«ՀԱՃԻ ԱՊՏՈՒԼԼԱՀ» ՎԷՊԻ ԻՆՔՆԱԳԻՐ ՁԵՌԱԳՐԻ ԲՆԱԳՐԱՔՆՆԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

Սոյն ակնարկը ներառնում է «Հաճի Ապտուլլահի» ստեղծագործական, տպագրութիւնների պատմութեան ուրուագիրը, ներկայ հրատարակութեան բնագրի պատրաստման սկզբունքները, վէպի ինքնագիր-ձեռագրի քննութիւնը` նախորդ հրատարակութիւններում բնագրային տարբերութիւնների աղիւսակներով:

 

Ցուցակ վէպի հրատարակութիւնների

1. «Հաճի Ապտուլլահ», գրեց` Յ. Օշական. - «Հայրենիք» ամսագիր, Պոսթըն, 1934, մարտ, թիւ 5, էջ 1-17, ապրիլ, թիւ 6, էջ 35-47, մայիս, թիւ 7, էջ 33-41, յունիս, թիւ 8, էջ 50-59, յուլիս, թիւ 9, էջ 50-55, օգոստոս, թիւ 10, էջ 47-54, սեպտեմբեր, թիւ 11, էջ 55-63, հոկտեմբեր, թիւ 12, էջ 80-86: :

2. Յակոբ Օշական, «Երկեր», («Ծակ-Պտուկը», «Հաճի Մուրատ», «Հաճի Ապտուլլահ»), Պէյրութ, Հրատարակութիւն Գէորգ Մելիտինեցի գրական մրցանակի, թիւ 9, 1973, էջ 413-534:

3. Յակոբ Օշական, «Հարիւր մէկ տարուան» («Հաճի Մուրատ», «Հաճի Ապտուլլահ», «Սիւլէյման էֆէնտի»), Անթիլիաս, Հրատարակութիւն Գէորգ Սելիտինեցի գրական մրցանակի եւ վերահրատարակման հիմնադրամի յանձնաժողովի, թիւ 9, 1996, էջ 99-220:

4. Յակոբ Օշական, «Հարիւր մէկ տարուան. Հաճի Ապտուլլահ», Երեւան, «Ապոլոն» հրատարակչութիւն, 2000, 342 էջ:

 

Գործածուած համառօտագրութիւնների ցանկ

Ի - վէպի ինքնագիր-ձեռագիր

Հ - «Հայրենիք» ամսագիր

Ե -Յ. Օշական, «Երկեր», 1973 թ.

Հմտ - Յ. Օշական, «Հարիւր մէկ տարուան», 1996 թ.

ՀԱ - վէպի ներկայ հրատարակութիւնը

 

Յակոբ Օշականի կեանքի կիպրական տարիները (1926-1934) վէպերի ստեղծման ժամանակաշրջանն էին: Արդէն 1931-ին աւարտել էր «Մնացորդացը», որին պիտի յաջորդէին «Հաճի Մուրատը», «Հաճի Ապտուլլահը», «Սիւլէյման էֆէնտին», «Մաթիկ Մելիքխանեանցը», «Սահակ Պարգեւեանը»:

«Հաճի Ապտուլլահի» Ի-ի վերջին` 202-րդ էջում Օշականը գրել է. «Վեցերորդ յեղում. 1933 յունիս 1-14, Նիկոսիա»: Սա նշանակում է, որ գրողը մինչ այդ ստեղծել է վէպի հինգ տարբերակ, կամ ստեղծագործութիւնը չորս անգամ արտագրել է, բնագիրը մշակել, խմբագրել, ինչ-ինչ փոփոխութիւններ կատարել: Կէս ամսուայ ընթացքին ստեղծել է մեկ տարբերակ եւս` «վեցերորդ յեղումը», ինչը տպագրութեան պատրաստ է համարել եւ ութ ամիս անց հրատարակել: Դատելով վէպի Ի-ից` կարելի է եզրակացնել, որ այս օրինակն իրապէս վերջին տարբերակն է, քանի որ զանազան փոփոխութիւնները (շտկումներ, կրճատումներ, յաւելումներ) շատ քիչ են, ջնջումները, որոնց դեռ կ՚անդրադառնանք, ընդհանրութեան մէջ ստեղծագործութեան տիպը, բնոյթը սկզբունքօրէն չփոխող բառերին, արտայայտութիւններին են վերաբերում, աւելի շատ ոճական բիւրեղացման իրողութիւններ են:

Ի-ը բաւականաչափ նիւթ է ընձեռում Օշականի ստեղծագործական աշխատանոցի մասին պատկերացում կազմելու: Նախ` գրողի աշխատանքային սկզբունքների կարծրատիպերից մէկն առնուազն դառնում է վիճայարոյց եւ կասկածելի: Վեց անգամ նոյն գործին անդրադառնալը չի տեղաւորում Օշականի, իբրեւ մէկ յորդումի եւ այլեւս գործերին չանդրադարձող հեղինակի, համարումին: Ապա` խնդրայարոյց է վէպերի ձեռագրերի անընթեռնելիութեան առասպելը, ինչպէս նաեւ վէպերի ձեռագրերի ամբողջական տարբերակների անյայտացումը։ Կարծում ենք, փնտրելու դեպքում կարելի կլինի զանազան տեղերից («Յուսաբերի», «Հայրենիքի», «Նոր գիրի» արխիւներ, Երուսաղէմ, Անթիլիաս, ժառանգներ) հաւաքել եւ ունենալ «Ծակ-Պտուկի», «Մնացորդացի», միւս վէպերի Ի-երի գոնէ մէկ լրիւ, ամբողջական օրինակ։ Սա շատ կարեւոր է. նամանաւանդ «Հաճի Ապտուլլահից» մեկնելով, կարելի է պատկերացնել, թէ որպիսի շեղումներով, տարընթերցումներով են հրատարակուել միւս վէպերը:

Վէպի վերջնական` տպագրութեան պատրաստ տարբերակը ստեղծելուց յետոյ սկսւում է «Հաճի Ապտուլլահի» հրատարակութեան ոդիսականը` նոյն արկածներով, արգելքներով, թիւրիմացութիւններով, ինչը բնորոշ է առհասարակ «Հարիւր մէկ տարուան» վիպաշարի հրատարակութեանը: Այս մասին բաւականաչափ շատ է գրուել, յիշեցնենք միայն Օշականի վկայութիւնները, Մարկ Նշանեանի «Սիւլէյման էֆէնտի»-ի մասին», «Երգի գերին» ուսումնասիրութիւնները, ուստի կարճառօտ կխօսենք։

Հ-ում «Ծակ-Պտուկի», «Հաճի Մուրատի» հրատարակութիւնից յետոյ թերթօնային վէպերով սնուած ընթերցողի ճաշակին յագուրդ չտուած օշականեան վէպը դժուար պիտի հարթեր իր ճանապարհը նոյն տեղում կրկին լոյս տեսնելու համար (տե՛ս «Համապատկեր», հտ. Ժ., էջ 10), սակայն «խմբագրական.... ճարտար խաղերով», «ընդդէմ ընթերցողներու, պաշտօնական ու բանիմաց քննադատներու բուռն ու անվերապահ դժգոհութեան» (նոյն տեղում, էջ 228) եւ Ռուբէն Դարբինեանի միջնորդութեան (այս մասին տեu նոյն տեղում, էջ 144-145, Յ. Օշական, «Նամականի», էջ 39-40) յաջողւում է ստեղծագործութեան հրատարակութիւնը։

Տպագրելը, սակայն, Օշականի համար ինքնանպատակ չէր: Ինչպէս պարբերականներում միւս վէպերի տպագրութեան պարագային, այնպէս էլ «Հաճի Ապտուլլահի» հրատարակութիւնն առլեցուն էր տառաշարական ու սրբագրական վրիպակներով, խմբագրի կամայական միջամտութիւններով (բազմաթիւ կրճատումներ, կառուցուածքի փոփոխութիւններ, յաւելումներ), ինչն ի վերջոյ պարբերականներից գրողի անվերապահ դժգոհանքի պատճառն էր: Այդ դժգոհ, կտրուկ բացասող կեցուածքը պայմանաւորուած էր վէպերի խաթարուած լոյսընծայման հանգամանքով: Այս խորքին ծաւալի, ամսագրային տարբերակի, ընթերցողին ընդառաջելու, «հաճոյանալու» ոչ մէկ նկատառում եւ փաստարկ ի վիճակի չէին փարատելու գրողի դասռնութիւնը, դրաման եթէ կուզէք:

Արդիւնքում շրջանառութեան մէջ մտաւ վէպի մի տարբերակ, որ հեռաւոր եւ մօտաւոր կապ ունէր ստեղծագործութեան հեղինակային տարբերակի, բուն վէպի հետ: Հ-ի տարբերակը, որ պայմանականօրէն անուանում ենք «դարբինեանական», բնագրից իր բազմաթիւ տարընթերցումներով ու շեղումներով ուղղագծօրէն անցաւ վէպի յաջորդ հրատարակութիւնների խմբագիր Պօղոս Սնապեանին, որը չնչին փոփոխութիւններով տպագրեց վէպի իր՝ «Սնապեանական» տարբերակը: Այսպիսով «Հաճի Ասյտուլլահի» Հ-ի, Ե-ի եւ Հմտ-ի հրատարակութիւնները խմբագիրների տարբերակներն են: Մինչ սոյն հրատարակութիւնը գոյութիւն ունէր վէպի երկու տարբերակ` խմբագիրների եւ հեղինակային (վերջինս անտիպ)։ Ուշագրաւ վիճակ էր, չէ՞: Ի դէպ, Հմտ-ի հրատարակութիւնը, բացի արտաքսուած «Հարիւր մէկ տարուան» խորագրի յաւելումից որեւէ տարբերութիւն չունի (զանց ենք առնում մի քանի վրիպակների սրբագրութիւնները) Ե-ից եւ այդ տպագրութիւնն անհասկանալի է: Արդեօք լաւ չէ՞ր լինի այդ միջոցները Հմտ-ի փոխարեն օգտագործել մամուլում ցանուցիր գործերը լոյս ընծայելու համար: Այդ դեպքում օշականեան ժառանգութիւնը գրքերով տպագրելու ասպարէզում մէկ քայլ եւս առաջ կգնայինք:

Չգիտեմ ինչ կլինէր «Հաճի Ապտուլլահի» ճակատագիրը, եթէ չլինէր վէպի ձեռագրի հանդէպ Հրանտ Ասատուրեանի հոգածու վերաբերմունքը: Թէ ինչպէ՛ս է ձեռագիրը յայտնուել Հրանտ Ասատուրեանի մօտ դժբախտաբար մեզ յայտնի չէ: Մեր որոնումները, հարցումներն արդիւնք չտուեցին: Կարելի է բազում վարկածներ առաջադրել, որոնցից թերեւս ամենահաւանականն այն է, որ Հ-ի խմբագրութիւնից վէպի Ի-ն ինչ-ինչ խողովակներով անցել է Ասատուրեանի ձեռքը (նա «Նոր գիր» հանդէսի աշխատակից էր), որն իր հերթին ժամանակ անց ձեռագիրն ի պահ է յանձնել Վահէ Օշականին: Այս հանգամանքը հաստատ է, որովհետեւ «Հաճի Ապտուլլահ»-ն Ասատուրեանը մի ծրարով ուղարկել է Վահէ Օշականին: Ծրագրում կան առաքողի եւ ստացողի ամերիկեան հասցէները: Այդ նոյն ծրարի մէջ ներփակուած Ի-ը հասել է Երեւան, Գրականութեան եւ արուեստի թանգարան: Թանգարանը վէպի Ի-ը ստացել է 1977 թուականի փետրուարի 18-ին: Այն մայր մատեանում գրանցուած է 2360 համարով: Արձանագրուած է նաեւ, որ ձեռագիրը ստացուել է Վահէ Օշականից` Կարպիս Պօղոսեանի միջոցով: «Հաճի Ապտուլլահի» Ի-ն աւելի քան քսան տարի պիտի սպասէր իր տպագրութեանը, մինչեւ բարեպատեհ առիթ գտնուէր այն հրատարակելու համար:

«Հաճի Ապտուլլահի» բնագրի գիտական հրատարակութիւնը պատրաստելիս առաջնորդուել ենք ստեղծագործութեան ակադեմիական տպագրութիւնների բնագրագիտութեան մէջ վաղուց անտի հաստատագրուած չափանիշներով։ Մեզ համար սկզբունքային է եղել օշականեան բնագրի անաղարտ, անփոփոխ հրատարակութիւնը: Ի-ի տեսքի պահպանութիւնը այնպէս ինչպէս որ կայ։ Առանց արդի քերականական, ուղղագրական կանոններին համապատասխանեցնելու։ Սոյն ակնարկում, այս սկզբունքից ելնելով, զետեղել ենք ջնջուած բառերի ցանկը` կարելի վերծանումներով։

Այսպիսով, բնագիրը տպագրութեան պատրաստելիս՝

– պահպանուել է հեղինակային կէտադրութիւնը, որը նախորդ հրատարակութիւններում հսկայական փոփոխութիւնների էր ենթարկուել, այդու հեռացել բնագրից, երբեմն շեղել եւ փոխել շարոյթի, նախադասութեան ու պարբերութեան իմաստը: Օշականի իւրօրինակ կէտադրութեան աննշան շեղումը, կամ նորմատիւ պահանջներին համապատասխանեցնելը յղի է իմաստային տեղաշարժի, փոփոխութեան վտանգով, ուստի բնագիր պատրաստողը պէտք է զանց առնի կէտադրութեան կանոններից հեղինակի «ակնյայտ» շեղումների շտկումները, չմիջամտի դրանց կիրարկումներին: Օրինակ՝ Օշականը միջակէտի, ստորակէտի, գծիկի ուրոյն գործածութիւններ ունի, սրանք գերադասում է բութի զանազան, անգամ օրենքով պահանջուող կիրարկումներից: Նախորդ հրատարակութիւնների խմբագիրները (յատկապէս Պօղոս Սնապեանը) միասնականացման, արդի ուղղագրութեանը համապատասխանեցնելու թելադրանքներով` անհամար «շտկումներ են արել, որոնք «Բնագրային տարբերութիւններում» չենք արձանագրել` հատորիս ծաւալը անասելիօրէն չմեծացնելու մտահոգութեամբ: Կրկնենք՝ սոյն հրատարակութեան մէջ վերականգնուած է օշականեան կէտադրութիւնը,

192

– նախորդ հրատարակութիւններում առանց սահմանափակումների եւ ազատօրէն փոխել են հեղինակի կիրառած համադասական շաղկապները, ցուցական դերանունները («ատ»-ը դարձրել են «այդ», «սա»-ն՝ «այս», «այս»-ը` «այդ» եւ այլն): Օշականը կիրառում է ինչպէս «աս», «ատ», «ան», այնպէս էլ «այս», «այդ», «այն» ձեւերը: Բնականաբար սոյն հրատարակութեան մէջ պահպանել ենք հեղինակային կիրառութիւնները, չենք խորշել բազմաձեւութիւններից` կրկին բնագիրն անաղարտ տպագրելու սկզբունքից ելնելով։ Ինչպէս կէտադրութեան պարագային, այս դեպքում նոյնպէս «Բնագրային տարբերութիւններում» խնդրոյ առարկայ տարընթերցումները չեն արձանագրուել,

– «Բնագրային տարբերութիւններում» չենք արտացոլել նաեւ բառերի որոշեալ եւ անորոշ հոդերով այն գրութիւնները, որոնք Հ-ում, Ե-ում եւ Հմտ-ում փոխուել են,

– պահպանել ենք բառերի մեծատառ ու փոքրատառ բոլոր գրութիւնները, որոնք նախորդ հրատարակութիւններում փոփոխուել էին (մեծատառ գրութիւնը դարձրել փոքրատառ, կամ հակառակը). սա եւս ծաւալի ուռճացման պատճառով «Բնագրային տարբերութիւններում» չենք արտացոլել,

– գծիկով շարադրութիւններն Օշականը կիրառել է առանց գծիկի, ինչը ներկայ հրատարակութիւնում, կրկին բնագրին հարազատ մնալու սկզբունքին հաւատարիմ մնալու պահանջից ելնելով, պահպանուել է, վերականգնել ենք նաեւ գրողի կողմից բառերի գծիկով գրութեան այն ձեւերը, որոնք նախորդ հրատարակութիւններում սրբագրուել էին,

– պահպանուել են վէպի մէջ գործածուած բոլոր զուգահեռ ու այլաձեւ գրութիւնները։ Ստորեւ ներկայացնում ենք ամենաշատ գործածուած ձեւերի ցանկը.

Աստուծոյ-Աստըծոյ

Շէյդան-Շէյթան

Սաիտ-Սայիտ

գիծի-գծի

ջէյրան-ճէյրան

սեպհական-սեփական

որեւէ-ոեւէ

չի-չ (բառի հետ միասին եւ առանձին գրութիւններ)

ցերեկ-ցորեկ

կը-կու (բառի հետ միասին եւ առանձին գրութիւններ)

ռոմանթիկ-րոմանթիկ

Նոր Քաղաք-նոր քաղաք-Նոր-Քաղաք

կանանչ–կանաչ

ճիշդ-ճիշտ

գինով-գնով,

– պահպանուել է բառերի ընդգծումների կերպը, երբ հեղինակը բառն ամբողջութեամբ է ընդգծել, իսկ այդ ձեւն է պահպանուած, երբ բառի թեքուած բաղադրիչները չի ընդգծել` կրկին պահպանուել է հեղինակային ձեւը,

– այն բառերի ուղղագրութիւնը, որոնք նախորդ հրատարակութիւններում փոխուել էին, վերականգնել ենք, օրինակ` դռանը, տեգոռ, տախտին, սիկառ եւ այլն։ Վերականգնել ենք նաեւ թուերի գրութեան հեղինակային կերպը (հիմնականում գործածել է տառերով գրութեան ձեւը),

– նախորդ հրատարակութիւններում խմբագիրները կամայականօրէն փոփոխել էին վէպի պարբերութիւնները (կրճատել, աւելացրել), միացրել նախադասութիւններ, տրոհել նախադասութիւնը` առանձին նախադասութիւնների: Այս պարագային եւս հետեւել ենք Ի-ին, պահպանել հեղինակային խմբագրումը։ Այսպիսիք նոյնպէս «Բնագրային տարբերութիւններում» արտացոլուած չեն` տեղ խնայելու համար,

– վէպն Ի-ում ունի «Հարիւր մէկ տարուան» խորագիրը, ինչն այս հրատարակութեան մէջ վերականգնուել է,

– վերականգնել ենք նաեւ ստեղծագործութեան մասերի հեղինակային գրութիւնը։ Նախորդ հրատարակութիւններում հեղինակային «Ա. Մաս», «Բ. Մաս» ձեւերի փոխարէն խմբագիրները կիրառել են «Առաջին Մաս», «Երկրորդ Մաս» ձեւերը,

– բնագրին յար եւ նման բոլոր հեղինակային ծանօթագրութիւնները (կրկին Օշականի ուղղագրութիւնը եւ կէտադրութիւնը պահպանելով) բնագրում նշուել են աստղանիշով եւ տողատակում զետեղուել բացատրութիւնը, մեկնաբանութիւնը,

– Ի-ի անընթեռնելի, անվերծանելի բառերը վերցուած են ուղիղ փակագծերի մէջ եւ ծանօթագրութիւններ-մեկնաբանութիւններ բաժնում արձանագրուել։ Ընդամենը երեք բառ չյաջողուեց կարդալ, վերծանել։

«Հաճի Ապտուլլահի» Ի-ը բաղկացած է երկու հարիւր երկու էջից: Վէպը գրուած է քսանվեց-քսանեօթ տողերից բաղկացած, տողատուած էջերի վրայ, սեւ մելանով։ Վերջին` 202-րդ էջում, ստեղծագործութեան աւարտական տողին յաջորդող տողում Օշականը ստորագրել է, յաջորդ տողի կենտրոնում գրել «վերջ», այնուհետեւ մէկ տող թողնելով` իրար տակ գրել է. «վեցերորդ յեղում» (սա ընդգծել է). «1933 Յունիս 1-14» եւ «Նիկոսիա»:

Ինչպէս նշեցինք, դատելով «Հաճի Ապտուլլահի» ձեռագլից, կարելի է ասել, որ օշականեան ձեռագրի անընթեռնելիութիւնը առասպել է։ Ճիշտ է, գրում է շատ մանր ձեռագրով, սակայն ընթեռնելի է։

Վէպի Ի-ում կան հեղինակային 147 ջնջումներ, որոնցից ամբողջութեամբ կամ մասամբ յաջողուեց վերականգնել վաթսուներկուսը։ Ստորեւ ներկայացնում ենք ջնջուած բառերի ցանկը։ Այս աղիւսակ–ցանկի առաջին սիւնակում ձեռագրում ջնջուած բառի (բառերի) համարն է, այսինքն` ջնջումները համարակալել ենք, երկրորդում սուր փակագծերի մէջ բառն է, այն դեպքերում, երբ բառը (բառերը) կամ դրանց մի մասը հնարաւոր չի եղել վերծանել ու վերականգնել, կրկին նշել ենք սուր փակագծերով` <...... > ձեւով, փակագծերում նշել ջնջուած բառի տեղը` սոյն հրատարակութեան մէջ ըստ էջի տողի եւ ջնջումի տողադարում դիրքի։ Երրորդ սիւնակում նշել ենք ջնջուած բառերի էջերն ըստ Ի-ի։

 

Ինքնագիր-ձեռագրում հեղինակային ջնջումների աղիւսակ-ցանկ

 

	Ա. մաս
1. <մթ>	Ա. (3, 3, 3-րդ բառից յետոյ)	1
2. <քֆրէր>	(3, 18, 5-րդ բառից յետոյ)	1
3. <...: ... >	(3, 24, 5-րդ բառից յետոյ)	1
4. <... չէր>	(5, 87, 4-րդ բառից յետոյ)	3
5. <տեղ>	(6, 100, 2-րդ բառից յետոյ)	3
6. < >	(7, 128, 3-րդ բառից յետոյ)	5
7. <քառա.. >	(7, 148, 2-րդ բառից յետոյ)	6
8. < >	(7, 154, 3-րդ բառից յետոյ)	6
	Բ.	6
9. <հովիկ>	(10, 4, 5-րդ բառից յետոյ)	9
10. <բանի>	(10, 10, 3-րդ բառից յետոյ)	9
11. <... >	(21, 166, 5-րդ բառից յետոյ)	22
12. <... >	(22, 178, 2-րդ բառից յետոյ)	22
13. <... >	(22, 181, 2-րդ բառից յետոյ)	22
	Դ.
14. <կին>	(26, 110, 4-րդ բառի վրայ)	27
15. <... ետադիմութեան>	(26, 114, 2-րդ բառից յետոյ)	27
16. <…>	(26, 127, վերջին բառի վրայ)	27
17. <…>	(27, 138, 5-րդ բառից յետոյ)	28
18. <…>	(27, 151, 5-րդ բառից յետոյ)	28
19. <... >	(28, 179, 3-րդ բառից յետոյ)	29
20. <ով>	(28, 181, 5-րդ բառի վերջաւորութիւն)	29
	Ե.
21. <ա... ծ>	(28, 7, 7-րդ բառից յետոյ)	30
22. <…>	(28, 8, 2-րդ բառի վրայ)	30
23. <... >	(30, 69, 3-րդ բառից յետոյ)	32
24. <մէջ թողուած>	(33, 147, 3-րդ բառից յետոյ)	35
	Զ.
25. <կ՚ըլլար>	(37, 126, 5-րդ բառի տակ)	40
26. <մեր.. >	(39, 185, 6-րդ բառից յետոյ)	42
	Է.
27. <…>	(42, 76, 3-րդ բառից յետոյ)	45
28. <մտ. >	(42, 96, 6-րդ բառից յետոյ)	46
29. <անձով>	(44, 129, 2-րդ բառի վրայ)	47
30. <ինտ>	(43, 134, 4-րդ բառի վրայ)	48
	Ը.
31. <հետ>	(45, 17, 3-րդ բառի վրայ)	49
32. <կը ... >	(46, 35, վերջին բառից յետոյ)	50
33. <Անդ>	(47, 60, 4-րդ բառից յետոյ)	50
34. <... >	(50, 178, 3-րդ բառի վրայ)	54
35. <... մը>	(50, 178, 6-րդ բառից յետոյ)	54
36. <մէջ>	(52, 223, 1-ին բառից յետոյ)	56
37. <…>	(52, 228, 3-րդ բառից յետոյ)	56
	Թ.
38. <սեւ>	(56, 104, 1-ին բառից յետոյ)	60
39. <... >	(56, 107, վերջին բառից յետոյ)	60
40. <կը>	(56, 128, 2-րդ բառից յետոյ)	61
41. <պատի>	(58, 188, 3-րդ բառից յետոյ)	63
42. <անշուշտ>	(59, 218, 2-րդ բառից յետոյ)	64
	Ժ.
43. <ատմնա>	(61, 11, 3-րդ բառի վրայ)	65
44. <վարներ>	(65, 152, 5-րդ բառի վրայ)	70
45. <կունենաք>	(65, 158, 1-ին բառից յետոյ)	70
46. <…>	(66, 191, 3-րդ բառից յետոյ)	71
47. <... >	(67, 223, 7-րդ բառի վրայ)	72
	ԺԱ.
48. <... >	(69, 41, 6-րդ բառի վրայ)	74
49. <շղթայով>	(70, 69, 6-րդ բառի վրայ)	75
50. <…>	(70, 69, 7-րդ բառի վրայ)	75
51. <.. >	(71, 92, 2-րդ բառի վրայ)	76
52. <... >	(72, 129, 7-րդ բառից յետոյ)	77
53. <uուրին>	(72, 131, 4-րդ բառի վրայ)	77
54. <…>	(72, 139, 6-րդ բառի վրայ)	77
55. <... >	(73, 162, 4-րդ բառից յետոյ)	78
56. <քանի>	(73, 164, 4-րդ բառի վրայ)	78
	ԺԲ.
57. <... >	(78, 149, 3-րդ բառից յետոյ)	84
58. <…>	(79, 164, 2-րդ բառից յետոյ)	85
59. <դարձեալ>	(80, 196, 4-րդ բառի վրայ)	86
60. <անոնք>	(80, 220, 4-րդ բառից յետոյ)	87
61. <... >	(81, 226, 1-ին բառից յետոյ)	87
62. <…>	(81, 248, 2-րդ բառից յետոյ)	88
	Բ. Մաս Ա.
63. <երեւի>	(83, 19, 5-րդ բառի վրայ)	89
64. <…>	(84, 39, 6-րդ բառի վրայ)	90
65. <>	(85, 64, 1-ին բառից յետոյ)	91
66. <աչք>	(85, 89, 1-ին բառից յետոյ)	92
67. <թուրք գեղերուն վրայ>	(86, 98, 1-ին բառից յետոյ)	92
68. <... >	(86, 110, 4-րդ բառից առաջ)	92
69. <... >	(87, 140, 2-րդ բառից վրայ)	94
70. <խորը>	(87, 143, 2-րդ բառի վրայ)	94
	Բ.
71. <ուղ>	(89, 30, 9-րդ բառի վրայ)	96
72. <…>	(89, 41, 6-րդ բառից յետոյ)	96
73. <... >	(90, 47, 2-րդ բառի վրայ)	96
74. <... ացմամբ>	(90, 62, 8-րդ բառի վրայ)	97
	Գ.
75. <բացատրելու>	(95, 18, 4-րդ բառից յետոյ)	103
76. <... >	(96, 47, 8-րդ բառից յետոյ)	103
77. <... >	(96, 52, 7-րդ բառից յետոյ)	103
	Դ.
78. <…>	(101, 55, 5-րդ բառից յետոյ)	109
79. <... >	(102, 89, 9-րդ բառից յետոյ)	110
80. <քրտինքով մը .. >	(102, 95, 6-րդ բառից յետոյ)	110
81. <.... ... >	(103, 116, 6-րդ բառի վրայ)	111
82. <ակնոցները>	(102, 119, 4-րդ բառից յետոյ)	111
83. <... >	(103, 122, 2-րդ բառից յետոյ)	111
	Ե.
84. <…>	(107, 84, 1-ին բառից յետոյ)	115
85. <... >	(108, 123, 5-րդ բառից յետոյ)	117
86. <զինք>	(109, 134, 4-րդ բառից յետոյ)	117
87. <…>	(109, 156, 6-րդ բառից յետոյ)	118
88. <իր>	(110, 162, 2-րդ բառի վրայ)	118
89. <…>	(110, 183, 7-րդ բառից յետոյ)	119
90. <... >	(111, 193, 3-րդ բառից յետոյ)	119
91. <…>	(111, 221, 4-րդ բառից յետոյ)	120
92. <մորթը ու ... >	(112, 225-226-րդ տողերի միջեւ)	120
	Զ.
93. <…>	(112, 8, 4-րդ բառից յետոյ)	121
94. <... >	(114, 70, 5-րդ բառի վրայ):	123
95. <…>	(114, 76, 3-րդ բառից յետոյ)	123
96. <... ... ... >	(115, 86, 6-րդ բառից յետոյ)	124
97. <... >	(115, 113, 4-րդ բառից յետոյ)	125
98. <... >	(117, 160, 2-րդ բառի վրայ)	126
99. <…>	(118, 183, 1-ին բառից յետոյ)	127
	Գ. մաս 1 Ա.
100. <քայ... >	(122, 15, 1-ին բառից յետոյ)	131
101. <բռնիչ տալու>	(123, 35, 3-րդ բառից յետոյ)	132
102. <... >	(128, 187, 1-ին բառից յետոյ)	137
	Բ.
103. <... >	(129, 17, 6-րդ բառից յետոյ)	139
104. <... >	(131, 82, 2-րդ բառից յետոյ)	141
	Գ.
105. <իրենց>	(139, 171, 4-րդ բառից յետոյ)	149
106. <... >	(139, 191, 3-րդ բառի վրայ)	149
107. <... >	(139, 195, 2-ին բառից յետոյ)	149
108. <…>	(141, 237, 6-րդ բառից յետոյ)	151
109. <անիկա>	(141, 250, 5-րդ բառից յետոյ)	151
110. <... >	(143, 306, 6-րդ բառից յետոյ)	153
111. <.. ... ... >	(144, 338, 7-րդ բառից յետոյ)	154
	Դ.
112. <... >	(145, 9, 2-րդ բառից յետոյ)	156
113. <այո>	(146, 26, 4-րդ բառից յետոյ)	156
114. <անոր մէջ»	(147, 67, 4-րդ բառից յետոյ)	158
115. <անոնք>	(147, 71, 8-րդ բառից յետոյ)	158
116. <... ... ... >	(150, 142, 6-րդ բառից յետոյ)	160
	Ե.
117. <անոր կին>	(156, 72, 4-րդ բառից յետոյ)	167
118. <... >	(156, 79, 4-րդ բառից յետոյ)	167
119. <կը տկարանայ>	(156, 85, 6-րդ բառից յետոյ)	167
120. <... >	(156, 95, 7-րդ բառից յետոյ)	168
121. <…>	(156, 96, 1-ին բառից յետոյ)	168
122. <Հաճի Ապտուլլահը>	(157, 119, 3-րդ բառից յետոյ)	169
123. <ներգոյակ>	(158, 142, 2-րդ բառից յետոյ)	169
124. <մէջ»	(159, 177, 9-րդ բառից յետոյ)	170
125. <փրթուած ծուէնները>	(159, 178, 6-րդ բառից յետոյ)	170
126. <... >	(161, 227, 10-րդ բառից յետոյ)	172
127. <... >	(162, 262, 7-րդ բառի վրայ)	173
128. <... >	(162, 284, 7-րդ բառից յետոյ)	174
129. <մարտկոց>	(164, 325, 1-ին բառից յետոյ)	175
130. <... >	(164, 325, 2-րդ բառից յետոյ)	175
131. <որքան>	(164, 333, 3-րդ բառից յետոյ)	175
132. <…>	(165, 359, 4-րդ բառից յետոյ)	177
	Զ.
133. <…>	(168, 52, 3-րդ բառից յետոյ)	181
134. < >	(168, 56, 5-րդ բառից յետոյ)	181
135. <... >	(170, 122, 6-րդ բառից յետոյ)	181
	Է.
136. <…>	(176, 123, 3-րդ բառից յետոյ)	190
137. <որ>	(177, 147, 5-րդ բառից յետոյ)	190
138. <ոճր... >	(177, 152, վերջին բառի վրայ)	191
139. < >	(178, 182, 6-րդ բառից յետոյ)	192
140. <անոր>	(179, 201, 3-րդ բառից յետոյ)	192
141. <... >	(179, 206, 2-րդ բառի վրայ)	192
142. <... >	(180, 249, 5-րդ բառից յետոյ)	193
	Ը.
143. <լման>	(182, 12, 2-րդ բառի վրայ)	195
144. <կ՚աղար>	(182, 13, 6-րդ բառի վրայ)	195
145. <... >	(184, 71, 1-ին բառի վրայ)	197
146. <. >	(184, 92, 7-րդ բառից յետոյ)	198
	Թ.
147. <... >	(186, 41, 2-րդ բառի վրայ)	201

 

  Ինչպէս երեւում է աղիւսակից, ջնջումների մի խումբ շարոյթում պայմանաւորուած է ճշգրիտ բառի կիրարկման մտահոգութեամբ: Օրինակ` «... փաշայի արիւնէ հարս մը»-ում նախ գրել է «կին», ապա փոխել «հարս» ձեւով, «արքենի հետ» կապակցութեան «հետ»-ը փոխել է «արքենի ձեւը» աւելի ճշգրիտ ձեւի, «Պոլսոյ անտառներուն» բառերով սկսուող նախադասութեանը աւելացրել է «Անդ» բառը, յետոյ աւելորդ համարելով` ջնջել: Նախապէս գրել է «եռանկիւնիին մէջ խորը», յետոյ ջնջել «մէջ» բառը, նախ գրել է «բզկտէր շղթայով», այնուհետեւ` «շղթայով» ձեւը ջնջել եւ կիրառել «շրթներովը», ինչը պատկերը աւելի տարողունակ է դարձրել։

Ջնջումների մի խումբ էլ տարբեր վրիպակների շտկմամբ են պայմանա ւ որուած: Այսպէս օրինակ` «համախորհուրդ անոնք» կապակցութեան մէջ «անոնք»-ը ջնջել դարձրել է «անիկա», քանի որ խօսքը վերաբերում էր Ա պ տուլլահի մ օ ր ձեռնարկած միջոցներին:

Վէպի գիտական հրատարակութիւնը պատրաստելիս աշխատանքի ընթացքում նախորդ հրատարակութիւնների բնագրային տարբերութիւնները դասդասուել են երեք մեծ խմբերով.

ա) վէպի էջերի, պարբերութիւնների, նախադասութիւնների, դարձուածքների, բառակապակցութիւնների, բառերի կրճատումներ,

բ) բառերի, բառակապակցութիւնների խմբագրական փոփոխութիւններ, տարընթերցումներ, տպագրական վրիպակներ,

գ) խմբագրական յաւելումներ:

Սրանց հանրագումարն արմատապէս փոխել է վէպի իմաստային դաշտը, կտրուկ հեռացել ստեղծագործութեան հեղինակային տարբերակից: Նախորդ հրատարակութիւններում բնագրային տարբերութիւնների նշուած խմբերը ստորեւ կներկայացնենք, այժմ կրկին արձանագրենք, որ «Հաճի Ապտուլլահի» «դարբինեանական» եւ «Սնապեանական» խմբագրումները առլեցուն են հեղինակային պարբերութիւնների եւ նախադասութիւնների փոփոխութիւններով, վէպի կառուցվածքի յաճախադէպ միջամտութիւններով:

Փոքրիկ վիճակագրութիւնը, կարծում ենք, տեղին է։ Նախ՝ բնագրից կրճատումների շուրջ: Ի-ի 202 էջերից աւելի քան հարիւր ութսունում խմբագիրները կրճատում են կատարել: Ամբողջութեամբ կրճատել, զանց են առել Ա. մասի ԺԱ. գլխի 74, 75, Բ. մասի Ա. Գլխի 92, 93, 94, Գ. Գլխի 104, 105, Գ. մասի Գ. Գլխի 144, 145, 146, 147-րդ էջերը (այստեղ էջանիշերն ըստ վէպի Ի-ի):

Ի-ի 26-27 տողանոց էջերից թիւ 48, 56, 83, 84, 85, 86, 91, 95, 96, 97, 99, 100, 102, 103, 118, 119, 120, 135, 143 էջերի զգալի մասը նախորդ հրատարակութիւններից զանցուել, կրճատուել են: Նոյնը հեղինակային ծանօթագրութիւնների պարագային. վաթսունութից նախորդ հրատարակութիւններում տպագրուել են միայն քսանինը։

Հ-ում, Ե-ում եւ ՀՀ-ում խմբագրական յաւելումները մօտենում են հարիւրի։

Միայն բնագրի բառերի, բառակապակցութիւնների խմբագրական փոփոխութիւնները եւ այն տպագրական վրիպակները, որոնք փոխել կամ խաթարել են ստեղծագործութեան իմաստը անցնում են չորս հարիւրից: Մի քանի օրինակ միայն բերենք` «դրուագէ»-ն դարձել է «երանգէ», «բազմահնար»-ը՝ «բազմահազար», «ահաւոր»-ը՝ «ահա նոր», «հաստատ»-ը՝ «հաստ», «առատ»-ը՝ «ասոր», «աշխարհիկ»-ը` «աշխարհ», «ոսոխը»` «որսորդը», «լրբութիւնը» խմբագիրների կամօք վերածուել է «լրջութեանը», «ղրկելու»-ն՝ «յղկելու», «շերտը»` «շեշտ»-ի, «յաշտ»-ը փոխուել է «յայտ»-ի, «անաղարտ»-ը` «անհաղորդ»-ի, «չհասկնան»-ը` «հասկնան»-ի, «միամիտ»-ը` «միւսները»-ի, «հրուանդանն»-ը` «հրահանգ»-ի, «աղերսարկուն» դարձել է «ասդիական», «նկուղը»` «կողմը», «գրողը»՝ «լողը», խմբագիրների ձեռքով հուրը վերածուել է հովի, անբառը` արուի, բոցը` բացի, մեղմելը՝ սեղմելու, մահը` համի եւ այլն, եւ այլն, երբեմն հասնելով անհեթեթութեան, սակայն աղիւսակները աւելի խօսուն են: