, անիկա չանցաւ բարքերուն արգելքը, հալածելով օտարին կինն ու աղջիկը. թեթեւ նպատակներով: Ու պահեց գաղջ երիտասարդի աս զուարթութիւնը, ատեն ատեն « փախցուք »ները. մինչեւ ամուսնութիւն չէր խօսուած ոչ մէկ աղջիկի հետ: Ու ասիկա պզտիկ փառք մը չէր Հաճիին համար: Անոր մայրը քաղաք, այսինքն Պրուսա ճամբորդեց, իր տղուն ճարելու համար փաշայի արիւնէ հարս մը: Մայրերու այս փառասիրութիւնը պատճառ է խոր տրամներու: Հաճի Ապտուլլահը ոչինչ գիտէր անոր ձեռնարկներէն, վասնզի ամուսնացաւ իրենց քաղաքիկէն. աղքատիկ աղջկան մը հետ. ու ասիկա մօր կամքին հակառակ: Շէյթանը երկրորդ անգամ կը զարնէր զայն:

Գողտր հովուերգութեամբ սկսուած սա ամուսնութիւնը անոր պիտի արժէր իր մայրը. որ հին կնիկ. ոխերիմ հակառակորդ էրկանը նման գիրին, կարդալուն. քաղաքին ու անոր բոլոր օրէնքներուն. ծառացաւ անոր ընտրութեան. բայց անկարող ուղղելու իր մանչուն որոշումին. լաց ու կոծով տունը վերածեց ուղիղ դժոխքի։ Ու չանիծելու համար իր մէկ մի հատիկը. գլուխը առաւ աղջիկներուն տունը: Հարուստ օճախէն անոր հեռացումը անմար կրակի մը պէս պիտի այրէր անոր մնացորդ օրերը: Շէյթանը ամենազօր էր ու մեր աշ ա խարհին վրայ. իրաւ որ։

Բայց անոր մայրը. այդ ամենազօր թշնամին պիտի տեսնէր տակաւին, երբ ամուսնութենէն տարիներ վերջը, մահը պիտի դնէր անիկա շէյթանը, իր մէկ հատիկին ձեռքը, խեղդել տալու համար իր տղուն իր կի՜նը։

Մինչեւ այդ ողբերգութեան լրացումը, անոր արտերն ու այգիները, պարտէզներն ու անտառիկները հաւատարիմ էին անոր որքան զոյգ կիները: Կու տային անոր բոլոր ուզածները. աւելին ալ, ընելով շէն փորը անոր ամբարներուն: Անոր տունը կուռ էր եղով ու մեղրով: Աշխարհիկ չարիքներէն մահը դեռ չէր զարկած անոր դուռը զաւկըներու գիծով, քանի որ կինը բախտաւոր չէր արգանդէն: Ի զուր անոր մայրն ու քույրերը միջամտեցին իրենց հարսին արգանդին ու հոճաներուն. թուղթ բացողներուն վճիռովը չորցած յայտարարեցին զայն: Հաճի Ապտուլլահը համբերող միւսլիւման մըն էր: Այդ փոքր արատէն դուրսը. անոր կեանքը անուշիկ գարուն մըն էր. բոլոր առաւելութիւններովը այս հինցած բառին [36]: Անիկա «հող բռնէր», «ոսկի կը գտնէր». գործածելու համար ժողովրդական պատկեր մը որ բախտով յաջողակները կը ձգտի հասկնալի ընել զանգուածներուն: Գեղերուն մեծագոյն միւս ոսոխը, պաճարախտը որ տասանորդի պաշտօնեաներուն նման, ամէն հինգ տարին անգամ մը աչքէ եւ ժանիքէ կ՚անցընէ չորքոտանիները, այնքան սի րական արարածներ ամէն գեղջուկի, բռնելով երբեմն զաւկին ու կնոջ չափ տեղ անոր հոգիին մէջ, զգուշութեամբ կը մօտենար անոր գոմերուն ուր կ՚աճէին ու կը պարարտանային կայսերական արքունիքին համար արջառ, մսացու եւ կաթնատու: Բախտ մըն ալ որ. վասնզի կարելիութիւն կար, այդ անասուններուն կճղակով հասնիլ մինչեւ փատիշահին անճառելի ուշադրութեան: Կային այդ դրուագներն ալ, պատահած թէ ոչ՝ մարդ չի հարցներ. բայց կը սիրէ հաւատալ, որոնց հաւաստումով այս ու այն ախոռին կովը, իր կաթին առատութեամբն ու համովը ճամբայ էր բացեր Ահմէտ աղային կամ Չօպան Սիւլէյմանին դէպի Պոլիս. ու հաներ զայն հուզուրը հիւմայիւն [37], արժանի ընելով անոր բարեւին, պարգեւին, նուէրներուն համար պետական վարժարանի մը խոստումին: Ու Չօպան Սիւլէյմանը այդ բախտաւորութեան սպասում ունէր մինչեւ պէյութիւն: Ինչո՞ւ քիչ` մինչեւ վեզիրութիւնը [38] …: Ատենով պետական ագարակ սա քաղաքիկը պարտաւոր էր հաւատարիմ մնալ իր աւանդութեան ու ամէն տարի ուզուած քանակով կենդանի ծախել [39] կայսեր պալատին: Ծախել ըսի: Ու պէտք է ճշդել։ Այդ գնումը կատարող մարմինը Պրուսային պաշտօնական աւազակախումբ մը կարելի էր որակել: Վասնզի կը բաղկանար մեծ անուններէ. մինչեւ իսկ փաշայութեան տիտղոսով. որոնք շքեղ կառքով է մը կը հասնէին. կայսեր անձնական գանձուն կողմէ մեծակնիք թուղթերով. կը հիւրասիրուէին ուզուածէն աւելի լայն խնճոյքներով. կը գրաւէին հաւնած անասունները, վճարելով կէս դար առաջուան դրամներով քեսէ, ագչէ, մածկըր * [40] եւ այլն, որոնց քանակը փոխել սրբապղծութիւն էր անշուշտ: Ու յետոյ. մեծ մեծ կնքուած թուղթերը տալով մալտէրերուն, հաւնած երիվարն ալ փոքր սիրուն գորգերով պատշաճօրէն եւ նուիրաբար պաճուճելէ, թամբելէ ետքը. կը նետուէին անոնց վրայ ու

– Ալլահա ըսմարլատըք [41] մը հաճելով բաշխել կ՚անհետանային մեծադղորդ, փոշիին մէջ: Պալատը անշուշտ անտեղեակ էր այս ամէնուն. վասնզի կենդանիներուն թափօրը Պրուսա չհասած կը հալէր, բայց անոնց Պոլիս հասնելուն, ընդունուելուն գիրերը յատուկ թղթաբերով կը ղրկուէին ագարակ։ Ոսկեզօծ ուսանոցներով մարդոց կողմէ սա պաշտօնական յելուզակութիւնը ի զօրու էր Հաճի Ապտուլլահին օրերուն: Գայմագամը [42] չէր համարձակեր այդ մարդոց առջեւ մեծ ձայնով խօսիլ:

Ե.

Հաճի Ապտուլլահը, հակառակ թարմ տարիքին բարի ու յարգուած միւսլիւման մըն էր: Այն օրերուն թուրք բառը զուրկ էր այժմու հմայքէն:

Անոր անձին վրայ տակաւին կը յամառէին կարգ մը արեւելեան պարզ ու գեղեցիկ յատկութիւններ, որոնք, հեռանկեալ խորշերու մէջ պաշտպանուած` դեռ չէին գտած ժամանակ զառածելու: Անիկա կրնար Աստուծոյ եւ մարդոց առջեւ երդում ընել որ իր հալալին [43] հարամ [44] չէր խառնած: Ու չէր իւրացուցած թիզ մը հող որբէն կամ այրիէն, ինչպէս չէր արտօնած իր անասուններուն ցռուկին շիւղ մը խոտ, օտարին մարգէն: Ուրիշը զրկելու մարզին վրայ. – անիկա հպատակ էր կրօնքին մեծ պատգամներուն, որոնք նահապետական պարզութեամբ կը սանձեն թանձր ախորժակները ընչաքաղցներուն, յաւիտենական կրակով ողողելով փորը բոլոր անիրաւներուն: Աստուածավախ, ողորմած. անիկա կը պատկանէր սերունդի մը որմէ բան չեմ կարծեր որ մնացած ըլլայ հիմակուան թուրքերուն մէջ:

Կայսրութեան արեւմտեան նահանգները. պատերազմական թատրէ ու վայրերէ հեռու ինկած. ներքին բարբարոսութեան մէջ քիչ քիչ կոխուած էին իրենց խիստ կողմերէն. ըսել կ՚ուզեմ առիթը չէին ունեցած բռնանալու, ապականուելու: Բացի կուսակալանիստ քաղաքներէն որոնց խուռն բնակչութիւնը պաշտօնեաներուն կաշառքն ու ապրուստը պարտաւոր էր հոգալ. միւսները. գեղ կամ գիւղաքաղաք. կը պահէին խաղաղիկ ու երկնանուէր մարդոց պարզութիւնը. միամտութիւնը։ Քանի մը հարիւր տարիներէ ի վեր. այդ դաշտերուն ու բլուրներուն վրայէն կեանքը սահեր էր առանց արիւնի. ու առանց համատարած անգթութեան որով մթնոլորտը կ՚ելեկտրականանայ կռուին ամպերէն, վառօդէն ու սուրէն: Անշուշտ բոլոր այդ թուրքերը, իրենց երիտասարդութիւնը կ՚անցընէին բանակին մէջ. սահմանագլուխներու կամ կեդրոնական զօրանոցներու մէջ. լայնօրէն ապականուելով: Բայց սիլա [45] դարձ մը զանոնք կը մաքրէր քիչ քիչ: Խստակրօն անոնց պապերը, հողին հսկայ ճնշումը, դաշտերուն բարութիւնը վերջ ի վերջոյ կը չէզոքացնէին քաղաքին սերմերը անոնց հոգիներէն: Զինուորութենէն մարդ չազատիր երբ թուրք է։ Բայց զայն իր կեանքին պատշաճեցնելուն մէջ ինքզինքը կը յայտնէ: Յետոյ պէտք չէ մոռնալ դարերուն ճնշումը, ժառանգութիւնը: Ալքոլին պակասը` ուրիշ բախտ մը: Ամուսնութիւնը. իր նուրբ ու փափուկ վայելքներովը. կը փակէր դուռը կանուխկեկ մոլութիւններու։ Բոլոր այս գիծերը մաս կը կազմեն գազան երու կեանքին, որ կերպով մը կը շարունակուի դարձեալ գեղերու մէջ: Մեծ քաղաքները հիմնովին տարբեր նկարագիր կը պարզեն: Գազաներու մէջ քրիստոնեաներու պակասն ալ պատճառ է գուցէ որ բռնութիւնը իբր ախորժակ չզառածի դէպի ցեղային անհաշտ ատելութիւնը ու չքանայ, ամչնալով ինքիրմէ։ Հաճի Ապտուլլահներու համար ամիսներով քարոզ ու պետական փրոփականտ պիտի չբաւէին, իր ըմբռնողութեան մօտեցնելու, օրինակի մը համար, Հայկական խնդիր մը: Այնքան այդ մարդերը ապրանք էին իրենց արտերուն եւ մարագներուն:

Անիկա սուտի անկարող մարդ մըն էր. նոյն գիծով որով իր հայրը ապրեր էր իր վաթսուն տարիները, ագարակ-գիւղին պարզուկ զբաղումներուն մէջ: Ընտանեկան այս առաքինութիւնը, կէս դար առաջ սովորական եւ հետեւաբար բնական, ագարակին աճումովը, գազայի փոխուելովը. հետզհետէ ուշագրաւ կը դառնար: Ամէն նորահաստատ գազա իրեն կը քաշէ ագռաւներու ճշմարիտ բանակ մը, պաշտօնեաներ ասոնք, քաղաքներու մէջ իրենց կտուցները մաշեցուցած ամէն աղտոտ գործերու, մտած ու ելած անկայուն զբաղումներու լպրծուն կայաններէն, շունչ կ՚առնեն այս նոր հերկերուն վրայ ու կը տեղաւորեն իրենց մոլութիւնները. ամէնէն աննկատն ալ իր բոլոր փոփոխակներով: Վարչական մեքենան իր հետ կը բերէ իր արբանեակները, թշուառական ու անպատիւ գրագիրներ, իրենց էֆէնտիի տիտղոսը իրենց ճակտին վրայ դնելու համար մաքուր ոչ իսկ կէտ մը ունեցող, բայց իրար փառաբանելով վոհմակի բարքերով: Անոնց ամբարտաւան ծիծաղը` աշխատաւորին միամիտ բարութեան առջեւ: Մանաւանդ լեզո՜ւն, յորդ աւելի, քան շիտակը. հազար հնարքներով. տասը ժամ վազելու կարող, չբերելու պայմանով մէկ հատիկ իրաւ բան։ Քեաթիպ [46] էֆէնտիներու նենգութիւնը. անբարոյ ու ամբարտաւան լրբութիւնը հանդէպ հին բարքերու՝ ապականութեան զօրաւոր վառարաններ եղան այդ գեղերուն հնաւանդ մաքրութիւնը վարակող: Անոնց սանտրուած մազերէն, ծախուած մարմիններէն հոսեցաւ մեղքը: Հաճի Ապտուլլահը այս դասակարգէն իր զօրաւոր խորշանքին մէջ կը դնէր միութիւն մը ժամանակի եւ տեղի: Ու կը զգուշանար անոնց շփումէն. քանի որ պատանութեանը. իրենց տանը համը առած էր այդ անաստուածներուն [47] լրբութեանը: Միւսլիւմա՞ն։ Չէին կրնար ըլլալ այդ մարդերը որոնց հացին իւրաքանչիւր պատառը գին կ՚ը ներկայացնէր անպատկառ սուտի մը կամ խաբէութեան մը։ Հապա ան միւսնե՞րը, ապուգաթնե՜րը [48] ։ Տասը աստիճան աւելի կատարեալ սուտին եւ ստորնութեան արհեստին մէջ: Որոնց պաշտօնական զբաղումն էր սուտը. այսինքն զայն հնարելը, զգեստաւորելը եւ իբր ճշմարտութիւն պարտադրելը Աստուծոյ օրէնքներուն հաւասար: Որոնք քանի մը բերան սուտ գրելով կը հագուէին քաղքենի տարազ, կը յորջորջուէին պէյ ու էֆէնտի, կը պահէին քանի մը կնիկ, ու այս հրաշքը՝ առանց խանութի ու առանց լուծքի: Հաճի Ապտուլլահը հօրմէն ժառանգած իր ատելութիւնները հաւատարմօրէն պահեց: Կեանքը զինքը պիտի չազատէր այդ մարդերուն մագիլներէն: Երկրորդ անգամ մարդասպան ըլլալէն ետքը, անոր կալուածները պիտի հալէին, այդ ապուգաթներու կոկորդը առանց լեցնել կարենալու:

  Այդ մռայլ ողբերգութենէն առաջ, անիկա անկաշառելի մարդն էր դրամով ինչպէս շողոմով: Անհերքելի իր համբաւը հազիւ կը հաշտուէր տարիքին թարմութեան: Մարդն էր անիկա որ տեսնել. տեսածը ճիշդ դատել, ու իր դատաստանը աննկատ արտայայտել գիտէր։ Համիտեան բռնապետութեան տակ նկարագրի այս գիծերը միակ առաքինութիւնները չէին, ընկերային տժգոյն պիտակով [49], այլ անհատական շեշտուած կարկառներ: Եթէ յաճախ դրամը զսպանակն է այս յատկութիւններուն, պէտք չէ մոռնալ քիչիկ մըն ալ ծնունդը, ժառանգութիւնները: Հաճի Ապտուլլահի պարագային աւելցուցէք նաեւ իր եռանդը կրօնականին մէջ, մեծ ու լեռնական մթնոլո՜րտը այդ հոգիներուն: Սուրբ տեղերու այցելութեամբ տհաճ, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել՝ զայրագնած անոր հաւատաւորութիւնը անոր դատաստանները կը պաշտպանէր գեղեցիկ անշահախնդրութեամբ մը որ մեր շրջանակէն այնքան արագ կը դիտուի:

Յետոյ, տարիքին հետ կ՚աճէր անոր մէջ խոցը իր խղճմտանքին. արդիւնք [50] իր պատանութեանը մեծ մեղքին որ կանխահաս խայթով մը կը նիզակէր անոր հոգին:

Զայն քալելու համար Հաճի Ապտուլլահը չընկրկեցաւ ոչ մէկ զոհողութենէ: Ողորմութիւնը ճէննէթի ճամբուն ամէնէն հաւատարիմ ընկերն է. կ՚ըսէ ժողովրդական առած մը: Ու ողորմած էր անիկա միջնադարեան իշխանի մը առատաձեռնութեամբ: Ոչ ոք ձեռնունայն պիտի դառնար անոր դուռնէն, երբ նեղ օրին դիմէր հոն: Աւելցուցէք բարօրութիւնը իր տունին, հետզհետէ ընդարձակուող իր անուանական բաժիններէն: Ու մի մոռնաք անոր քոյրերուն յաջողակ ամուսնութիւնները, այսինքն անոնցմով ճարուած փեսաներուն. խնամիներուն այլապէս հարուստ, ազդեցիկ կշիռը, որ այդ համայնքներուն մէջ ճշմարիտ հեղինակութիւնն է, քանի որ հանրային հարցերու առջեւ բազուկն ու ձայնը կը վճռեն: Աւելցուցէք տակաւին իր հիւանդութիւնը զոր չէին կրցած դարմանել շրջանի բոլոր բժիշկները, այսինքն այդ համբաւը վայելող սափրիչները, հոճաները, աղօթողները, ու Պրուսայի իրական բժիշկները: Ոը ենթակայ էր զանազան, մութ ազդմունքներու, անշուշտ մեղքի Իշխանին մէկ կարգադրութեամբը, զինքը գտնել առանց ազդարարութեան. ամէնէն անակնկալ պահերու եւ տեղերու. ճեմիշին, ինչպէս ապտէսթին [51] մէջ, տունը թէ մզկիթը: Որ անոր նեղ ճակտին կը դիզէր գունատ ու խոնաւ, անձուկ ու դէմքին նուրբ գալարում. կոկորդէն վար խոցտուկի մը նման հետքեր հանելով անոր վիզին ու կուրծքին միացման գիծին թողած փոսիկը: Ու տակաւին նման շատ բաներ, որոնք գիւղաքաղաքի մը պարզ ու հանրային միջակութեան մէջ մեր ալ միջակութիւնը քիչիկ մը կը խախտեն. ու մեզ կը տանին գոնէ կիսատ պռատ ինքնատպութեան մը: Անոր տկարութիւններէն մէկ ուրիշն ալ կ՚արժէ վերցնել, վասնզի իր ոճիրը բացատրող ազդակ մը կը նկատուի: Անիկա հզօրապէս կը հաւատար իրեն հաղորդուած ամէն պատգամի: Ու ենթակայ մնաց այդ դիւրահաւանութեան արդիւնքներուն: Ասկէ դէպի զայրոյթը, բայց աչքերը կոյր ընող ու ձեռքերը ոճիրի մղող զայրոյթը քիչ է ճամբան։ Անիկա հիւանդ կ՚ըլլար իր բացակայած պահերուն: Մինչ ուրիշներ սրամտութեան, հայհոյութեան համով. պատմումի, բամբասանքի ակօսներով կը հասնէին որոշ ինքնատպութեան. Հաճի Ապտուլլահը ունէր ասիկա իր շիտակութեամբը, զայրոյթովը, ջերմեռանդութեամբը:

Անիկա երիտասարդ աղա մըն էր:

Զ.

Մոռցուած չէր անշուշտ. սա էջերով պարզուած անոր կեանքի երջանիկ սա շրջանէն, մեծ մեղքը անոր պատանութեան, որ անոնց տունին խաղաղութիւնը վիրաւորող առաջին մեծ հարուածը պիտի ըլլար, Չարիքի իշխանին առաջին ոտքը օրհնուած այդ բնակարանէն ներս: Ինչո՞ւ: Ձեզի ու ըսի թէ Աստուծոյ հաշիւները մարդոց ճամբովը չեն քալեր: Ո՞վ կը դնէ մեր ձեռքին կացին որպէսզի խաղանք, դեռահաս պատանի. ու անհասկանալի մղումի մը ներքեւ զայն իջեցնենք մեր ընկերոջը գլխուն: Ո՞վ: Չենք գիտեր: Բայց շատ են այդ ձեռքերը։

Հաճի Ապտուլլահը տասնըհինգ տարեկան էր այդ դժբախտութեան պատահած ատեն:

Բարկութեան նոպայի մը, կացինի հարուածով մը ան սպաննած է իրենց տունին պապենական, գուցէ դարաւոր, օճախի ծառային մէկ աղջիկը, լուսնոտ, կաղ, տասնէն նոր ելած: Հին ընտանիքները իրենց հողերուն վրայ աշխատող գերիները կը ժառանգէին առանց գրաւոր օրէնքի: Հաւանաբար շատ հին ծագումով այդ բանուոր ընտանիքը իսլամանալով ազատուած էին իրենց գերութենէն բայց կը մնային կապուած այն հողերուն ուր բացուեր էին իրենց միսերը աշխարհին զգայնութեանց: Կար ատեն մը երբ մարդիկ շատ չէին զանազանուեր, իբր զգացող արարած այն միւսներէն որոնք տնկուած էին իրենց ձեռքով այդ հողերուն վրայ: Արտը, պարտէզը, հարուստին ապրանքը ըլլալէ առաջ, զիրենք խառնող, հերկող, խնամող մատներուն, սիրող աչքերուն հոգեմասը կազմած են: Մարդիկ կը ծնէին այդ ակօսներուն մէջ. եգիպտացորենի տունկերէն պատսպարուած. կը խանձարուրուէին կաղամբի թերթերէ: Անոնց պորտին կապը կը նետուէր այդ հողերուն ծոցը, ու կը ձգուէին աճելու հասկերուն եւ պտուղներուն հետ: Պատանի` անոնք դժուար պիտի զատուին այդ խորհուրդէն: Երիտասարդ` անոնք նոյն ակօսով, նոյն շուքերով պիտի մտնեն սերունդ շինելու արարքին մէջ: Հասուն. նոյն հունձքերով. նոյն դանդաղ ու խուլ կեանքով որ այդ հողերուն անիմանալի աղբերացումն է դէպի մեր հոգին: Ու ծերունի՝ պիտի հանգչին. իրենց տեղը տալով յաջորդներու։ Կեա՞նքը: Երբեմն վերը լոկարիթմուած սա գլխաւոր տարազներէն [52] անդին բան չէ ըրած անիկա միլիմիլիոն մարդերու:

Լուսնոտ, կաղ, տասնէն նոր ելած։ Անշուշտ։ Ոը հակառակ աշխարհք մը իր խօթութիւններուն, անսրբագրելի աղ քատութեան եւ ուրիշ բազմապիսի մեղքերուն. այդքան պզտիկուց կին էր անոր գլխուն, իր քմայքներովը, նայելու յանդգնութեամբ: Ինքզինքը պարտադրելով աղային տղուն, « քեֆը չուզելով » խաղալ անոր հետ. հնօրեայ պարտէզի մեծ շուքերուն ծոցը. իրական խանութի մը առջին զոր Հաճի Ապտուլլահին հայրը շինել էր տուած. խանութ` իր կշիռքովը, տիրհեմներովը [53], ապրանքի դարակներովը։ Հաճի Ապտուլլահին հայրը իր տղուն մէջ ապագայ նպարավաճառը արթնցնելու իր այս փափաքին մէջ վրէժ ունէր լուծելիք գե ղին միակ նպարավաճառէն որ օրին մէկը պակաս կշռած էր իր կարագը ու խնդացած անոր խելքին, թիւի, հաշիւի ան մասն խելքին վրայ։

Լուսնոտ, կաղ եւ այլն: Որ շաբաթը անգամ մը պռկըները ծռելով, այսինքն քէն յայտարարելով կը քաշուէր խաղէն. զինքը ձգելով առանձին, իր կատաղութեան մէջ։ Ու խուլ` սպառնալիքի ինչպէս աղաչանքի փակուած` իրենց խշտիկին խորը, սպասելով անոր բռունցքին։ Այդ րոպէներուն, մազերը անոր մատներուն մէջ անիկա կը ճուար դուրս գալու համար: Իրար անցընելով պարտէզն ու խաղը, բայց կու գար դուրս:

Կացինով խա՞ղը:

– Անշուշտ: Հնարած էին միասին: Ու զարկած ծառերուն. քարին ու արկղին։ Ու զարկած իրարու քիչ մը աւելի ամուր: Յետո՞յ: Իրար բզկտած, ան` ակռաներով տղուն բազուկները հերկելով. անգութ, դաժան, գրգռող: Ինք՝ պուկէն խեղդելու ձեւով թելը լարած կոկորդին բայց չերթալով առաջ: Յետո՞յ։ Նախատինք։ Այսինքն. թքնել տղուն երեսին. անոր հասցնելու համար վիրաւորանք մը որ վեր էր իր ուղեղէն: Ու զայրագնած անոր մէջ քնացող գազանը. որ իջեցուցեր էր կացինը գանկին, անշունչ փռելով անոր կէս կանգուն մարմինը գետին: Անիկա չէր մտած օրինական տարիքին մէջ որ պատիժը կ՚արժեւորէ:

Շէյթանին առաջին յաղթանակը:

Անոր ուրիշ ի՞նչ է գործը. մարդոց շուրջը այս թակարդները լարելէն զատ:

Ու բացուեցաւ վարագոյրը – առաջինը սա մեծ տրամին, որուն վերջինը պիտի իջնէր Պրուսայի բանտին հարիւր մէկ տարուան դատապարտեալներու նկուղին մէջը։

Մեռնողին մայրը, կաղ, լուսնոտ, տարօրէն դաժան, շահագործեց եղերական պատահարը, անլուր խստութեամբ, ապերախտութեամբ. ինչպէս փութացին տարազել գայմագամ ու դատաւոր: Սեւ ֆէրաճէն անցուցած գլխուն. ինկաւ մէջտեղ, լացէն ու մեծատարած բողոքէն տետրակներ բացած հասարակաց վայելումին։ Ու գայմագամ. դատաւոր. դենպետ, հարիւրապետ եւ դիւանապետներ ու քարտուղարներ – այսինքն կառավարական պալատին գերերջանիկ ասպետները սարսուռով լսեցին դարաւոր զրկանքին սա յորդ արտարձակումը: Կինը արդարութիւն կ՚ուզէր. իսլամին նշանաւոր. անկաշառ արդարութիւնը. աչքի տեղ աչքը` ակռայի տեղ ակռան. հոգիին տեղ հոգի։ Արիւնի փոխարէն արիւն: Կաղ, լուսնոտ այդ մայրը երդում ըրաւ մինչեւ փատիշահ իր ձայնը հասցնել։

Յետո՞յ։

Նման բոլոր մարդոց. կակուղցաւ անիկա: Զօրաւոր ու խելացի։ Միջամտութիւններ յաջողեցան փոխել վայրագ սա վրէժխնդրութիւնը։ Ու աղջնակին դիակը ծախուեցաւ շատ սուղ: Անիկա բեռով ոսկի էր արժեր Հաճի Ապտուլլահին հօրը:

Կաշառուեցաւ արդարութիւնը: Ոչինչ անկէ աւելի բնական. քանի որ մեր կարգերէն ամէնէն աւելի անոր պարտքն է այդ ճկունութիւնը: Ամէն բան ըրած ենք անոր զէնքերը` ղրկելու իրեն. ու զայն մեր ուզածին պէս զգեստաւորելու: Ու մեր կեղծիքին վրայ ամչնալ վարժուելու համար չեմ գիտեր տակաւին քանի դար ոչ միայն աղքատ աղջիկներ մեղաւոր պիտի հանենք իրենց սպաննուելուն համար, այլեւ ամբողջ ժողովուրդներ: Այս տողերուն հեղինակը հայ մըն է որ իր ցեղին վրայ գործադրուած ոճիրը չողբար հոս: Այլ կը խորհի մեծ, երջանիկ, բարգաւաճ ազգերով կանգուն հսկայ կատակերգութեան որ ազգերու արդարութիւն կ՚անուանուի:

Բայց, ո՜վ փոքրութիւնը մեր ամէն բաներուն. կաշառուեցաւ մօրը սիրտն անգամ ու մարսեց ոճիրը:

Պաշտօնապէս պզտիկցած երկու տարիով, Հաճի Ապտուլլահը արձակուեցաւ բանտէն. իբր բոլորովին անչափահաս: Դատաւորը որ արտօներ էր տարիքի սրբագրումը, իր կարգին կը շահէր իր մանչէն ալ երկու տարի, ծնած նոյն ամսուն եւ պզտիկցած Հաճի Ապտուլլահին հետ պահելու համար տարիքին արդարութիւնը: Այս կարգադրութեամբ զինուորութիւնը երկու տարի կը նետուէր ետ:

Ազատեցաւ բանտէն: Բայց չազատեցաւ անոր յաճախանքէն, ոչ ալ կնիքէն։ Վասնզի նոյն այդ անժամանակ բանտարկումէն անիկա ժառանգեց սա խուլ ու դաւաճան հազը որ զայն ամիս մը ամբողջ անկողնին գամեց, աքաղաղի պէս երգի հանելով իր խռչակը, շունչի փոխարէն եղէ զուրկ սայլանիւի ճզրտուք մը ձգելով կախ անոր բերնէն ու անոր կուրծքին խորը բռունցք մը ըլլալով կլոր ու բիրտ: Շնչափողերու այս հիւանդութիւնը զարկաւ անոր պատանութիւնը, սպառնալիքի մը նման ու կասեցուց անոր աճումը։ Աղէկցաւ բայց չեղաւ առողջ: Պզտիկ խոնաւութիւն մը, անզգուշութիւն մը զայն կը նետէր անոր կռուանէն։ Տարին անպատճառ, առնուազն երկու անգամ, աշնան ու գարնան մուտքերուն, անիկա կ՚այցուէր այդ անողոք գազանէն, հետզհետէ ճշդուած, ձեւն ու կնիքը հագած հազ մը որ անոր խռչակէն կառչած, արիւնին, անմեղ արիւնին հաշիւը կը պահանջէր անոր թոքերէն. ճուիկ ճուիկ պոռացնելով անոր շրթները ու չաթ չաթ, ողիկ ողիկ գալարելով անոր կողերը, լանջավանդակը, ականջներուն վրաններն անգամ շարժի հանելով: Խժա՜ն մը: Ու դուք չէք գիտեր թէ որքան խոր է հարուածը դաշտերուն տղու։

Շէյթանին երկրորդ յաղթանակը:

Հօրը առատաձեռնութիւնը. փեսաներու ընդարձակ կապերը. – աղքատներուն օրհներգը ու տարիքին մատաղութիւնը անշուշտ դեր մը ունեցան որպէսզի այդ մեղքը մնայ այլապէս կիսաշէն. մինչեւ որ հասաւ երիտասարդութիւնը, ու պարտվեց այդ տխուր շրջանը անոր անդրանիկ պատանութեան:

Ու մեղքը ճակտին, հազը՝ շնչափողին, աչքին քունքերը գորտի գլուխներու նման դուրս, անիկա հասաւ քսանին ու անցաւ անկէ: Ու պէտք է գիտնալ ասիկա: Վասնզի կեանքը` դրուած է մեր ուսերուն որպէսզի քաշենք, քաշկռտենք. ծեծենք, բայց հպատակինք անոր անհաս պատգամներուն: Դուք շատ ալ ականջ մի տաք սանկ ու նանկ սաղմոսներուն որոնց պաշտօնն է այս բռնադրումը ոսկեզօծել, ու այս ընդարձակ, անիրաւ տարապարhակը տանելի ընծայել: Ու մի խաբուիք միւս տեսարանումներին որոնք այս զարդարանքը պիտի փոխակերպեն խոր ու քաղցր վայելքները: Աճպարար թեքնիքը մեր պատրանքներուն: Բոլորը, բոլորը պիտի քաշքշեն զայն, ծերունիէն, արքայազունէն մինչեւ կաղ, լուսնոտ աղջնակը, մեծիմաստ գիտնականէն մինչեւ բոկոտն, գնչու երգասացը որ իր պարզուկ տաղերուն մէջ երբեմն նոյնքան խորը կը խառնէ այդ առեղծուածին – սխալ չհասկնաք. կեանքին – բիւրաւոր արգանդները ու կը հասնի մէկ ու միակ յանգումին, գերեզմանի մը փոսին: Այո՞։

Այո՜:

Մեզի կը մնայ համեստ ըլլալ ու տալ երանի անոնց որոնք այդ տարապարհակը քաշելու, կրելու ատեն, պահ ու կարելիութիւն կը ստեղծեն, պուտ մը ուրիշ ալ բաներու, քիչ ու խեղճ. բայց բաւական երբեմն` մոռցնելու աստիճան ահաւոր մեր գերութիւնը, մեր վաստակն ու ջախջախումը: Հարցուցէք գիտունին որ կէս դար մաշեցուցած է ինքզինքը զարնելու համար տող ու կէսնոց օրէնքի մը գիւտին, հարցուցէք արուեստագէտին որ ինքզինքը մոմի պէս վառած է կեանքին հազար զրկանքներէն բայց սեւեռած է բիբ մը երազ, պտղունց մը յոյզ կամ շերտ մը սարսուռ որոնց հետապնդումը կազմեց անոր գերազանց պատրանքը: Ու աւելի պարզ գետիններու վրայ: Հարցուցէք ատիկա միւսներուն. բոլորն ալ շղթայուածները կեանքի մեծ սայլին [54]: Թէ ինչպէս ճարեցին կտոր մը վայելք, ժամ մը հաճոյք փորէ, աչքէ, ջիղերէ. ժա՞մը` որ կը դիմանայ, որ գինն է հազարով` օրերուն, ինչպէս պուտ մը ադամանդը թոնոներով բրածոյի։

Ու պէտք է դառնալ մեր պատմումին:

Ըսի թէ Հաճի Ապտուլլահն, Աստուծոյ բոլոր ծառաներուն նման հասաւ քսանին ու անցաւ անկէ։ Ու բոլոր Աստուծոյ հարազատ ծառաներուն նման [55] որոնք սուրբ կրօնքին մէջ մտնելու բախտը գիտեն արժեւորել, հակառակ շէյթանին սադրանքներուն. ու խուլ կնիքին. մերձեցաւ աշխարհին: Թուրք աշխարհին կարգերուն. հլու հնազանդ գիրքին, օրէնքին, աւանդութեան, ցեղային պատգամներուն:

Անոնցմէ էականը ամուսնութիւն:

Որ օճախը կանգուն պահող գերազանց ուխտ է ու պարտականութիւն:

Որ երկրին արժանաւոր զաւակը դառնալու առաջին գրաւականը, քանի որ պատեհութիւն կու տայ փատիշահին քաջարի զինուորներ ճարելու:

Որ... Բայց երկար է այս թւումը։

Ու կը կենամ:

Է.

Ամուսնացաւ անիկա քաղցր ու բարակ աղջկան մը հետ որուն հայրը, դատական պաշտօնեայ, շփումի էր մտած իրենց տունին, դատական խողովակէ։

Հարցաքննի՞չ դատաւոր. թէ անոր օգնական այդ պոլսեցի՜ն: Մի ըսէք բառը ու անցնիք անդին: Յետանկեալ այդ քաղաքին մէջ Պոլիսը ուղիղ համազօր կը սեպուէր հեռու ճէննէթին, գոնէ անոր երկրաւոր շուքը, ինչպէս անոր ինքնակալը շուքն էր երկրի վրայ վերի Ամենակալին: Ու հոն ծնած փանիրական էֆէնտի մը. այդ խուլ խորշերուն մէջ` ուշագրաւ երեւոյթ. երբ իր հետ ունենար կին ու աղջիկ: Ներքին գաւառներու մէջ անոնց գոյութիւնը քաղաքական պատճառներով աքսորանք մը կ՚ենթադրէր, ինչպէս տեսեր էին Նոր-քաղաքին ալ փտած ծերերը շատ անգամներ: Պոլսէն վտարուած ընտանիքներ. գրեթէ դահիճին դանակէն հրաշքով ազատուող. մեծահարուստ շաբաթ մը առաջ. շաբաթ մը ետքը իրենց հագածէն զատ ոչինչ ունեցող: Պէյեր. փաշաներ. կողոպտուած. շնորհազուրկ, իրենց ծեր մօրուքները տխրութեամբ ու լացով կը փետէին. կ՚աղօթէին սպասելով ներումին որ կը մոռնար զանոնք։

Սագի՞ էֆէնտին: :

– Կամաւոր աքսորական:

Բախտին հովը չէր որ զինքը քշեր էր հոս, այլ անդիմադրելի մոլութիւն մը. որ թուրքերու մօտ մանաւանդ վաթսուն եօթանասուն տարի առաջ ամէնէն մեծ մեղքը կը սեպուէր ամէն ուղղափառ միւսլիւմանի: Անիկա կը խմէր:

Կը խմէր, քսան տարիներէ ի վեր: Հիւանդութեան մը դարմանումին համար Պրուսա, ջերմուկները ստացուած այդ մոլութիւնը անոր արժեց Պոլսոյ գեղեցիկ իր պաշտօնը –   անիկա դատական նախարարութեան մէջ դիւանի մը աւագ քարտուղարն էր. ուղիղ ապագայով դէպի դատաւորութիւն. դիւանագիտական ներկայացուցչութիւն. ու ինչո՞ւ չէ` սանկ առանձնաշնորհեալ երկիրներու մէջ, դեսպանութիւն մը, մանր ոճը – ու զինքը ձգեց անստոյգ զբաղումներու դժնդակ զառիվերին: Խանութ, դրամագլուխ, արհեստ չունեցող մարդերը անգամ մը իրենց պաշտօնէն դուրս. ծովէն ելած ձուկի կը նմանին [56]:

Սագի էֆէնտին` եղէգ գրիչ մը ունէր ականջին ետին: Աւելի` շնորհալի կին մը։ Իր դժբախտութեան ատեն անոր աղջիկները չէին ելած արժէքի. պզտիկ ըլլալնուն: Աւելի` փորին մէջ եօթնաբերան դեւը ալքոլին որ զայն կը ճուացնէր անհնարին բռնութեամբ: Կնոջը գոհարեղէնները գործածելով. անոր երկու տուները ծախելով ու խմելով: Տարին քանի մը ամիս շրջիկ պաշտօններու նահատակութեան յօժարած. կինն ու աղջիկները սայլակի մէջ թխմած. – անիկա կը պտտէր հացին եւ օղիին համար: Նոր-Քաղաքին մէջ վարչական պաշտօն մը ձեռք ձգեց անիկա իր կնոջը շնորհիւ. նուրբ ու ազնուական թրքուհի. որ գազային մեծահարուստ մէկ պէյին աղջիկներուն դաս կու տար ու շահած էր սիրտը անոր կնոջ: Փրկութի՞ւն: Անշուշտ. եթէ օղին զեղչէինք։

Հոն էր անիկա. արժող` իր կինովն ու աղջիկովը – երկու ուրիշ աղջիկ անիկա Պոլիս դպրոց էր ղրկած. այսինքն մայրը. իր յամառ դիմումներովը յաջողած էր այդ պզտիկները զետեղել գիշերօթիկ վարժարաններու մէջ. իբր որբուհի. ու ասիկա՝ առանց սուտի: Վասնզի անոնց հայրը իրեն զաւակ ունէր միայն իր փորի դեւը – հաւասարապէս գրաւիչ. սա գիւղաքաղաքին համար. ու նոր` իրենց գեղեցկութեամբը, նուրբ ու ոստանիկ, որ մեծ քաղաքներուն շնորհն է մեր մորթին: Ուշագրաւ էր անոնց մարմնական փափկութիւնը. վայելչութիւնը. մանաւանդ մոյնքի զաղփաղփուն հրապոյրը որ անսովոր է հիւսիսի հովին լայնօրէն բացուած այդ դաշտերու երեսին: Հովին խստութի՞ւնը կ՚առնէ կիներուն դէմքէն սա սերը թէ դաշտին թանձրութիւնը կը միջամտէ որպէսզի անոնց այտերը հաստընան, բայց տժգոյն ու իւղոտ:

Ու անոնց համբաւը կը մնար անհուպ գաւառին գռեհիկ հետաքրքրութիւններէն։ Ըսի թէ մայրը կու տար դաս: Չըսի սակայն թէ գտեր էր կերպը Պէյին ցանկութենէն ինքզինքը պաշտպանելու, խոր զգուշութեամբ մը, առանձին այցելութենէ. հիւրերէ – ընդհանրապէս տարիք առած կիներ. սանկ քիչ մը պառաւ որոնք դրսի սիրոյն շատ բան յանձն կ՚առնեն. ամէնէն շատ գործ եփել. երբ իրենց կռնակը ունին պէյեր, հարուստներ –: Անիկա չգնաց հրաւէրներու ու չընդունեց դրացիներ: Այս վարուողութեամբ պաշտպանեց ինքզինքը, մանաւանդ վարկն իր աղջկան. հասուն. անդիմադրելի քնքշութեամբ: Թուրքերուն մէջ կիներու գեղեցկութիւնը անիմաստ բան է սակայն։

Սագի էֆէնտին. այս երկու բախտերուն տէր ըլլալէ զատ ունէր ուրիշ երկու հզօր առաքինութիւններ։ Անոնցմէ մէկը է կաշառակերութիւնը – որ օղիին աղջիկն էր ըստ սրամիտ առակի մը, ապականութեան առաջին խմորը կազմեց այդ բարբարոս սակայն ընկերային ախտերի համեմատաբար զերծ համայնքին մէջ: Կան այս մարդերը որոնց մուտքը տեղէ մը ներս հարիւրաւոր տարիներու մթերք. մաքրութիւն եւ ուղղութիւն կը կործանէ: Անոնցմէ մի՞ւսը: Քաղաքիկը ատկէ չունեցաւ տառապելիք. վասնզի մերկապարանոց մեղքն էր ատիկա: Որուն դէմ ամէն միւսլիւման փոքր հասակէն, սիւննէթին [57] հետ գրեթէ, զօրաւոր շիճուկով կը պատուաստուի, – ալքոլը։

Անիկա կը խմէր կաշառքը. հանդարտ. առանց ձեւի. շատ բնական բանի մը պէս. գեղացին կը հեգնէր` Աստուծոյ ջուրին պէս, զոր ալ մոռցեր էր, քանի որ փոխանակած էր – ճերմակին հետ:

Օղի՞ն։

- Չէր հոտե՛ր: Այնքան տժգոյն է այս արտայայտութիւնը երբ իր վիճակը կը ձգտի բացատրել:

Սագի էֆէնտին – անունը նախասահմանո՞ւմ մըն էր, քանի որ մատռուակ կը նշանակէ – տիկն էր անոր, շարժուն, մարդու տարազով տիկը:

Հիւանդութի՞ւն: – Շատ աւելի բան մը, այդ մոլութիւնը որ կը տիրէր անոր մտքի ու մարմնի բոլոր աղբիւրներուն. զայն ընելով կամքէ, խիպէ, արժանապատուութենէ պարպուած հասարակ սրիկայ մը գրեթէ, որ կը յօժարի ամէնէն տխուր յարդարանքներուն. երեք գաւաթ կոնծելէն ետքը: Օղին շատ մը գեղերու եւ գազաներու մէջ անծանօթ ըմպելի էր այն ատեն թուրքերուն համար: Նոր-Քաղաքը չէր արտօնած անոր վաճառումը: Սագի էֆէնտին, ասեղը շուք կ՚ընէր. օգտուելու համար պատեհութիւններէ, վազելու օրով հեռի քրիստոնեայ գեղերը, ուր կը սարքէր շուայտ սեղաններ, առանց սեռային տեսարաններու – անիկա ժուժկա՜լ էր այդ ակօսով – եւ կը պարպեր ու պարպել կու տար օխաներով, սեղանը բոլորող անծանօթներուն, անմահ հեղուկէն: Ասիկա՝ անոր գոյութեան իմաստը, գերագոյն վայե՜լքը, իր վաստակը հոսեցաւ այդ աղբիւրով: Ու պակա՛սը – կաշառքը` որ միշտ չհասաւ ալքոլին այարին:

Այս մոլութիւնը ի վերջոյ խորտակեց զինքը:

Կանխահաս ծերութեամբ մը պսակաւոր, անիկա քանի մը անգամներ լքեց իր պաշտօնը ու կորսուեցա՜ւ: Այսինքն օղիի մը վաճառատունին մէջ անցուց շաբաթը ամբողջ. նոյն սեղանին գլուխը, քնանալով ու արթննալով, խմելու համար անընդմիջաբար: Անոր առողջութիւնը խորապէս ցնցուած. վտանգ կը սպառնար: Իր փեսայէն փոխ դրամով անիկա Պրուսա անցաւ, դարմանուելու:

Ասդին, անոր կինը, յուսահատ, հալածուած պէյէն որ կը լրբանար ու փեսայէն որ չէր հասկնար անոր տառապանքը, իր արձակումը ձեռք ձգելու համար [58] շնացաւ ժանտարմայի կտորի մը հետ, գռեհիկ, տարօրէն հաստ ու տգեղ. բայց ցուլի մը անձով: Մարդիկ ուրկէ՞ իմանային ողբերգութիւնը այդ նուրբ հանըմին որ տարիներով էրկանը հետ այրի ապրեցաւ ու պէյերուն, էֆէնտիներուն հանդէպ խոր իր զզուանքին մէջ, մշտածարաւ էգը մնաց դէպի զօրաւոր առնութիւններ:

Նոյն այդ մոլութեան զոհած էր անիկա իր աղջիկը, կնոջը գայթակղութենէն առաջ, գրեթէ ծախելով անոր նրբաւարտ, բիւրեղեայ մարմինը Հաճի Ապտուլլահի նման գեղջուկ ու կանխահաս մարդասպանի մը. որ իր մեղքին հաշիւը չմաքրած. նորի մը համար կը ստորագրէր եղերական մուրհակ մեղքի Իշխանին հետ, ալ անոնց տունին մէջ իր գահը զետեղած: Այդ ամուսնութիւնը Հաճիին մօրը բերանը բացաւ անլուր բամբասանքի, զրպարտումի, հայհոյութեան ու անէծքի: Գազային կիներուն բնիկ նախանձն էր որ կը խօսէր անոր բերնով։ Վասնզի Սագի էֆէնտիին մոլութիւններէն աւելի օտարամուտ անոր կինն ու աղջիկը վտանգ մը կը կազմէին տեղացիներուն ընտանեկան մաքրութեան, ինչպէս սկսած էին փսփսալ կարգուկ տղայ ունեցող մայրերը, որոնք կը զգուշանային այդպէս ապակիէ աղջիկներ իրենց տղոցը կին ընտրելու: Գեղացին չի հաւատար անոնց մարմնին, զոր ցուրտ մը կամ երկու կանգուն ձիւն կը կոտրեն, կը ճաթեցնեն մէջտեղէն: Աւելի թերահաւատ են անոնց արգանդէն որ ով գիտի ինչ առուներու ջուր է ընդունած. առնուազն` կը պատռի շէնք շնորհք մանչուկ մը պատսպարելու համար ինը ամիսներ: Կատակ չէ յղութիւնը: Անկէ անդին, մայրութիւնը: Անոնց բարակ ստինքները կատուի ձագերը միայն կուշտ կը հասնին պահելու:

Այսպէս կը խօսէին մայրերը: Վասնզի Սագի էֆէնտիին կինն ու աղջիկը բարակ ու հատնող. իսկապէս ոստանիկ գեղեցկութիւն բերեր էին. այսինքն` ատոր համը. դաշտային ու ագարակ-քաղաքին համար բոլորովին անսովոր, հետեւաբար խոտելի. քանի որ մորթը մշտական հիւսիսէն այնքան վաղ կը խառնէր. ու կիներուն ամէն գրաւիչ մասին. երեսին ու կուրծքի հովիտին վրայ մուխէ անցած մաշկի կը վերածուի. ստինքները քամելով ծերացած ու պարպուած սեւ թուզերու կնճիռներով: Գեղերուն մէջ, երբ ասոնք լերան մօտիկ լանջերէն հեռու են ինկած ու իջած հաստ ու պարարտ դաշտերը. կինը ջնջուած, գրեթէ սուտ բան է. իմաստի ելլող աշխատանքի ակօսին վրայ. ու գութին վրայ: Լաչակը, որ սեւ կերպաս մըն է անոնց քամակին ու դէմքին, ոչինչ կը փրկէ: Կը հակին անոնք: Կը չորնան: Ու անոնց ոսկրոտ երեսին կը պաղի ձգտումը։ Կը տաքնան գիշերէ գիշեր. առտուները թափելու համար հողին գիրկը. իրենց կիսանասուն տրտմութիւնը, ծարաւը, նախանձը [59]:

Ը.

Հաճի Ապտուլլահին կինը մօրը նման կը գրէր ու կը կարդար. – երկու յատկութիւններ որոնք ամէնէն քիչ պէտք կու գան ագարակի մը մէջ: Որոնք վնասակար կը դառնան, երբ հրապոյրի մաս կը կազմեն, նախանձի աւելորդ աղբիւրը ստեղծող։

Անոր տաղանդը եղաւ այդ ուղղութեամբ լուռ պահել իր էրկանը միամիտ դիւրազգածութիւնը. չնմանելով պաշտօնեաներու կիներուն. կիսատ պռատ գիրք ու թերթ թղթատող. բայց ատիկա մեծ շուքով ցուցադրող: Այդ ազնուակա՜ն տիկինները չուշացան տարազելու իրենց արհամարհանքը ա նոր գիտութենէն որ խեղճ էր բոլորովին: Բայց անոնց վայբերան բամբասանքը չէր կրնար հասնիլ անոր մարմնական գրաւչութեան: Իրականին մէջ անոր հրապոյրը սկիզբ կ՚առնէր կրթութեան եւ արիւնին ախտաւոր խառնուրդէն որ անոր մարմինը կը կազմէր: Աղուո՞ր: Այսինքն` դասական ըմբռնումին արքենի ձե՞ւը: Հարկ չի կայ ծանրանալու բառին տարողութեան:

– Պուպրիկ մը, ինչպէս բանաձեւած էր Հաճիին մայրը, անհուն արհամարհանքով թքնելով բառին ետեւէն:

– Փորձանք մը, ինչպէս շարունակած էր թշուառ մայրը. ձեռքերը ծունկերուն ծեծելով, կարծես նախազգուշացումով տեսնէր մօտ ապագան կախուած իր օճախին վերեւ. կարկուտով յղի ամպի մը նման:

– Շէյթա՜ նը։

Ուրիշ ինչ կրնար ըլլալ այդ նրբենի, հազիւ ոտքերուն վրայ կենալ կրցող աղջիկը, այնքան հով ու ոստոստուն։

Որ կը խօսէր թռչունի ձայնով ու կը նայէր եղնիկի աչքերով:

Որ կը տիրէր. ռոմանթիք բանաստեղծ մը պիտի ըսէր՝ կը դիւթէ՜ր մորթին տարօրինակ թաւշայնութեամբը, դալկօրէն հասնող աչքերուն խորունկ ձգտումովը [60]. ու փոքր մարմնին հետ պտտցուցած զգայնութեան հսկայ, գրեթէ շօշափելի գոլովը, ամպովը` այնքան յաշտ. հոսանուտ. պտուտքող, կարգ մը կիներու փէշերուն: Անոնց քով արուն անպատճառ խռովքի կու գայ։

Որ կը տիրէր մանաւանդ չերեւցած մասովը իր անձին. առանց խնամքի, առանց ճարտարութեան. իր մատաղ հասակէն ստացած վարժութիւններուն տուրքովը։ Սաւանին տակ իսկ, որով պարտաւոր էին փողոց ելլել թրքուհիները այդ օրերուն, ան կ՚արտայայտէր իր մարմինը վայելչօրէն. համեմատական ճշդութեամբ մը կարկառի ու ծալքի ու կորութիւններու։ Խոստացո՞ղ։ Իրողութիւն էր որ լաչակէն խստօրէն վարագուրուած անոր դէմքը իրմէ կը ծորէր դուրս հուրքը, խռովքը, սեռային անգայտ բայց զօրաւոր զգայութիւններ, որոնք անոր ձեւական նրբութիւնը կը տանէին համի, ցանկութեան, գինովութեան: Արեւմտեան կիներու կենդանագիր մը չէ որ կու տամ։ Արեւելքը, մանաւանդ Պոլիսն ու Արեւմտեան Անատոլուն ունին այս գծագրութեամբ հարիւրով տիպարներ, քիչ շատ բազմամարդ գեղերու մէջ անգամ: Կիրքը զանոնք կը նուիրագործէ: Այսպէս համեմուած, ու արիւնէն յարդարուած գրաւչութեամբ մը, ու ճաշակէն հայթայթուած հմայքով մը. անոնք՝ նախնական արարածին [61] վրայ որ թուրքն է տակաւին, կը ձգեն անդիմամարտ տպաւորութիւն, զոր տարօրինակ խորութիւններու կը տանէ ընկերային սանդուխին վրայ իրենց անկշիռ տեղը: Գեղեցկութիւնը պտուղ մըն է, զոր լերան արջերը կ՚ուտեն, ըսած է ժողովուրդը: Ամէն թուրք կը տիրէ: Ու ամէն կին նուաճուելով կը տիրէ: Փափկութիւնը թուրքը չգիտցող յատկութիւն մըն է կիներուն մօտ: Պոլսոյ անտառներուն մէջ իրենց գերման զօրավարներուն աղջիկները մահուան գինով բռնաբարող զինուորը անասուն մը չէ, այլ պտուղը՝ սա արիւնին: Ու արդարացումը՝ սա տեսութեան:

Ու պէտք է քալել։

Ճշմարիտ պուկի [62] մը. ինչպէս տարազեց անոր մայրը. ու աղջիկներուն բերնով ալ ընդհանրացուց. սա ամուսնութիւնը:

Նայիլէ հանըմը ամուլ էր: Երեք տարուան սպասումը կու գար հաստատել պառաւին նախազգացումները։

Յետո՞յ։

– Շատ պարզ բան մը:

Այսի՞նքն:

– Բայց կը բաւէր բերան մը բանալ, ու ըսել «կ՚արձակեմ քեզ»։

Թուրք ընտանիքը այս սարսափին տակն է որ կ՚ապրի դարերէ ի վեր:

«Արձակուած» կինը, այդ իսկ բառով պարտաւոր է ծալել իր զգեստները ու հեռանալ էրկանը տունէն: Ուրիշ ոչ մէկ ձեւակերպութիւն: Անիկա կրնայ երկրորդի մը հետ ամուսնանալ ու իյնալ նոյն տարազին մուրճին ներքեւ: Անիկա մայր չէ, թէեւ չորս հինգ զաւակ է մեծցուցած, բոլորն ալ էրկանը ապրանք: Ինք աման մըն է, ուրկէ հայրութիւնը կ՚անցնի: Ու այդքան միայն:

Հակառակ իր ամլութեան Նայիլէ հանըմը պահեց իր ձգողութիւնը կոշտ, նախապաշարուած, կրօնական ներարկումներով քիչիկ մըն ալ ուռած էրկանը վրայ, որ իր չունեցածին իրմէ դուրս հաստատումովը, գոհ կ՚ընէր իր առնութիւնը, ու զաւկի պահանջքին առջեւ. չէր աճապարեր օգտուիլ օրէնքէն. «արձակելով» այդ անիմաստ կենդանին որ կինն է. գեղերուն մէջ. կուրծքին առանց ծծկանի ու արգանդին առանց պաշարի: Կը յուսա՞ր, թէ կը վախնար: Չանցաւ անիկա իրար. ճարելու համար անհրաժեշտ նիւթերը. աւանդական ու կախարդական հեղեղատներէ, տարազներն ու բժժանքները որոնք ուժն ունին արգանդի քէները, պաղերը, գժտութիւնները փարատելու եւ Աստուծոյ սուրբ հրամանովը յղի կը ձգեն կիները: Գրեթէ հերոսութիւն. սա կեցուածքը մէկու մը կողմէ որ կինը դատելու համար իր ցեղին աստիճանացոյցէն անդին ոչինչ ունի: Սի՞րտը: Բայց բարութիւնը տկարութիւն է: Ու Հաճի Ապտուլլահը Շէյթանը հալածելու ատեն ահաւոր բռնակալի մը ուժը կը զգար ու կը զգացնէր:

Անիկա, կապուած իր պուկիով ՝ իր կնոջ ծովամերկ. խորհրդաւոր. անխուսափելի մարմինին: Ասիկա գրական տարազ չէ այս տողերուն վրայ։ Այլ ճակատագրական իրողութիւն: Ինչ ինչ բարակ, շնորհալի մարմիններուն վիճակուած է ստեղծել այս գիծէ տարփանքներ: Գեղեցկութեան, դիւթքի հարց չեմ յուշեր: Այլ կը հաստատեմ ողբերգութիւնը որ կ՚արձակուի այդ ձեւերուն ծալքերէն երբ հով մը բանայ զանոնք ու անոնց հոտը հասցնէ մեր դեռ լաւ չուսումնասիրուած քանի մը ջղային կծիկներուն: Մի մոռնաք որ աշխարհի երեսին. ամէն օր. հազարներով մարդ զոհ կ՚երթայ այս խորհրդաւոր հոսումին: Սեռային ոճիրները դեռ չեն խորաչափուած իբր հոգեկան շեղումներ։ Ընդհանրապէս անոնք զաւակներն են այս կիներուն որոնք կը նային ու նուրբ իրենց այտերուն վրայ թրթռուն. գէշ. մածուցիկ. բանի մը նման կը թաւշանայ իրենց սեռը, այնքան մօտ ու իրաւ որ կը պարտուինք: Գեղեցկութեան հարց չեմ յուշեր: Այս արտածորումը գոյ է առանց ատոր նպաստին: Ամէնէն զօրաւոր տարփանքները ամէնէն կանոնաւոր դիմագիծ ունեցող կիները չեն որ կ՚արձակեն։ Թերեւս դեր մը ունի նաեւ մորթը այս աղէտի մէջ. բայց չափը չէ ճշդուած: Աւելի ճիշդ պիտի ըլլար, սա հմայումները քիչ շատ հասկանալու համար, փնտռել ներքին ուժգնութիւններ, զգայարանքներու այն գերագրգիռ հեղումները որոնք մեր անձը կը տասնապատկեն: Ո՞ւրկէ հեղինակութիւնը փոքր մարդու մը որ միլիոններով զինուորներու հրամանատարը կ՚ըլլայ։ Ու տկարութիւնը այն միւսին որ միլիոններով ոսկի եւ մարդ ունի իր մականին ներքեւ բայց նախարարները միայն կրնայ խօսիլ: Սեռէ սեռ թերեւս տարբեր չէ ազդումի սա ճառագայթումը:

Նայիլէ հանըմ պահեց իր հմայքը. դիրքը էրկան տունին մէջ. նոյնիսկ անխուսափելի վճիռէն վերջ, որ ամուլները կ՚ենթարկէ արգասաւոր հարսներուն։ Չըսի թէ Հաճի Ապտուլլահը, հասարակաց կարծիքէն նուաճուած, յօժարեր էր առնել երկրորդ կնիկ, առաջինը պահելու գինով:

Անշուշտ պոլսեցի տիկինը իմաստուն էր բաւական, – իր շնորհները ճակատ չհանելու անյարմար գետնի վրայ ու հալածելու Հաճիին երկրորդ կինը ագարակեան զէնքերով, այսինքն` «քսութեամբ եւ բանսարկութեամբ», սուտով ու գանգատով. ամէնէն աւելի իր հեղինակութենէն զեղծանելով. ըսեմ կ՚ուզեմ-խոնարհութեան ու շնորհի մթնոլորտէն որ ճառագայթումն էր անոր հմայքին, անցնելով սովորական կիներու ընթացիկ միջոցներուն: Իր պարտութիւնը կասկածէ դուրս էր:

Համակերպեցաւ: Պէտք է ըսել աւելին` իմաստնացա՜ւ:

Պրուսա, մեծ խորհրդաւորութեամբ ու հեղինակաւոր մարմինի մը առջեւ իր անցուցած բժշկական քննութիւնը զինքը կ՚ազատէր իր վախերէն ու պատրանքներին: Այդ քննութիւնը անոր արգանդը գտած էր անընդունակ զաւակ մը պատսպարելու: Անոր անձին ներքին ջերմութիւնը կը սպառէր զայն: Ու անոր արգանդը բզկտուած էր տարփանքին գոլէն:

Անիկա իմաստնացաւ: Որ մեր լեզուով կը թարգմանուի համակերպիլ սորվեցաւ։

Անոր կը պակսէր մայրը. այսինքն անոր սփոփիչ մասը. – ու կը սպառնար միւս, այսինքն գայթակղութեան մասը: Ժանտարմայի հետ փախուստ մը դիւրաւ չելլեր մարդոց յիշողութենէն: Ու նոյն այդ մարդիկը մտածելու տեղ կը սիրեն հետեւիլ, ըսել կ՚ուզեմ` հասարակաց դատումներով մտածել: « Աղջիկ առած ատենդ մայրը դիտէ », ըսեր է միշտ շատ խելացի ժողովուրդը։ Ֆրանսայի կամ Իտալիոյ մէկ ծովեզերեայ փոքր նաւահանգիստին մէջ Նայիլէ հանըմին պայմաններով տիկին մը ինքզինքը կրնար երջանիկ ընել, չունեցած սիրտը գոնէ խաղի հանելով ու սիրահարի մը ծոցին վրայ սիրտ ունենալ ջանալով: Կ՚ապրէր խաբելու հաճոյքին մէջ յիմարօրէն հերոսուհի դատելով ինքզինքը ու կը տառապէր որպէսզի իր սիրահարը մարդկայնացնէ: Թրքական ագարակ քաղաքին մէջ կինը չի կրնար մտածել այդ բաներուն: Անիկա պարտաւոր է փախիլ. այսինքն բոզանոցը աչք առնել կամ ինքզինքը սիրել։

Ու Նայիլէ հանըմին կը մնար դիւրաբեկ լարը իր սիրոյն: Դժբախտութիւնը թթուի կը նմանի, կ՚ընէ ժանգահար մեր զգայարանքները։ Թրվռուն, ամբողջ գորով այդ պոլսուհին, ամուսնական երրորդ տարին հանգչած կրակ մըն էր գրեթէ. ու կը հերքէր իր պարմանութեան ոսկի անուշութիւնները, ախորժելով սա գեղէն ուր գոմէշներուն հսկայ երամակները հնօրեայ բանակի մը պէս մեծափառ, բոժոժուն, իրենց երկու թիզ լեզուները ձգած, թափօրով անցք կ՚ընէին իր պատուհանին ներքեւէն. թրիք, փոշի, գէշ հոտերու խառնուրդ մը ղրկելով անոր հիացիկ ռունգերուն, լարուած ով գիտէ ինչ հեռաւոր, անկարելի արձակութիւններու, բուսային ու անաuնանման տեսակներուն շնորհուած ազատութիւններուն։ Ու կ՚ախորժէր անիկա ահաւոր ամայութենէն որ կեանքն է այդ գեղերուն մէջ. ցորեկները տուն մը կրակ գլխուդ. եթէ արտին հովն ու օդը չունիս հետդ։ Գիշերները` պուկ մը ձանձրոյթ եթէ միսերդ բարակ բարակ պիտի տաս ծամուելու ու դուն պիտի փախիս քու մարմինէդ. չգիտնալով ուր, որ տանիլ ինչ որ քու թանկագին էութիւնը կազմեց ու հիմա բեռ է քեզի: Անիկա կը ջանար հաշտուիլ իր ճակատագրին։

Գործածեց իր խելքը, առանց տեսարանի, առանց զգածուելու, ընդունելու համար երկրորդ կինը. – թուրքերուն մէջ փորձաքար էրիկներու առնութեան: Չըրաւ անիկա անխելք, վնասակար քէնը, սուտ ու վախկոտ ճարտարանքը զոհի, որ այնքան աղէտաբեր հետեւանքներ կ՚ունենայ անդրանիկ կիներուն, անգամ մը մաշած զգայարանքներէն, տարիքէն ու զուրկ՝ հրապոյրէն: Ըրաւ աւելին. – քաջալեր կանգնելով իր մարդուն: Չէր գիտեր ճիշդ` կը խաբէր թէ անկեղծ ձայներու կը հպատակէր երբ իր էրիկը կը մղէր երկրորդ կնիկին: Այս վիճակները թրքուհիները իրենք միայն կրնան լուսաւորել. տալով իրենց զգայութիւնները առանց կեղծիքի: Ամուսնութիւնը քրիստոնեայ բարքերու մէջ հագած է տեսակ մը լուսապսակ: Կրօնքը զայն խորհուրդ մը կը դաւանի ու դարեր շարունակ այդ յղացքը իշխեր է կիներուն հոգիին: Թուրքերը չեն ինկած այս նրբութիւններուն։ Անոնց մէջ տակաւին կենդանի է մարմնական ամբողջ խորքը մեզի համար կրօնական խորհուրդին:

Իրողութիւնը այն էր որ անիկա վստահ էր իր սիրտին ուր աճումի մը տրուած աղապատանքը – այս բառը սէրէն նուրբ է – եօթը ամուսին կարող էր պարուրելու: Միակ թերութիւնը այս լիութեան. – հաւանական մաշումն էր ներսէն։ Երբեմն կաթին առատութիւնը կը խոցէ կնոջ ստինքները: Մեր զգայնութիւնները կը նմանին գինիի: Երբ խիտ են ու ազնուազգի, ուրիշների առաջ մեզ կ՚ընեն գինով։

Այս վարկածներուն փաստ ծառայելու համա՞ր էր որ Հաճի Աստուլլահին կինը ըլլար խորապէս տխուր, օրուան բոլոր ժամերուն. հոգեկան իր առանձնութեան օրրանին մէջ ինքզինքը լքած, ու փտէր ինքն իրեն. զգայական զօրաւոր թթուներու ժանիքէն կրծուած: Ըլլար նոյն ատեն` բռնուած. հիւսուած դաղուած դժբախտ այն բանով, որով ոսկիին ու բեհեզին մէջ, վայելքին աւազանին առջեւ ու ալիքներուն ալ վրայ ամէնէն ուժգին տարփանքէն – աշխարհի մէջ երջանկութեան գօտին գրեթէ զետեղելի է այս բառերուն կազմած եռանկիւնին խորը – մեզի կը պակսի այդ ամենը իւրացնելու պարզ զգայարանքը. ան որ ուրիշներու մօտ բանալին իսկ է այդ յիմար, անկոտրում պալատին: Ու մենք. կին կամ այր, ողողուած բայց պարտասուն` հեշտանքէն ինչպէս լացէն. ձանձրոյթով ու լեղիով անցնինք գիրկէ գիրկ. փնտռելով վերջը. սկիզբը չեղած։ Թող պատմեն իրենց յիշատակները անոնք որ յիսունի դուռն են հասած ու տաuընհինգ տարեկանէն սկսել են այդ եղերական խաղը. ծոցէ ծոց, ու բարձէ բարձ. չափելով մարմինները, բայց մանաւանդ անոնցմով հովանաւոր ամբողջ անասնութիւնը: Թող կին մը գրէ իր տարփանքներուն ողջ պատմութիւնը. այլ անոնց իւրաքանչիւրին կապուած դառնութիւնը, ամօթի, հիասթափման, զայրոյթի անկեղծ սաղմոսները. թող այր մը խօսի ուրիշները խաբած ատեն իր իսկ սրտին ամօթէն. անասնական ցամաքութենէն. անպէտ վաւաշէն ու անոր մոխիրի համէն իր ջիղերու ուռկանին։ - Շատ բան լուսաւորուած կ՚ըլլար սա անդունդներէն [63] ։

Թ.

Հաճի Ապտուլլա՞հը:

Աւա՜ղ. այո։

Անիկա հեռու էր այս ամէնէն: Երբեմն, մեր տառապանքը մեզի կը մատուցուի շինուած մեր պապերուն երակներով. ինչպէս կարգ մը հիւանդութեանց դէմ մեզ պաշտպանող ուժերուն բանակները: Չտառապած անոր [64] հայրը ի՞նչ ունէր կտակելիք իր տղուն:

Ու ներեցէք որ չհասկնար թէ կնիկները կրնան լալ. վայելքին իսկ կոկահներուն վրայ ու կը զարմանար պոլսուհիին անպարագիծ խաղաղութեան, բոլոր այն զարմանազան տագնապներու ընթացքին որ չեն պակսիր մեր սիրտերէն, ուզենք կամ չուզենք։

Դժբախտութիւնը մէկ խմոր, բայց անհաշուելի դէմքեր ունի: Մեր ամէն մէկին մէջ անիկա իր աթոռը զարկած է անողոք բռնակալի մը նման: Ու մեզ կը յարդարէ համաձայն իր օրէնքներուն. անոնք ալ վեր իրմէ: Ո՞վ է կազմեր այս տարօրինակ եղերամատեանը որ մէկ հատիկ կնոջ կեանքը կը կոչուի: Դրէք քովէ քով բոլոր ցաւերը. ու աշխարհին բոլոր ծովերը քիչ պիտի գային մելան ծառայած ատեննին, ինչպէս կը նկատէ իրաւունքով արեւելեան իմաստութիւնը։

Հաճի Ապտուլլահ: Որ կը թարգմանուի « ծառայ Աստուծոյ »:

Բայց ո՞ր Աստուծոյն։

Անոր հայրը շէյթա ն էր դրած անունը այդ Աստուածին:

Կը սրբագրեմ քիչիկ մը միամիտ այդ յորջորջումը ու կը գրեմ

– Ցաւին Աստուծուն:

Վասնզի ճշմարիտ է որ անոր յարկը հպատակ եղաւ Ցաւին Աստուծուն:

Ու ահա ծննդոց Մատեանը այդ Աստուածութեան:

Մեղք որ ստիպված եմ ըլլալ կարճ, ցատկել երեք չորս տարիներու վրայէն որոնք Հաճի Ապտուլլահին տունը եղան մեր պատմութեան սա շրջանին. ցատկել ինչ որ այդ կեանքը ըրաւ այնքան յիմար, տրտում, դուրսէն ապուշ հետաքրքրութեամբ ճնշուած. ներսէն բարձր տարփանքովը տոչորուն: Ու անցնիլ նկարչական զօրաւոր գեղեցկութեանց քովէն որոնք այդ կեանքինն են եղեր. եղանակէ եղանակ այնքան տարբեր, ինքնատիպ: Իրաւ որ դժբախտ արուեստ մըն է գրելը: Ու զոհել գիտնալը` անոր ալֆան [65]:

........... [66]:

Երկրորդ կնիկէն տղաքը կը ծնէին լուսի պէս: Ուրկէ՞ այդ նորածիններուն միսերուն մէջ այդ պայծառութիւնը երբ անոնց մայրը հաստ ու խորշած (met) [67] ուժգնութիւն մը կը հագնէր իբրեւ մարմին ու հայրը արեւակէզ էր տակաւին մօրը արգանդէն: Ո՞ւրկէ` ատոնց աչուկներուն ծովամերձ կապուտիկը, որ պոլսուհիին խաժուկ աչքերը կը կրկնէր, անհերքելի առատութեամբ:

Կը ծնէին առատ ու ամբողջ. վեց ամիսէ ի վեր աշխարհք տեսած մանուկի լայնքով ու լիութեամբ: Անոնց ձայնովը կը թնդար տունը իր հնօրեայ հիմերէն ու անոնց հայրը, եզները` սայպած [68] չսայպած կը վազէր սենեակ, իր ծոցը առնելու տղեկը, խանձարուրքով միասին, խոտկուռով միասին, երբեմնի ամբողջ օրանը, այնքան կը կարօտնար անիկա, արդէն դէպի տուն մտաբերելէն յոգնելով սա տեսարանը։

Կ՚աճէին։ Բայց նուռի պէս հասած այտերով, առատ ու ամբողջ, քանի մը ամսուան մէջ յորդելով օրանէն, աղմկոտ բայց տարօրէն բարի. ժպտելով գրաւիչ, կապտաւուն ժպիտը պոլսուհիին։ Ածականը գրական տարազ մը չէ հոս: Դիտեցէք ու պիտի ճշդէք զայն ձեր շրջանակէն իսկ: Կարծես յատուկ կաղապար մը, ապսպրանքի վրայ, կը ծնէր մանուկին այտերէն այդ անհիւս. հով բայց իրական կտաւը կապտաւուն ժպիտին:

Կ՚աճէին ու կը քալէին դէպի տարին. զարմացնող արագութեամբ. տունին մէջ ոչ մէկ հոգու ծանրութիւն ստեղծելով, ինչպէս է պարագան այնքան մանուկներու. կարծես թէ մեծցեր մեծցեր պզտիկցեր էին: Անոնց լացը երեւոյթ էր: Կը քալէին մէկ շունչի. մէկի տեղ սակայն զոյգ մայրերու աղապատանքին մէջ. մէկէն ծծելով լայն կաթ ու միայն շնորհ. ոսկոր` ու վայելչութիւն, միս` ու գրաւչութիւն, հարազատօրէն ցոլացնելով երկու կիներուն առաքինութիւնները, գեղացիին առողջութիւնն ու պոլսուհիին դիւթքը։

Զանց կ՚ընեմ երկու մայրերուն մրցանքը տղու մը օրանին շուրջը. քիչիկ մը նեղ ու սեւ զգացումը որ գեղջուկ մօրը սրտէն կը. բուսնէր, էրիկը ենթարկելու հեռահիւս հաշիւներ ենթադրելով այդ մաքուր ու ձրի գուրգուրանքին մէջ միւսին: Զանց կ՚ընեմ Հաճի Ապտուլլահին իրականութիւնը, օրանին աճող ապագայ առիւծէն որ ապահովաբար այդ գեղեցկութեամբ ու այդ մարմինով մինչեւ սատրազամութիւն [69] ճամբայ ունէր ընելիք: Այսպէս են պառկեր օրաններուն մէջ, բոլոր այն մարդիկը որ կը տեսնենք մեր շուրջը։ Ամէն մէկուն, համար անոնց մայրը շիներ է այս կախարդ ճամբան, որուն՝ սկիզբը գիտէ անիկա: Վախճա՞նը։ Պէտք չէ հարցնել։

Չդառնար տարին Հաճի Ապտուլլահի տունին վրայ։

Անիմանալի ցաւ մը. բարկ ու յանկարծ. մէկ գիշերուան մէջ տղուն վիզը կը գամէր ծոծրակին, պինդ ու անխորտակելի. ու կը գամէր անոր բիբը աչքերուն յատակին, փուռ մըն ալ կրակ կործելով անոր մարմնին: Այնքան: Հիւանդութի՞ւն: Ինչպէ՞ս որակել այդ տարազով սա չտեսնուած զուլումը: Ու երեք հոգիի գրկին մէջ տղան. ըլլար շինուած խան մոմէ. քսանըչորս ժամուան մէջ կը հալէր հոգիէն. պահելով իր մի սերուն կախարդ կաղապարը անաղարտ: Ցաւը կը խեղդէր զայն: Ան ինչ սրտաճմլիկ պատկեր էր որ կը տեսնէր անուշիկ մահիճին, ծաղիկներու ամսուն [70], ամբողջ հոտի ու գոյնի մէջ ողողուած. ինքն ալ ծաղիկ, թոռմելու իսկ ատեն: Գտած գոյնն ու թարմութիւնը. համն ու շնորհը` բերնին, խորունկ քուն մտած տղուն սրտառուչ դիմակով: Մայրե՜ր, քանի հեղ կը մեռնիք դուք արդեօք: Հարցուցած ունի՞ն ձեզի ատիկա:

«Մահը պարգեւն է Աստուծոյ» կ՚ըսէ միւսլիւմանը: Ապահովաբար ուրիշի մը տղան թաղել գալէն ետքը. վշտահար ծնողքին:

Հաճի Ապտուլլա՞հը:

– Նման ամէն միւսլիմանի, ուրիշներու առջեւ:

– Հոգիի՜ն խորէն [71] ։

– Հայրերն ու մայրերը չեն հաշտուիր անոր հետ:

Պոլսուհի՞ն։

– Կը հաւատար անիկա պատգամին. ինք այդ մահը ճակատ ճակտի չափած էր մօրաքրոջը տունը, որուն աղջիկները իրենց տարիքին լիութեան մէջ կը խեղդուէին այսպէս. հարս ըլլալէ, յղի մնալէ ետքը, տղաբերքին զոհ տալով շատ բարակ ու նեղ իրենց արգանդները: Երեք քոյրերու վրայ կրկնուած այս աղէտը մայրերու մտածումէն կ՚անցնի: Ու պարտաւոր են անոնք նոր կաղապարներ ճարել, – տարազելու համար նման խորհուրդներ: Այդ աղջիկները իրարմէ աղուոր. նազիկ, չկայի՜ն հիմա: Եղե՞ր էին երբեւիցէ։ Բայց կար իր մէջ սեւեռուած նայուածքը անոնց ամուսիններուն. անկանգնելի իրենց խեղճութեան վրայէն. – մարդեր, անշուշտ առանց այդ ցաւին ալ ողորմելի. պարզ ու տափակ. առանց չարութեան ու առանց բարիքի. հօրը պէս պաշտօնեայ. զերծ անոր մոլութիւններէն, որոնք դիւանի մը կաշի աթոռէն կլլուած, թուղթի հոտ ու մելանի թթու կը բերէին իրենց կիներուն, անդրանիկով յղի. ֆերաճէն սանկ պատին իսկ չկախած. ամառ մը գոնէ տեղ մը. ջուր մը. անուշիկ շուք մը չվայլած, ու մտնելով իրենց մահուան պողոտան: Կեա՞նքը։ Զայն այդպէս չափող. ձեւող ու մեզի ղրկողին հարցուցէք սա հարցումը ու լռեցէք։

«Մահը շնորհ մըն է»:

Անշուշտ որ շնորհ մըն է. ինչպէս կը պատգամէ հնդիկ իմաստասէրը [72], որուն կիները, տաս տարեկան, չէին կրնար լեցնել անոր զգայարանքները, ոչ թէ վայելքով – քիչ բան մօտիկը կու գայ իբրեւ ողողիչ վայելք անդրանիկ պարմանութեան գոյնին ու հոտին, մեր ջիղերուն ցանցին – այլ ցանկացուած, յամառօրէն հետապնդուած այդ մահուան մասին ոչինչ պատմելուն: Ահա թե ինչու փոքրերուն մահը այնքան կը դղրդէ մեզ: Ահա թե ինչու զայն չենք հասկնար որոշ գօտիներու վրայ: Ձիւնն է անիկա որ կ՚ըմբռնուի մեծ. հին գագաթներու. բայց մեր պարտէզին վրայ: Գարնան բերանին` ահաւոր գայթակղութեան մը պէս կը տպաւորէ: Ու մայրերը պիտի չհասկնան իմաստասէրն ու օրէնսդիրը: Անոնք պիտի թաղեն. անդրանիկ իրենց մեռելին հետ. իրենց ալ անդրանիկ դիակը: Իր զաւակը կորսնցնող մօրմէն բան մը կ՚իյնայ վար. անկանգնելի։

Հաճի Ապտուլլահին երկրորդ կի՞նը:

Ան ալ չէր խորհեր մեծերու նման: Գեղացի աղջիկ. չէր հասկնար պատահածը հնդիկ կամ արաբ իմաստութիւնով ու կը հակէր տափաստանեան իմաստասիրութեան: Ու հակառակ իր անհեթեթութեան. լուծում մըն ալ ատ: Այսպէս յանկարծահաս մահերը. ըստ այդ հաւատքին գործն էին չարքերուն որոնց վայելքը պայմանաւոր է մօր դժբախտութեամբ մը: Ասիկա հասարակաց հաւատք մըն էր, պարզ որ քան իրաւ: Որ մահուան պատասխանատուութիւնը կը բառնար դեւերուն. ով գիտէ որ անօրէնին. նախանձուորին հաշւոյն վարժուած [73]:

Կու գանք այս պատումին հիմնական զսպանակին։ - Ոգիին [74] ։

Որ այդ գեղերուն մէջ տիրական աստուածութիւն է. տարբեր` կրօնքներով կաղապարուած սատանայէն: Մարդիկ ասոր ալ կը հաւատան, բայց ասոր տկարութիւնը` հանդէպ Աստուծոյ, սփոփում մըն է իրենց ալ տկարութեան: Գոնէ Անոր դէմ գիրքերը կաղապարներ ունին աղօթքի [75]: Այս միւսը, ոգին ուրիշ բան է: Անշուշտ շէյթանին ճիտէն։ Բայց անկէ տարբեր: Ան կորսնցուցած է դժոխքի բնակիչի մը հաստատ ինքնութիւնը: Ու գնչուներու նման ներուած է իր բազմահազար ձագուկներով [76]. մարդոց մարզերուն. խառ նուելով անոնց առօրեայ ամենավառ զբաղումներուն: Պաշտօ՞նը, նպատա՞կը, – մարդերը հարուածել: Ու հարուածել ոչ թէ միւսին նման Զահրուրի հեռաւոր հաշիւներով, այլ օրը օրին, ժամը ժամին. անոնց [77] ամէն մէկ ձեռնարկի մէջ սեւ որդի մը սերմը զետեղելով: Մեր մեծ ու պզտիկ բոլոր ցաւերը, մեր բոլոր հիւանդութիւնները, փորձանքները, անյաջողութիւնները, կորուստները` կարճ, մեր կեանքին բոլոր ժխտական տարրերը ծնունդ կ՚առնեն անոնց ձգած սեւ այդ սերմերէն: Ու այս ըմբռնումը կու տայ խորհուրդը անոնց ընդարձակութեան: Ասիկա կրօնքէն սորվուած քիչ մը բնազանցական յօրինում մը չէ, այլ կեանքէն թելադրուած հաստատ պատգամ, բոլոր այդ միամիտ մարդոց ուղեղին: Ու մատչելի, մարդկային ու արդա՜ր:

Հետեւաբա՞ր:

– Ամբողջ սիսթեմ մը կռիւի` այդ մռայլ ուժերուն դէմ [78]:

Իմ տղայութեանս. գոյութիւն ունէր այդ սիսթեմը. մեր գաւառին ամբողջ ցանցին մէջ: Կուսակալանիստ մեծ քաղաքը. Պրուսան կը վխտար այն մարդերով որոնց գործն էր պայքարիլ ոգիներու աներեւոյթ բանակին դէմ: Բոլոր մեծ մզկիթները իրենց մինարէներու պատտկերուն [79], տեղ ունէին յատկացուցած մերկ ու ցաւագար մարդոց. կէս քուն կէս արթուն. որոնք իրենց ծունկերուն վրայ. մշտական նամազի դիրքով, օրը կ՚ընէին իրիկուն շրթունք շարժելով, առանց բառի ու կ՚ըսէին իրենց իմաստութիւնը իրենց դիմող բազմաչարչար հոգիներուն: Ու բոլոր քաղաքիկները, ու բոլոր գեղերը տասնով քսանով կը համրէին այդ մարդերը. խորախորհուրդ իրենց մատեաններով. կնդրուկներով. հեռատեսութեամբ [80]. գուշակութիւններով եւ արհեստին պահանջած հազար ու մէկ մանրամասնութիւններով, որմով չեմ կրնար ընդլայնիլ հիմա։

Ամէն գեղացի կը հաւատար այդ մարդոց բերնէն թռած բառի մը ծուէնին անգամ։

Ու մարդկային էր որ Հաճի Ապտուլլահն ու անոր կինը հաստատ համոզուէին գոյութեանը սեւ սիրտեր, որոնք նախանձորդ անոնց երջանկութեան. վարձէին այդ սեւ արարածները – կային մարդեր որոնց պաշտօնն էր տուն քանդել: Ոգիները գործածելով զանազան բժժանքներու զօրութեամբ զանոնք իրենց կամակատար ընծայելէ յետոյ – ու ղրկէին Հաճի Ապտուլլահին տունը: Ոգիները կը հպատակին որոշ յանձնառութիւններով ու կը գործադրեն զիրենք նուաճողին բոլոր հրամանները: Ուրիշ ինչ` ցաւը: Ուրիշ որո՞ւ գործ` ոճիրը որով ծղօտէն կը կտրուէր այնքան աղուոր ծաղիկը։

Մի զարմանաք։ Կեանքը այնքան քիչ, սուտ բան է այդ խուլ անկիւններուն մէջ որ զայն զարնող վտանգներուն դէմ բանականութեան, գիտութեան, առնուազն բժշկութեան ընծայած ապահովութիւնը չ՚ելլեր կշիռի: Ու հարուածուողը կը դիմէ ճարահատ կրօնքին կամ կախարդին։ Շատ պատահած է որ Նարեկը, Սաղմոսը, Աւետարանը անութիս. վազեմ այս ու այն տղացկանին անկողինը ու կարդամ քանի մը գլուխ բան. ազատելու համար չարքերուն ճիրաններուն մէջ գալարուող մայրը որ անհնարին պրկումներով կը փաթթուի մօրկանը, դայեկին, երբեմն ամուսնին: Պզտիկ տղայ. կը կարդայի խորունկ յուզումով. զայրոյթով ու յոյսով: Կային որ կ՚ազատէին: Անշուշտ հրաշքը իմ ձայնէս չէր բուսներ: Ու ասիկա այսպէս. աւելի այլանդակ արարմունքներով. թուրքերուն ալ մէջը: Անոնց մօտ տեսեր եմ տարազներ. թուղթի կտորներ որոնք կը փակցուին ուշակորոյս երիտասարդին լարերուն. գօտիին ու կ՚ազատեն տենդին մէջ ողիկ ողիկ այրող պատանին: Անշուշտ այս միջոցները, հզօր` այս կարգի ցաւերու դէմ. անզօր կը հանդիսանան միւսներուն առջեւ. հանդարտ. բարակ, երկարատեւ հիւանդութիւններ. որոնց դարմանը մարդիկ պարտաւոր են կորզել մութին զօրութիւն ներէն: Կախարդութիւնը հեքիաթ մը չէ. այլ իրական գիտու թիւն մը. հաւատք մը։ Ամբողջական. ճարտար. քաջավարժ կազմակերպութիւն մըն է որ իր ձեռքին տակ ունի բանակներ մենէ վեր ուժերուն, չարին բազմաբղէտ իշխանները, իր զօրաբաժիններու թիւերովը, եօթներ, քառասուններ, եօթանասուններ, հազարամէկեր, որոնք լսեր եմ ականջներովս կախարդներու բերանէն։ Այդ կազմակերպութիւնը բոլոր այդ ուժերը կը գործածէ կատարելու համար խնդրանքները իրենց դիմողներուն։ Դիմողնե՞րը։ – Բայց բոլոր մարդերը այդ գեղերուն. դժբախտութեան, սնափառության, ցաւի ստերջութեան մէջ իրարմէ վար չեղող բանա՛կը ադամորդիներուն։ Որոնք պիտի ուզեն գեղեցկութիւն. յաջողութիւն. աղուոր նախիր. կայտառ նորածիններ [81]. փայլուն տուն. աս ու ան կինը կամ աղջիկը. աս ու այն մարդու մահը – կարճ՝ ինչ (որ մեր յիմարութիւնը մեզի կ՚արգիլէ պարզ կերպով դատելէ, փափաքելէ, հասկնալէ: Ու կը նախանձի անոր` որ քիչ ժամանակի մէջ կ՚ելլէ իր վիճակէն պարտադիր մռայլութենէն: Այս ամէնը պատրուակներ են, որ մեր թշնամիները կամ մենք միջամտենք ու զիրար տապալենք, դեւերու երկժանիքներով:

Ժ.

Դեւե՞րը:

– Անշուշտ: Անոնց ալ գահակալութիւնը ծանօթ է Արեւելքի բոլոր տղոց: Բայց տարբերութեամբ մը:

Հեքիաթին մէջ անոնք անհեթեթ հսկաներ են։ Անոնց մարմինը շինելու ատեն – հեքիաթը մարդկային չափեր չի գործածեր: Կը յիշեմ հատ մը որուն շրթունքին մէկը մեր աշխարհին կը փակէր ու միւսը երկինքին: Այս երկուքին բացութեան մէջ անիկա հեքիաթը կը զետեղէր քաղաքին ամենաբարձր մինարէները հազար հեղ կրկնելով իրենց հասակէն, իբր ատամնաշար [82]: Դուք կը ծիծաղիք հիմա այս անհեթեթութեան: Բայց ես սարսափէս ջուր կը կտրէի երբ այդպէս պատրաստուած բերան մը կ՚երկննար դէպի մեր կռնակի լեռը եւ զայն կ՚աղա՜ր։ Երեք հազարի մօտ մեթր բարձրութեամբ այդ քարակոյտը, ու կ՚աղար սիսեռի մը պէս, կուլ տալու համար ինչպէս ես կ՚ընեի ատիկա պատառ մը հացին: Այո՛: Ու իմ զարմանքը կ՚անցնէր իմ բոլոր չափերէս անդին երբ այդ անորակելի զանգուածը այս ու այն կախարդին – ասոնք իրական արարածներ էին. գեղը կամ քաղաքը. ոմանք տունով ու տեղով, ուրիշներ թափառական – աչովի նշանով կը փոքրանային, ըլլալու չափ փոքր որքան է որթի լուիճը: …… [83] ։ Ո՜վ աշխարհը մեր մանկութեան որ թուրքին ահին հետ, երկինքին ու հողին այս ահերն ալ մեզի մատռուակեցիր, կեանքի սեմէն իսկ: Ով պիտի երգէ քու երջանկութիւնը այդ ամէնուն ալ մէջը։ Վասնզի, ախ ու վախ, դեւ կամ դահիճ, կուզ մը խաղող մեր այգիէն կամ անոր ճամբուն վրայ կտրտողները [84], ճշմարիտ կ՚ըսեմ ձեզի, աւելի կ՚արժեն քան մեր տղոց սա աներազ, տափակ, դժբախտ մանկութիւնը. կամ կոճկուած, պուպրիկ վայելքները։ Ու տրտմութեամբ կը ձգեմ այդ աշխարհը դառնալու համար մեր պատմութեան:

Երկրորդ դասակարգը մեր դեւերո՜ւն:

Սեւուկ, մանրիկ թշուառականներ էին ասոնք, հակառակ ըլլալու համար հեքիաթին հսկաներուն: Ասոնց պէս չունէին ճակատ ոչ ալ լեռներ կուլ տուող բերնի սիսթեմ մը: Ալ պտլիկ թշուառականներ, աղտոտ ու հոտած: Տարօրէն տգեղ: Ու գե՜րի: Անոնք հնազանդ էին զիրենք ղրկողներուն: Մեզի պէս մարդ ասոնք, բայց տիրացած սադայէլեան գիտութեան [85]. գիրքերով. ծոմապահութեամբ. սատանային հետ վաւերական դաշինքներով: Որոնք իրենց հոգիին գինով (Արեւելքի մէջ ֆաուսթները [86] հազարով կը շինէ ժողովուրդը) ձեռքը կը ձգէին այդ աստուած հեռու ընելիք հմտութիւնը ու կը վարէին Սեւին դասակներէն [87] մէկ քանին-իրենց երկրաւոր կեանքին վրայ։ Ժողովուրդը զանոնք կ՚ողբայ որքան կը վախնայ: Վասնզի ի վերջոյ ինչ է յիսուն. ութսուն թէկուզ հարիւր տարին` մօտիկը դրուած անվախճանութեան որ պարզ մարդերունը պիտի ըլլայ Երկնքի Թագաւորութեան մէջ. ցաւին ու կարիքին մուրճէն ազատ: Թուրքերը այդ ճէննէթը նկարագրելու ատեն, չեն մոռնար իրենց ցեղային ձայները:

Սեւուկ դեւերը կու գային. այդ օրերուն. պատսպարուելու մեր տուներուն. երբեմն տարիներով, իրենց յանձնառութիւնը գործադրելէ առաջ, առնելով դէմքն ու ձեւը մեզի ծանօթ բաներուն, բակի շունին, սեւ հագուկին, կամ տանիքի կատուին: Ասոնք աստիճան մը տանելիները սակայն: Վասնզի երբեմն մեր թշնամիին ատելութիւնը զինքը կ՚ընէ բոլորովին անզգամ ու մեր ծոցի կնիկին մէջ կը զետեղէ անոնցմէ մէ՛կը:

Հեքիա՞թ: Ով գիտէ:

Ժողովուրդը սարսռազդեցիկ ողբերգութիւններ ունի հնարած այս ամէնէն: Այս պատմուածքը ամբողջութեամբ քիչ պիտի գար ասոնց կարեւոր դրուագները պարունակելու: Կ՚անցնիմ, դպելով մէկ քանիներուն [88], ու անոնց որոնք դեր ունին մեր եղեռնին մէջ: Աւանդութիւնը կը ծանրանայ այդ անզգամներուն համբերութեան: Երբեմն սերունդի մը ամբողջ հասակովը կը սպասեն անոնք. ու մահէն ալ չյուսահատ, զաւակին ճիտին վրայ կը գործադրեն պատգամը զիրենք վարձողներուն: Կը պատահի որ քառորդ դար առաջ շէն օճախ մը. ուր յիսուն վաթսուն դգալ կը շարժէին ու արջառին թիւը քանի մը հազարը կ՚անցնէր. քառորդ դար ետքը շիջի ինքնիրեն: Կրակ մը, շարժ մը, անհասկնալի հիւանդութիւններ, զեխութիւն, բոզեր, ալքոլ, միասնաբար կամ մասնակի կը տապալեն այդ գեղեցկութիւնը: Շէն օճախը, աւեր. կ՚անցնի ուրիշի մը որ ականջը ծակ չարքերուն հնարքներուն, տուն մտնելէ առաջ կը քակէ բակի մեծ դուռը։ Ասիկա, յաճախ պիտի գտնէ ասոր մեծ սեմին տակ թաղուած մոմէ մարդուկ մը. թիզ մը հասակով. զոր շինած են չորնալիք մատները աս ու այն կախարդէն ու տուած սեւ այդ դեւուկներուն, որոնք պարտաւոր են զայն զետեղել այդ շեմին տակը, աչքերէ անտես ու սպասել: Այսինքն` տարիներով թափառիլ այդ բակին մէջ, աս ու այն կենդանիին մորթովը, բայց գիշերը կէսին հագնիլ իրենց դեւութեան չղջիկեայ մուշտակը, հանել շեմին տակէն մոմէ մարդուկը, ասեղով ծակծկել անոր սիրտը ու նորէն դնել տեղը: Ասիկա, այսպէս տարիներով: Մինչեւ որ մոմէ սիրտը. այդ ասղնտուքին տակ դառնայ մարդկեղէն, միսէ սիրտ մը, ու ընդունի ասեղին բերանով թոյնը թշնամիին։ Իրա՞ւ: Մոմէ այդ պատկերները մեր եկեղեցին կ՚անիծէ. զանոնք շինողները սատանային ծախուած յայտարարելով: Յոյները չունին նման արգելք մը։ Թուրքերը յոյներէն ընդօրինակած են անոնց նենգութեան հետ անոնց նախապաշարումները։

Այս ամէնը. արագ այս` յեղումին մէջ. օդային պատմում մը չի կազմեր դժբախտաբար: Ամէնուն հասողութեանը իջած հոգեկան տարրն է անիկա: Ու Հաճի Ապտուլլահը, շէյթանին հետ նախասահմանեալ ընտրութեամբ, աւելի զգայուն, հանդէպ անոր հնարքներուն:

Անիկա խուզարկել տուաւ տանը բոլոր կասկածելի անկիւնները: Փոխեց. նորոգեց բոլոր անունները բացի ախոռէն:

Անոր աները, Մոլլա Սաիտը, այլ անուամբ Ճինճի Հոճա, մեծահամբաւ կախարդ. թոռներուն մահը բացատրելու համար կը մտածէր իր արհեստին կենդանակերպին: Անիկա. խօսքին ահաւոր ուժովը – որուն պիտի անդրադառնամ աւելի ուշ – վճռապէս կը հաստատէր գոյութիւնը մոմէ մանրանկար մանչու մը, զետեղուած տունին մէկ բանուկ կէտին, ընդունելով ասեղի հարուածները դեւերուն, որոնք միշտ անտես էակներ չեն, կամ ընտանի անասուններու կաշիին մէջ պարպված անզգամութիւն. այլ ինչպէս ըսի կ՚առնեն նաեւ ձեւերը մարդոց։ Բանաստեղծները շատախօսներ չեն երբ կիները կը նմանցնեն օձի կամ գազանի: ... Շարունակեցէք քիչ մը աւելի ուժգին ճօճել սա մտածումին սլաքը: Պիտի հասնի՞ք արդեօք Ճինճի Հոճային թաքուն հոգեյատակին, այսինքն` իր աղջկանը բախտին նախանձայոյզ յիմարին որ (այս շեղ ճամբաներով նպատակ ունի Հաճի Ապտուլլահը ենթարկել իր ճիւաղ ծրագրին: Ի՞նչ է գործը ամուլ կնիկին. տունի մը մէջ. եթէ ոչ ցաւ ու ապականութիւն սերմանել. եթէ ոչ նախանձիլ ուրիշին զաւակներուն. եթէ ոչ` այդ զաւակները…: Ճարտար գազանը չէր բանաձեւեր. բայց կը պաշարէր միամիտ երիտասարդը. այսպէս հեռուէն հեռու լարելով: Անիկա պիտի չաճապարէր, ինչպէս իր սովորութիւնն էր ատիկա, ամենաէական գործերու մէջ: Ու պիտի սպասել սորվեցնէր, համբերութիւն քարոզելով վշտահար հօրը մեռնող փոքրերուն:

Բայց այս մահերը շատ աւելի խոր. տարածուն, մաղաղկուն կսկիծով մը կը տպաւորէին. կը խորտակէին պոլսուհին, իրենց անհասկանալի որքան սրտառուչ տրտմութեամբ աւելանալով անոր բնութք եղած թախիծին: Մահուան ցոլքն է ատիկա մեր մարմնին վրայ. զուսպ. վայելուչ ու ազնուական, որով երիտասարդ կին մը ժպիտին մէջն իսկ պատանքի հով մը զգալի կ՚ընէ ու թարթիչները շարժած ատեն դէպի գերեզման կորագիծ մը կը ձեւէ: Մահուան լրջութիւնն ու սխրանքն է ատիկա մեր քալուածքէն, նայուածքէն, շունչէն ու շեշտէն, մեր մարմինը` իբր ցաւ կրելու չըսուած բայց թելադրուած մեր վճիռին համակեդրոն նկարովը։ Դեռատի մայր մը իր զաւակին կսկիծը իբր պատմուճան չի գործածեր անշուշտ: Բայց մենք կը յարգենք անոր գեղեցկութիւնը. դիմացէն. յաճախ անտեղեակ անոր ծոցին խորը փորուած գերեզմանին:

Բացի կսկիծէն. այդ մահերը անոր մէջ կը բանային նաեւ խուլ, դժխեմ անդոհանքը, մեզմէ անկախ պատահմունքներուն շշուկուած բայց չընդունուած իրականութիւնը, տարտամ ու անգուշակելի, աշխարհին վրայ թաւալի ելած. հեգնալիր` մեր ուժերուն սնամէջ յոխորտանքին. ու անկարեկիր՝ մեր քայքայումին: Այդ մահերը կը գծէին անոր աչքերուն կայսերական պողոտան որ կ՚ուրուաձեւուի ամէն արգանդէ դէպի գերեզման: Այդ մեծակշիռ ծի՜րերը, որոնք կը պատկերեն կեանքը. կեանքերը մարդոց բոլորին: Որոնք ամբողջին մէջ լրիւ ոլորք ալ չեն հասնիր կազմելու, ու կը մնան կիսաշեղ մը. յաճախ խլեակ մը բան, զոր մեր յիմարութեան, սնափառութեան հողմաղացքէն չենք վարանիր պիտակել այնքան մեծադղորդ տարազներով: Արգանդէ՞ն կը սկսի մեր փառքը, թէ գերեզմանէն: Զեղչեցէք այդ պողոտայէն հնարովի, ռոմանթիք, ուռուցիկ բանաստեղծութիւնը. զոր կը յօրինենք աս ու ան պատրանքներուն, ծիածաններ, փշուր փշուր ցանելով իբր հունտ, անոր եզրերուն, ու կ՚ունենանք կեանքը մեծ որակուած մարդերուն: Փետեցէք քիչիկ մը կանաչը, մուրացածոյ թաւուտները, շինած կ՚ըլլաք կեանքը հասարակ մարդերուն, որոնք պիտի գան. պիտի սերնդագործեն ու անցնին հետախաղաղ: Ըրէք այդ պողոտան լերկ. ապառաժէ սողոսկուն, զոր խորխորատ մը կը սկսի եւ շատ մօտիկ ուրիշ մը կուլ կու տայ ու պիտի ունենաք կեանքը այն միւսներուն որոնք Յովնանի աւաղած դդմենիին չափ [89] իսկ բան պիտի չհասկանան այս հրախաղութենէն: Որքան մեծ` թիւը ասոնց, որոնք ուրիշ կերպ պիտի չտարազեն այդ պողոտան. բեռցուած բռնի. մեր գարշապարին:

Հաճի Ապտուլլահին կինը – հա՞րկ կայ շեշտելու թէ պոլսուհին հակառակ իր խստութեան տէրն էր էրկանը զգայարանքներուն. բացարձակ հմայքով – կը ջանար սփոփել իր վշտահար ամուսինը, ցաւին հանդէպ սա ազնուական կեցուածքէն զատ, անոր մէջ հերքել փորձելով Մոլլա Սաիտին դիւահար իմաստութիւնը որուն չէր հաւատար անիկա, անշուշտ ընդունելով անոնց. դեւերուն անառարկելի գոյութիւնը: Բայց զանոնք չէր հասկնար իրենց սեւ առաքելութեան մէջ: Մարդոց ցաւը իրենց չէ՞ր բաւական որպէսզի երկինքն ալ լծակը դնէր ու սպասէր անոնց կործանումին։ Դեւե՜րը: Ինչ ալ դիւրին արարածներ էին: Բայց մեզ զգետնող [90] հարուածները վեր ըլլալու էին ասոնց յիմար ուղեղէն քանի որ իրենց գերութիւնը այս ու այն թշուառական լուծին տակը Մոլլա Սաիտ մը. գնչու կին մը. գոնջ աղա մը. մերկ տէրվիշ մը – դուրս էր կասկածէ ու կը փաստէր հիմնական անխելքութիւնը իրենց իսկ իշխանին, պատրաստ երկինքը ձգած ու ինկած աշխարհ, ուղիղ այդ անխելքութեանը երեսէն: Պոլսուհիին մէջ ասոնք մտածումներ էին զորս կը զգուշանար բանալ ամուսինին ու շրջանը ընելու համար վտանգին. կը ծանրանար մարդոց հաշիւներուն մէջ սխալի բաժինին ու խելքին մէջ` յիմարութեան ծովին։ Անիկա, մօտիկ մնալու համար իր մարդուն ուղեղին. կը վստահէր մեր մեղքերուն դատումն ու նկատառումը վերեւի Աստըծուն, որուն պէտք է ձեռակերտ ըլլային մեծ մեծ դժբախտութիւնները աշխարհի կարգերուն: Այս իմաստութիւնը դառն նուէր անոր մէջ` դեռատի մահերէն իր զարմուհիներուն։ Տիրո՞ղը, –   կամքը Անոր: Որ չի սեղմուիր մուրացիկ կախարդի մը տանձի չափ ուղեղին: Ի՞նչ՝ արժէքը մեր կատաղի կամքերուն: Ի՞նչ` ուժը մեր բռնակալ փափաքներուն: Մենք շատ շատ գերեզմանի շէնքեր միայն կրնայինք կորզել մեր բոլոր հարստութենէն, շուքէն ու անգթութենէն: Ո՞վ է համրեր ինքնակալներուն դամբարանները։

Այս սրտագրաւ, պարզ, իրական իմաստութիւնը. գրեթէ քիչ բառերով, չըսելու համար մունջ, սիրուած կնոջ մը բերածէն. որ մեր ցաւը իրը ընելու կամ իրը մեզի տարածելու շնորհին մէջ կը պահէր զուսպ իր անբնականութիւնը, անհատականութիւնը. չէ անշուշտ գրական թեմա մը, ռոմանթիք սարսուռով: Մենէ վեր ուժերուն դիմաց արեւելեան բայց ոչ միսթիք սա համակերպութիւնը, այնքան անհրաժեշտ սակայն որպէսզի մեր փափկութիւնը, մեր շնորհները, անհուն նրբութիւններու անօթ մեր սիրտը. ու անհուն քաղցրութիւններու համար հանդերձուած տաղաւար մեր մարմինը ելլեն իմաստի, նոյնիսկ ատոնք ամէնը ստեղծողին հաշւոյն, պոլսուհին ճառագայթող մարմնեղէն միսթիք մըն էր զոր անոր ամուսինը կը հասկնար ամէն գերեզմանէ դարձին։ Ուրիշ ի՞նչ բժժանքներով պիտի փրկուէր մեր անյագուրդ ծարաւը դէպի երջանկութի՜ւն. սա իրապէս դիւածին յղացքը ատոր անկարող մեր աշխարհին վրայ այդպէս արձակուած. զոր ամէն մարդ կը հալածէ թիթեռ որսացող տղէն ալ անխելք ու կ՚իյնայ անդունդ. չկասկածելով չափը այդ կախարդութեան: «Երջանկութիւն» յղացքին տակ պիտակուած մեր ոսկի ծրարները անշուշտ կը ծառայեն բանի մը. առնուազն մեզ պատելու:

Այսպէս խելացի ու այսպէս տրտում. անիկա կը փոխէր իր էրիկը. ու կը պահէր իր տեղը անոր աջ կողին:

Կ՚անցնէր թաղումը, ասոր կապուած յուզումներուն. տեղատարափը: Տունին մէջ ասոր բերած մեծ պարապը լեցնելու համար ճամբայ կ՚իյնային նոր նոր պատրանքներ: Այսպէս է շինուած այս հսկայ խենթութիւնը զոր կեանք կ՚որակենք:

Ու այդ թռչունին թեւերէն թափթփած կպչուն կսկիծը` տախտակամածին կամ հոգիներուն վրայ. դեռ ոչ իսկ չորցած. նոյն պատրանքին մտրակին ներքեւ կը նետուէր նոր սերմը երկրորդ արգանդին: Ու տունը, պահ մը խաղաղցած սա նոր խռովքին թեւերուն մէջը գոնէ ինը ամսուան համար կը մոռնար մահը։ ։

Հաճին երջանի՜կ էր, եթէ երազները հանդարտ ձգէին իր քունը, զինքը չկանչելով թաղուած տղեկին գլուխը, գերեզման [91] ։

ԺԱ.

Ինչերնուդ պէտք թէ ինչպէս կը ծնին գեղի տղաքը: Անիկա դուք չէք հարցուցած ձեզի, որպէսզի փնտռէք խորունկ ուրիշներու վրայ։ Գիտցէք միայն որ Հաճի Ապտուլլահին տղաքը կու գային աշխարհ, հասուն պտուղի մը ամբողջ վայելչութեամբ:

Ու նորէն, ինչերնուդ պէտք. այն բոլոր յուզումն ու խռովքը որ այդ ծնունդները կը ստեղծէին ամէն տունէ ներս: Դայեկն ու քանի մը կիներ ստանձներ էին այդ հոգը:

Մեզի համար կարեւորը ծնունդին վերջն է: Հաճի Ապտուլլահին տունին մէջ: Ու հոս ալ նորէն հարկ է զեղչել շատ բան: Ու զբաղիլ խորունկ այն աղապատանքով որ անձն էր, գոյութիւնն էր պոլսեցի կնիկին: Ասիկա ստուգիւ հրաշք նկատուելու արժանի շարժումն էր անոր բարակ մարմինէն այնքան ջերմ որ կը հալեցնէր աշխարհիկ նկատումներու ամբողջ սարուածը ու հակադիր երկու սիրտերը իրարու կը շաղուէր կեանքին նոր բեռան համար:

Ո՞րը` իրական մայրը այդ երկուքէն դիւրին չէ վճռել։

Անհաս նուիրումով մը անիկա կ՚իւրացնէր պէպէքը. իր գորովին խնամքին, անձուկին բոլոր աղբիւրները բացած անոր անուշիկ օրրանին, անոր լուս աւազանին, կաթի համար միայն փնտռելով միւսը, որ տան գործերուն կը դառնար տղաբերքէն շաբաթ իսկ չանցած եւ ծալելով երկունքի մահիճը կ՚իջնէր դաշտ, էրկանը կուշտին. հողին վրայ գոհացում տալու համար չվատնուած գորովին որ սիրտն է, կաթն է մայրերուն. երբ կ՚աղբերանայ դէպի մորթը իրենց ձագուկներուն: Այսպէ՞ս:

Բայց զսպանա՞կները։

– Ո՞վ կը յաւակնի չափած ըլլալ կիներուն սիրտը: Մանուկներու հանդէպ գորովագին տխրութիւն մը թերեւս նիւթ տայ քիչ մը աժան ընդհանրացումներու: Ուշադիր դիտողնե՜ր – երբ չենք ատիկա հայելիներու հաշւոյն ու ենք` մեր հաշւոյն – շատ բան ունին ըսելիք անզաւակ մօրմէն որ կը յապաղի օրրաններու կուշտին. կամ անզաւակ երիտասարդէն որ փողոցներու մէջ հանդիպած տղեկին կը նայի խորունկ, ինքն ալ անգիտակից իր ըրածին: Ինքնատիպ մտածողներ-ով չէ՞ այսօր ատիկա – կ՚ըսեն թէ սէրերը քիչ մը շատ տղայ մնալու յամառութիւնն է. հիւանդութիւնն են մեր մէջ: Իրա՞ւ: Ո՞վ գիտէ: Երբեմն սիրելը, շատ սիրելը կը զուգադիպի հոգեկան դանդաղութեան մը այն մարզերուն վրայ որոնք մեր պատանութիւնը եղան: Փա՞ստ: – Անհուն, անծակ այն միամտութիւնը որ այդ զգացումինն է. բայց խորունկինը, երբ մեր զգայարանքները կը շոգեւորէ եւ մեր սիրոյն առար կան անմատոյց, անշամանդաղ որբութեան մը կը վերածէ. ուրանալով ուրիշ շրթունքներու անառարկելի ճիտքերը այդ անհո՛գ ընդունուած մաքրութիւններուն վրայ։ Պատրա՞նք։ – Ի՞նչը չէ սակայն որպէսզի այդ ամէնէն առնելիք զգացումն ալ չըլլայ անոր ենթակայ: Բայց սիրոյ վրայ խօսելու համար ողբական տիկիններու անզբաղութիւնը, սալոնները, մեղքերը անհրաժեշտ են հիմա։ Ու կ՚անցնիմ արագ, դէպի մեր քաղաքիկը ուր կինը քսանը անցնելէն յետոյ պարտաւոր է աղբերանալ, մանկանալ, այսինքն ինքզինքը թարմացնել իր զաւկին միսերէն ու աչուկներէն: Այլապէս կը նարկիսանայ: Ու վրայ ամուլին: Մանուկ մը փրկութիւնն է: Գեղացիի մը ծոցին թէ ամենաթրթռուն արուեստագէտի մը թոքերուն վրայ, կինը սա խորհրդաւոր հանգոյցն է մեր, քիչ տարբեր րութեամբ: Դուք ազատ եք լինելու այդ պատրանքը – կի՜նը – ձեր ուզածին պէս: Այսինքն` չոր, որուն սիրտը կիտուածով օծուն խեցի է, տրուած այրելու միսերու հնոցին որ կը մնայ հող: Կ՚իյնա՞յ կիներու կէսը այս տարազին տակ թէ անկէ աւելին: Կը հարցնեմ ու կ՚անցնիմ: Բայց գիտեմ թէ սա շատ ընդարձակ աշխարհին մէջ ափ մը այդ հողը յաճախ հում կը մնայ. այսինքն առանց ապրելու: Դուք ազատ եք շինելու կինը. միշտ ձեր ուզածին պէս. այս անգամ շարժուն. թրթռուն բիւրեղ. լեցուած ինքը իր սէրէն: Աշխարհին բազմաբեղուն համերուն համար լարուած նուագարանի մը համար, րոմանթիք. մելանուշ. փափուկ. հերարձակ ու հեւք ու կրակ: Զոր մեծ արուեստագէտ մը, այսինքն կիներու մարմինը քանդող ու շինող վհուկը, պիտի բզկտէր շրթներովը, անոր ալ հողէն հանելու համար անմահ համերուն, տիեզերքը իր մասնիկներուն մէջ ինքը ըրին հաւատարիմ ընծայող սարսուռք շրթերուն, որոնք չեն երեւնար երբ կը ձգուին աստղէ աստղ, բայց կը քաշեն դէմ դէմի դրուած երկու աշխարհները, երկու մարդերը. արուն եւ էգը, իրարու. անդիմադրելի ուժովը այսօրուան ֆիզիքին հիւլէներուն: Զոր, նոյն արուեստագէտը անձնուրաց իր մատներուն պիտի թօթուէր խելայեղ, անկէ հանելու համար սերմը աշխարհներուն: Կի՞ն: Անշուշտ է այս փոխաբերութեանց մէջ պլուած պատկերին նախատիպն ալ։ Բայց մոռնալու չէք միւսն ալ։ Այսինքն` նոյն այդ խմորը. հողը. նոյնքան յորդ կամ պրկուած որ փոխանակ արուեստագէտին պիտի իյնայ գեղացիի մը. Հաճի Ապտուլլահի մը մատներուն ու պիտի խզտէ ցայտքերը իր խորհուրդին, նմանելու համար միլիոնաւոր ծաղիկներուն, բացուող ու գոցուող, մայրերու աչքին տեսողութենէն հեռու: Կի՞ն: Հարկաւ: Որ պիտի խնամէ զաւակը ուրիշներուն. երբ իր արգանդը դագաղ մըն է ալ, իր իսկ խորհուրդին: Գoսացած արգանդ։ Զոր մարդիկ դատեցին, անիրաւ ու անգոյ են վճիռներով: Կ՚անցնիմ առաջ. այս Տանթէական պարունակներէն [92], ընթերցողը ղրկելով ուրիշ գիրքի [93] մը [94] ուր այս վիճակներուն վերլուծումը տրուած է բաւարար լայնքով [95]:

Առաջին տարին, Նայիլէ հանըմը կու լար անխօսուկ, բոլորվին գաղտ. յոյսին սեւեռուած. վախէն տարուբեր, ցաւէն անտեղեակ։ Անոր խնայուեցաւ ողբերգութիւնը սեռակիցներուն որոնց մարմնին վրայ կախարդները իրենց փորձարկութիւնները կը գործադրեն ու չեն յոգնիր: Ու չեղաւ անիկա միւսներուն նման որոնց խօթութիւնը սկիզբ կ՚առնէ ողնուղեղէն: Վասնզի ամուլը հիւանդ է սէրէն դուրս: Անիկա, այդ ուղիով (ողնուղի) ինքզինքը կը տանի իր ամայութեան ու կը մնայ անմատոյց, ինչպէս է ճակատագիրը լերկութիւններուն, փատցածութիւններուն: Անշուշտ կան ուրիշներ ալ, որոնք աղէտի մը, ներքին յորդ հրդեհի. ծննդաբերութեան մը զոհած են իրենց արգանդը։ Անոնք իրենց չսիրած մարդուն համար ալ բաժին ունեին իրենց ճառագայթումէն, ու կ՚աւելցնեն: Զաւակը կը նմանի սահմանաքարի մը որ մայրը կը զատէ կնոջմէն: Այն օրէն երբ հրաշքը միջամտէ. մօր մը ճակատագրին շատ բան կը փոխուի. չեմ ըսեր կը լաւնայ. վասնզի չկայ այդ յիմար սպասումին ալ իրականացումը: Բայց կայ մեղմացումը. սեպհական մաշումին փոխարէն. զաւկիդ վրայ կրկին ոճաւորումը։ Ու ասիկա զանցառելի սփոփանք մը չէ: Այն օրէն երբ պզտիկները թեւաւորին. ան կորուստ դրօշի նման, իրենց ճակտին պտըտցնելով երազները իրենց մօրը պարմանութեան, այն օրէն խելափետումը կը սկսի ու կեանքէն բան չհասկցող կինը կը համոզուի ։

Ինչի՞։ Շատ, շատ բանի: – Ամէնէն առաջ իր իսկ անցումին: Ի՞նչը չանցնիր սա մեր աշխարհէն եւ ով է սակայն հաւատացողը ասոր։ ... Մինչեւ որ սիրտը ժանգոտի, նման տուփի մը որմէ մոռցուած ըլլայ կափարիչը բանալու: Կին թէ այր, զանցառում ենք այս պարտքին հանդէպ: Բայց այրերը փախուստի սիսթեմներ ունին, զիրենք պատրանքին կապող: Կիները առաջին ճերմակ մազերը պիտի ընդունին ողբով. բայց պիտի սփոփուին այրերէն շատ շուտ: Անգամ մը այդ պսակին իրենք զիրենք յարդարելէ յետոյ, պիտի դառնան իրենց իրական խորհուրդին: Պիտի արձակեն իրենց սրտէն չիրացուած երազին, երջանկութեան թռչունին վերջին ձագուկն ալ. պիտի սոթտեն իրենց փէշերը ու անցնին անկիւն. այսինքն պարտքին դղեակը. ուր իրենց կը սպասեն աշխարհ մը ծանր հոգեր. բոլորն ալ արժող: Տունը հասուն կիներով կը մնայ կանգուն: Ասիկա ճիշդ է շատ մը ժողովուրդներու մէջ: Թուրքերո՞ւն մէջ։

- Ամէնէն շատ անոնց մէջ։

Վասնզի հոն կինը մայր իսկ չի կրնար ըլլալ հանգիստ հոգիով։ Բացի ընթացիկ փորձանքներէն. «արձակուելու» սուրէն. այնքան իրական ու անխուսափելի գրեթէ: Կան պատերազմի ու անդարձ մեկնումի, կին մնալու դժուարութի՞ւնը: Կը խորհիմ թէ կը հասկցուի այս նոթերէն ետքը [96]:

Հաճի Ապտուլլահին առաջին կինը կ՚ապրէր այս իրերամարտ զգայութիւններէն ամէն օր աքցանուած։ Հասունութի՞ւն. սիրտի դադա՞ր։ Բայց ատիկա հրուանդանն է բաց ծովերէն անդին ինկած: Զոր պիտի փափաքինք ու ատենք հաւասար եռանդով ու պիտի գտնենք ուզենք թէ չուզենք: Անիկա դեռ քսանըհինգ ալ չէր մտած. խորհելու համար սեռէն հանգիստին:

Ու պարտաւոր էր ինքզինքը տանիլ սա հոսանքներէն, աշխարհէն քիչ բան սպասողի արտաքին ժուժկալութեամբ մը. ընելով ինքզինքը զոհ. հաճ ու ինքնաբաւ: Անիկա որ բուկ մըն էր սա յիմար քաղաքիկին խորը։ Չկրցաւ հետեւիլ ու մօրը փաստին [97] ։ Ու կ՚ամչնար հօրմէն որ նեղութեան օրերուն գաղտ լուր կը ղրկէր ու չորցած կոկորդին համար դրամ կ՚աղերսէր, բայց տուն չէր հանդիպեր փեսային վախուն: Քսանի դուռներուն, այսպէս անպաշտպան ու այսպէ՜ս մինակ: Այո: Բայց ասկէ ուժովը, եղերականը։ Յորդութիւնը անոր ներսին ուր զգացումը կը ծովանար ու զայն կը նետէր հեռու. օտար ափունքներու. օտարի զաւկին: Օտարի մարդո՞ւն:

– Անիկա դիւրաբեկ էր շատ: Նման փորձերու հանդուրժել կարենալու համար: Կու գայ պահը երբ զգացումին յորդութիւնը մեզ կը նուաճէ, մեր իսկ ծարաւէն։ Քսանըհինգը չանցած այրին դժուար կը հաշտուի նոր արուի մը գաղափարին: Ու ատիկա ոչ անշուշտ դասական պարկեշտութեան հանգամանքէն, այլ սեպհական փորձառութեան անդունդէն: «Կրկին աշխարհը չմտան» մայրերը, խորթի-խասի կնճիռէն աւելի. զգայարանքի յոգնութենէն: Ի՞նչ` անոնց գտնելիքը նորին մէջ. քան` յաւելեալ գումարը ցաւին եւ պատրանքին. նոր բուսնող տառապանքին զոր մեր կուրծքին կը դնէ նոր ծնած տղան: Ու Նայիլէ հանըմը հաշտ էր իր մարդուն:

Կտոր մը արեւ բաւ է մեզի: Ու բան էր անոր. երբ խօսքը բացուէր սիրտի կարիքներուն: Բայց առանձնութեան մէջ լացի պէս թաց հոգեբանութեամբ մը ինքզինքը կը յարդարէր երկաթ վանդակին զոր տունը կը շինէ ամէն թուրք կնոջ. կիսով քաղքենի. ու պաշտօնեայի։ Գիւղացին չի հասկնար այդ վահրակը: Ինքզինքը այդ սաւանին մէջ ժողվելով հանդերձ, կ՚ապրի դաշտերու մէջ ու ազատ կիրքէն:

Անիկա ինքզինքը ըրած էր խաղաղ: Ու կը դողդղար իր մարդէն ունեցած աջ կողին հաշւոյն:

Կախարդական այս գոհացումով անիկա դիմադրած էր շատ մը դաւերու որոնք գործը կ՚ըլլան խռովքով մը. մութ հարուածով մը զարնուած տուներէն ներս. մեր բարեկամներուն. կարեկցող. մեզ սպասարկու՝ քանի մը ճակատէ։ Հակառակ իր նրբութեան. գեղեցկութեան. մանաւանդ փաստուած հրապոյրին, անոր անունը չկապուեցաւ [98] մօրը արատին: Փորձութի՞ւն: Ո՞ւր չի կայ անիկա: Թրքական բարքերու խորութիւնը ինք իր վրայ կը գալարուի երբեմն: Ազգապղծութիւնը` ատոր անխուսափելի հետեւանքը: Բացի փեսաներէն անոր տունը արու չմտաւ: Գիտցէք թէ կը հագուէր աղուոր, բայց մազին թելը չտեսան դուրս իր լաչակէն: Ու անիկա ապրեցաւ թուրք կնոջ կեանքը. ամէնէն զրկալիցը. անիրաւը. անիմաստը Արեւելքի սա պայմաններով: Անիկա Պոլիս իր ձանձրոյթը պիտի մեղմէր ջուրով ու նաւակով. առնուազն գլուխն առած նոճաստաններու մէջ [99] մեռելէ մեռել թափառելով։

Անոր հերոսութիւնը` իր չարձակուիլը:

ԺԲ.

Կեանք մը այսպէս ձեւել, դատել, պատմելը դիւրին է սակայն։ Էակա՞նը:

– Զայն վարելը։ Երբ անգամ մը իյնայ ան մեր թեւերէն մեր ոտքերուն: Զայն վերցնելու ատեն յաճախ կը խտտենք անոր ողջ մնացած ոսկորներն ալ։

Որքան էր բաժինը Հաճի Ապտուլլահին սա դժուար հերոսութեան մէջ:

Ստոյգը ան էր որ անոր բարութիւնը. ժանեակի պէս թոյլ բայց սրտագրաւ ժպիտը. ձայնն ու նայուածքը երբ արցունքէն [100] ջերմացած իյնային Հաճիին հոգին. զայն կ՚ողողէին. քաղցը մշուշ մը թափելով անկէ ներս, անհրաժեշտ հետզհետէ շատցող գերեզմանները, թաղելու: Միւս կողմէ եսասեր է կեանքը: Մահէն երբ կը պարտուի. ողորմելի քաոս մը կըլլայ զոր փոսը լաւ կ՚ընէ փակելով։

Երբ, նոր թաղումէ մը ետք. երեքով` նստէին հնօրեայ օճախին առջին, աչքով` անուշիկ կրակին, մտքով` անվերադիր մահուան, – ամէն մեռել թաղուելէ վերջ քանի մը ամիս կ՚ապրի տունին մէջ աւելի ուժգին քան իր ողջուցը – պոլսուհին քաղցր, անխուսափելի պահպանակ մըն էր. ընդմէջ նախնական. բարկ ու բիրտ ուժերուն. էրկանը ու անոր երկրորդ կնիկին. անոնց տարերային բախումը չէզոքացնող։

Վասնզի ստոյգ էին նաեւ ուրիշ բաներ: .

Ու ատոնցմէ կարեւորագոյնը յայտ չկամութիւնը զոր Ճինճի Հոճան, փեսաները, քոյրերը, մայրը որդեգրած էին պոլսուհիին դէմ, տունը հարուածող սա մահերուն պատասխանատու բռնելով անոր արդէն «մահացած», «փտախտաւոր» արգանդը, ինչպէս կ՚որակուէր անոր ամլութիւնը կախարդներէն մինչեւ գազային նորեկ բժիշկը. որ դպրոցը նոր աւարտած. այն ախոռին մէջ-այդպէս կ՚անուանէին քաղաքիկը իրարու մէջ բոլոր պաշտօնեանները կանչուած զայն կառավարելու, շէնացնելու – պոլսեցի այդ կնոջ ստուերը կը հալածէր, այսինքն` ինքզինքը չորս կտոր կ՚ընէր Հաճի Ապտուլլահին տունէն մուտք մը ճարելու, ու չէր կրնար:

Այս հրապարակային ճակատին դէմ Հաճի Ապտուլլահը ունեցաւ իրը, մինակ բայց կատարեալ։ Հակառակելու համար գապալին, անիկա մղուեցաւ մեղադրելու Սաիտ մոլլային աղջիկը. որուն արիւնին մէջ սպրդած ըլլալու էր մահացու թոյնը։ Անիկա երրորդ կնիկի մը հեռանկարը դրած էր արդէն հրապարակ: Ջլատման սա պահերուն պոլսուհին կը խօսէր անոր երկրորդին բոլորովին թարմ տարիքէն, մօտիկ կեանքէն վերցնելով համոզիչ օրինակներ որոնց մէջ մահը կը յոգնէր իր իսկ սպանդէն ու կը ձգէր օձիքը Աստուծոյ ծառաներուն: Որ ձմեռը վերջ չունէր: Անիկա կը յանձնարարէր սպասել գիտնալ ու նայիլ ուրիշներու. աւելի խեղճ կամ աւելի բարձրաստիճան, որոնք խոցուած էին իր ցաւովը: Օրինակները չեն պակսիր: Մահը գիւղի տուներուն ընտանի երեւոյթն է:

Ու Հաճի Ապտուլլահ. խորքէն քաղցր խմոր. երախտագէտ էր իր կնիկին:

Այսքան ընդարձակ, բայց այնքան ալ զուսպ մնալ կրցող սա բարութիւնը, հոգեհաշտութիւնը անիկա հագցուց. թէեւ դժուարաւ: Բայց հագցուց վերջապէս. տարիներու հլութենէ մը. պարզութենէ մը. գորովագին սպասարկումէն յետոյ, մեղրագոյն սաւանի մը պէս. ձախակողմեան կնոջ ալ. որ. հազիւ անցած քսանէն, առանց ջղային ցանցի արարած մըն էր. գոյնն ու զգայութիւնը առնող զինքը գործածել կրցողին: Անիկա նման էր այն միլիմիլիոն արարածներուն որոնք ոչինչով ինքնացան. ապրեցան ինչպէս պարտէզի տունկերը. ու պիտի մեռնին. առանց որ ոչ ոք զբաղի իրենցմով: Բա՞խտ, որպէսզի մարդերու ստուարագոյն տոկոսը ըլլայ կազմուած ու սա խմորէն: Թերեւս: Այլապէս պէտք պիտի ըլլար հարիւր աշխարհներ ճարել մարդոց ինքնացումին արդիւնք. ողբերգութիւնները զետեղելու համար, տարածութեան մէջ:

Դուք գիտէք որ անիկա աղջիկն էր Մոլլա Սաիտին:

Ոչինչ վրան որ ըլլար ուշագրաւ։ Գեղացի. հաստ. կարճ. արիւնոտ. առողջ: Հոտելով հող. թրիք. շերամ. ճահիճ. կաթ. ցորեն ու բանջարեղեն, վասնզի չունէր սովորութիւն լուացուելու. միւսը խորունկ անգործութեան մը արդիւնք: Այս անինքնութիւնը կը բացատրէ իր մօր դերէն ինքզինքը դիւրաւ հերքելը. առանց չարութեան. ինչպէս առանց ալ կարիքի: Մեր կողմերը այդ գրբացները գոմշու քակոր կ՚որակուին: Այս ինքնութիւնը կը բացատրէ անոր մասը ոճիրին մէջ որ պիտի փրթի Հաճի Ապտուլլահի դիւակապ մատներէն: Ուրի՞շ։

– Թարմութիւն մը։ Վասնզի նոր էր մտած տասնըվեց:

Գէր իր մարմինը զինքը անընդունակ չըրաւ ամուսնական պարտքերը: Չմտածեց երկար. երկրորդ կնիկի դերին ուր այրիի կէսերանգ մը կը պահուըտի իբր պատկեր ու ըմբռնում։ Մարող աղջիկները տեսակ մը դառնութեամբ կը համակերպին այդ բախտին։ Նոյնիսկ տասնըհինգ. աղջիկը կին է, այսինքն մինակ տիրել ցանկացող։ Անոր հայրը խորտակեց անոր այս թեթեւ դժգոհանքը, խանդավառելով զայն իր աստղովը, երազի մը մեկնութենէն, որուն մէջ Հաճի Ապտուլլահին գլուխէն` ձեռք մը, հին ու փայլուն աստղ մը կը փրցնէր. տեղը դնելու համար նոր մը: Ո՞վ` այդ նորը եթէ ոչ Մոլլա Սաիտին աղջիկը: Ինչ դիւրութեամբ, երախտագիտութեամբ կը հաւատանք մեր ուզած, փափաքած բաներուն [101] ։ Յետոյ, անոր կարճ հասակը. անկինք դէմքը. մանաւանդ անփայլ մորթը լաւ օժիտներ չէին կազմեր, պատանութեան դուռներուն։ Ու քսանէն վեր աղջիկը տան ապրանք է ալ, այսինքն` սալամուր, աղածոյ։ Զոր կը մաքրեն աղէտէ մը զարնուած ու իրենց կիները վրայ տուած ամենախեղճ մարդեր. հեռու գեղերէ. իրենց աղքատութեան հետ լուծքի մտած: Ոչինչ այնքան առատ է թուրքերուն մէջ որքան աղջիկը:

Անոր բերա՞ծը:

Ըսի. – առատ ու թարմ միս: Արիւնը բայց գունատ տեսակէն որ հաւասար կու գայ ջուրէն, տիկի պէս ուռեցած էր այդ 100 միսին տոպրակը: Թոյլ ու ուռուցիկ. չձեռնուած ու հասարակ միս: Մեր ժողովուրդը չափած է այդ միսերուն քիչիկ մը ախորժը ու մեծ չափով անհրապոյր նկարագիրը – զանոնք տիտղոսելով փուտ ածականով: Ձգող է դարձեալ անոնց ճերմակութենէն. քանի որ պատն ալ կ՚ըլլայ ատիկա:

Աստուած խնդացուց այս խեղճութիւնը:

Ու առջի ամսուն իսկ այդ հաստութիւնը, հասարակութիւ նը, փտութիւնը փրկուեցան, այսինքն մոռցուեցան այնքան եռանդով սպասուած բարիքով: Անիկա յղի էր մնացած:

Յետո՞յ։

Կեանքը. ինչպէս որ է դուրսը. մեր ամէնուն գլխին: Ու ներսը Նայիլէ հանըմին ու Հաճի Ապտուլլահին տարփանքին մէջտեղ: Վասնզի հաստ, հասարակ, անուս. կինը մէկ բան միայն կը հասկնայ մագիստրոսաբար – սէրը: Անոր խեղճուկ ուղեղը չափեց խորութիւնը այդ զգացումին իր էրկանը ու անոր առջի կնոջը մէջտեղ: Տառապանք: Շատ է այս բառը իր վիճակին համար: Բայց զուսպ տրտմութիւն մը, որ այնքան դառն երանգով կը հաշտուէր անոր ընդոծին անինքնութեան հետ:

Յետո՞յ։

– Նոյնքան խոր ուրիշ տրտմութիւն մը որ նուէրն էր երեքով անկողնին: Կը ձգեմ ատոր վերլուծումը. վերցնելով կողմ, մը միայն անկէ։ Վրայ տուաւ անիկա միամիտ. անգէտ անասունի իր պարզութիւնը` զայն փոխարինելով ստոր ու վախկոտ հոգեբանութեամբ նուաստներուն. գերիներուն որոնք ամէն բան հանդուրժելու իրենց իմաստութիւնը չեն ցուցադրեր. բայց ուղտի պէս ոխակալ առիթը կը շահագործեն հոյակապ ձեռնահասութեամբ մը – պէտք է տեսնէք այս ուսումին արդիւնքը մեր պատմութեան երկրորդ մասին մէջ: Երեքով անկողինէն անիկա սորվեցաւ նաեւ լրացնել իր անաւարտ անասնութիւնը, որ հեշտանքին յոգնութիւնն է: Բիւրեղացած, կրացած` մեր հոգիին երակներուն խորը ու մեզ կը փորէ. կ՚անբանացնէ ու կծիկ մը վառօդի նման կը նետէ կեանքին դաշտերուն։ Հովէն, փոթորիկէն չազդուիր այդ ռումբը. բայց կայծ մը կրակ, ու կը պայթի: ։

Անոնք. անկողինէն դուրս. ապրեցան դերերում փոփոխութեամբ մը։ Հողային աղջիկը. հակառակ հօրը հսկայ հարստութեան. սագեր կ՚արածէր տասներկուքի դուռները մինչեւ: Անիկա տունէն աւելի կ՚ախորժէր դաշտէն որ անշուշտ տասն անգամ աւելի կ՚արժէ քան հօտերով խճողուած բանտ-ագարակը թուրք աղաներուն: Ու հօրը դաշտային զբաղումները կառավարած մեծ հեղինակութեամբ։ Այս ստացումները օգտագործեց անիկա Հաճի Ապտուլլահին ընդարձակ տնտեսութեանը մէջ ու եղաւ էրիկին ձախ կէսը, անոր քով ամէն օր, ամէն եղանակի:

Երա՞նգը այս իրերադրումին:

– Հաճին, աշխատող մարդ, այս վիճակէն տեսաւ միայն բաժինը շահին, աւելի մեղմ բառով` տանը բարօրութեան մէջ այս յամառ ջանքին գեղեցիկ դերը: Ամէն գեղացի ծնունդով կը խնայէ: Իր կնոջմէն զգացած այս գոհունակութիւնը անիկա չէր կրնար վերլուծել ու զատել սէրէն որ ուրիշ բան է շատ յաճախ:

– Մոլլային աղջիկը, տունէն իր ձանձրոյթը, մայրութենէն փախչող իր անգործօն ու կրաւոր, աւելի ճիշդ տարազով մը թափառականի իր հոգեբանութիւնը կը գոհացնէր. մոռնալով տան զբաղումները որոնց համար գլուխ ու սիրտ չէր ունեցած հօրը մօրը ձեռքին տակ անգամ։ Ասեղ մը բռնել չէր գիտեր անիկա: Ու չէր կրնար կերակուրին աղ դնել: Բայց մանգաղը ձեռքին երբ մտնէր արտէ մը ներս. չորս էրիկ մարդ կը ձգէր ետին։ Ու կը հասկնար ցանքէն, այսինքն հողերուն այն վիճակէն ուր անոնք ամէնէն աւելի տրամադիր են սերմը ընդունելու։ Վասնզի գիտցէք. արտերն ալ արգանդ ունին ու բեղմնաւորելու համար, կիներու նման, սպասել կ՚առնեն. թեթեւ արդուզարդով մը արտայայտելով իրենց աչքերուն ծարաւը դէպի վեր։ Եթէ անձրեւէ մը ետք. օր մը տարբերութեամբ, սկսած էք հերկի մը քովէն, աշնան մէջերուն. դուք պիտի դիտէք այդ հարսնութեան խորհուրդը: Ակօսներուն վրայ. գուղձէ գուղձ, հազիւ ոգին առաջնորդ կը բանայ. մամուխներուն շղարշը տարածելով իր ոգիներուն, ու ցօղերը ամբողջ ուլունքի պէս դրած իր բիւրաւոր խորշերուն-բոլորն ալ խորունկ ինչպէս է ճակատագիրը այն արգանդին-անուշիկ մահով մը. իր դարպասը կ՚ընէ խարտեաշ հատիկին. մինչ արտեզրին երկու կռնակը. տիրացուի նման հովէն դողահար կը նային անուշիկ արեւին ու կ՚ըսեն՝

– Սերմ կու տան հողերը։

Այո՜։

Բայց պետք է ձգել այս մութ գոյներուն այլապէս մութ հրապոյրը ու դառնալ մարդոց [102]:

... Իբր ներ ապրեցան երկու կիները սակայն։ Տունի ու դաշտի հոգիներուն այս տարբերացումը. առանձնացումի թերեւս առաջին տարրը եղաւ անոնց յօժար կենակցութեան:

Մոլլային աղջիկը ընդունեց իր ճակատագիրը, առանց զգալի ընելու խոր իր տրտմութիւնը: Անիկա գոմի մատակին էր նման. ինքը կ՚ընէր այս մերձեցումը, որուն պարտքն է ամէն տարի գոմշուկ մը նուիրել իր տիրոջ: Հաճի Ապտուլլահ զայն կը բեղմնաւորէր, պարկեշտ ու խղճամիտ, բայց կը սիրէր Նայիլէն։ Իր հոգիին մէջ իրեն միայն ծանօթ այս խտրութիւնը անիկա երբեք երես չհանեց։ Աշխարհքի աչքին, անոր կիները հաւասար արժէքով բախտեր էին Հոճաիին տունին: Կօշիկէն սկսեալ մինչեւ սանտրը. երկու կիները ունէին նոյն տեսակէն իրենցը: Ասկէ անդին: Մարդիկ իրաւունք չունին իրենց հաւասարապաշտ օրէնքները մինչեւ սիրտերը տարածելու: Սիրտը դուրս է մեր օրէնքներէն:

Ու կը քալէր այս տունը. այս մութ ու դժուար, բայց դուրսէն լիալիր խաղաղութեան մէջ: Կիները կը յարգէին տանուտէրին հրահանգները: Անկողինին մէջ կողերը չէին կրնար փոխուիլ: Ու չէր փոփոխելի դարձեալ տեղը այդ կիներուն, խօսքի, հաւաքումի, հարսանիքի հանդէսի մը պահերուն: Թուրք կեանքը հաւաքական քիչ արտայայտութիւն ունի։ Սեռերու զատ մաղումը պատճառն է այս սեղմումին: Բայց կիներով գոյաւոր հանդիսութեանց մէջ Հաճի Ապտուլլահին տունը կը ներկայանար առաւելութեամբը պոլսուհիին: Ու ամէն մարդ դժուար կ՚ընդունէր ատիկա: Յետո՞j։

– Միշտ կե՜անքը: Այսինքն հողին ու տունին. սերմին ու յոգնութեան. յուզումին ու թաքուն արցունքին մէջերը բաժնուած օրե՜րը ադամորդիներուն. այս անգամ պարզ բայց ընդարձակ. վեր` ցեղային աղտեղութիւններէն։ Վեր հարուստէն ալ, աղքատէն որոնց ուսերուն երբեմն անիկա հաւասարապէս ծանր է ինչպէս Հաճի Ապտուլլահին քաղաքիկը վերէն տիրապետող հսկայական Ողիմպոս լեռան: Ահարկու է այդ բեռը երբ մեր սիրտը մեծ է մեզմէ:

……։

Գերեզմանները այս միօրինակութիւնը կէտկիտող առաջին պղտորումները եղան անոր [103] հոգիին համար:

Չորրորդ զաւկին մահը անոր մէջ արձակեց ջիղերու Մի տագնապ մը, որուն ընկերացող գլխու զօրաւոր ցաւ մը զայն շաբաթ մը գամեց անկողնին:

Շէյթանը կրկին վտանգաւոր կը դառնար:

Իր տղուն հիւանդութիւնը պատրուակ առած. Հաճի Ապտուլլահին մայրը անցաւ տունին գլուխը։

Մոլլա Սայիտին հետ համախորհուրդ անիկա ըրաւ դեւերու դէմ փորձուած բոլոր արարմունքները: Որոնցմէ առաջինը` կիներուն առժամաբար հեռացումն էր տղուն մահիճեն: Պառաւը ի՞նչ ձայներու կը հպատակէր երբ կը ստեղծէր այս արգելքները որոնց հեռաւոր նպատակը չէզոքացումն էր պոլսուհիին հմայքին, – բուն պատճա՜ռը թոռնիկներուն մահուան ու տղուն սա հիւանդութեան։

Նայիլէ հանըմը տեղի տուաւ։ Ուրիշ կերպ չէր կրնար, վասնզի պառաւին կարգադրութեամբը երկու փեսաները, բժիշկը, Մոլլա Սաիտը մնայուն կը հսկէին հիւանդին որ տագնապներու ընթացքին բուռն շարժումներ կ՚ընէր, ձգելու անկողինը, պատուհանը վազելու, ինքզինքը վար նետելու: Անոր զառանցանքին մէջ տիրապետող աղաղակը՝

- Նէցիհէ, այսինքն կաղ, լուսնոտ աղջիկը տապարով ինկած:

Երկրորդ բառը։

– Նայիլէ: Զոր կը ճանչնաք։

…. [104]

Ապաքինումը չուշացաւ սակայն:

Հաճին ինքզինքը գտաւ. խորապէս փոխուած: Անոր գլուխին մէկ կէտէն սեւ գունտ մը, փոքր, կազմուեր էր: Որուն ներքեւ անիկա պարապ մը հորի փորուածքով էջք մը կը կարծէր թէ կար:

Մայրը շարունակեց ապաքինումը շահագործել, ճարտար խաղարկութեամբ մը: Ատոր աւելցաւ ճինճի Հոճային հոյակապ լեզուն:

Ամիս մը ետք երբ դաշտ իջաւ. ձախ կողմէն կինը, – Մոլլային աղջիկը – անիկա [105] փոխուած էր նաեւ հոգիէն։ Քարոզ, փաստ, վճռական օրինակներ մահուան պատասխանատուութիւնը կը նետէին պոլսուհիին վրայ ու ինք հեռու չէր ատոր համոզուելէ: Կիներու գապալ մը մէջտեղ էր դրած թունաւորման հեքիաթ մը որ կը մեկնէր իրականութենէ մը, Նայիլէ հանըմին գէշ բախտովը։ Կնկուկը սովորութիւն ունէր մանուկները քնացնելու համար կամ ուրիշ զգացումով, իր ստինքին պտուկները դնելու անոնց գողտրիկ շրթներուն ու երազելու, այդ պատկերին վրայ։ Տեսնո՞ղը: Քսանով, հարիւրով: Փա՞ստ: Ինք ալ չէր հերքած:

Յետո՞յ:

– Ճինճի Հոճային հոյակապ ռազմավարութիւնը զոր կը է տեսնենք յաջորդ մաuին մէջ։

Տարիներու հետապնդումէ մը յետոյ, դէպքերուն նպաստովը անոր հայրն ու անոր աները յաջողեցան զգետնել անոր դիմադրութիւնը տունը զարնող մեղքը Ստամպոլցիին վիզին փաթթելու։

Հաճի Ապտուլլահը ենթարկուած էր իր աներին:

Այդ օրէն սկիզբ առաւ ոճիրը, այս անգամ հասուն, այս անգամ իրաւ: Հաճին իր տարիքին բոլոր կորովը ու ցաւին բեռները կը կրէր հաւասար խստութեամբ, ատամները խածնելով, երբ որոշեց խեղդել պոլսուհին: