Տեղագիր Հայոց Մեծաց

29. ԲՆԱԿԻՉՔ. ՀԱՅՔ. - Հայստան աշխարհք` որ բազում հաւանութեամբ` երկիցս խանձարուրք եղեալ է մարդկութեան, յարարչագործութեան նորին եւ 'ի զերծման 'ի ջրհեղեղէն, աներկբայապէս բնակեցաւ նախ յորդւոց եւ 'ի թոռանց Նոյի ցեղապետի. եւ 'ի չուել մարդկանն 'ի Բաբելոն եւ յայլ կողմանս` կային յերկրի մերում տակաւին սերունդք նոցա. զորս ընդ իւրեւ նուաճեալ յապետոսեանն եւ թորգոմածին Հայկն հսկայ` դարձ առնելով 'ի Բաբելովնէ, յիւր անուն եւ զերկիրն կոչեաց Հայք, յոր կոչեցան եւ այլ գաւառք շուրջ զԱրարատաւ, Տարօնով եւ Վասպուրականաւ եւ Սիւնեօք, յորս նախ սփռեցան սերունդք նորա. եւ առ փոքր փոքր` ամենայն աշխարհն` զորոյ սահմանս կարգեցաք 'ի սկզբանն. եւ 'ի մի ազգ ձուլեալ միացան եւ եզերական բնակիչքն թորգոմազնեայք եւ ազքանազեանք եւ օտար ոմանք սեմականք, որք վաղու եւս կալեալ էին զկողմանս բնակութեան իւրեանց, եւ տեղածինք կոչին. յորս գրելիք են Խաղտիք, Տայք, Գուգարք եւ Կորճայք եւ Ուտիք: Յաւուրս Արամայ նահապետի որ 400 ամօք զկնի Հայկայ ընդարձակեաց զսահմանս պետութեանն, խառնեցան ընդ արեւմտեայ Հայս Փռիւգացիք, Կապադովկացիք եւ այլք 'ի հնագոյն բնակչաց Փ. Ասիոյ. յետ այնորիկ 'ի ժամանակս Հայկազանց եւ Արշակունեաց` եւ այլ զանազան ազգք, է որ գերութեամբ, է որ կամովի գաղթելով, եւ է որ ասպատակաւ. 'ի սոցին սակի են նախ Սկիւթացիք կամ Խազիրքն հին` յարեւելս հիւսիսոյ աշխարհին Հայոց, Մարք յարեւելս հարաւոյ, ընդ որս եւ Քաղդէացիք 'ի Կորդուս, Ասորեստանեայք յԱղձնիս եւ յերկրին Արծրունեաց 'ի Վասպուրական, Ճենք` որ են Ուռպելեանք եւ Մամիկոնեանք 'ի Գուգարս եւ 'ի Տարօն. Հրեայք 'ի Սպեր, յորոց Բագրատունիք եւ Ամատունիք, եւ յայլ զանազան կողմանս. Քանանացիք յառաջ քան զնոսա, յորոց Գնթունիքն սերեցան. Պարթեւք եւ Պահլաւք` յաւուրս Արշակունեաց, Հնդիկք 'ի կողմանս Տարօնոյ եւ Գնչուք. Բուլղարք 'ի կողմանս Վանանդայ. եւ Ալանք եւ Վիրք եւ Յոյնք, այլովք հանդերձ: Սոքա ամենեքեան թէպէտ եւ բարուք եւ կրօնիւք զանազանեալք ոչ սակաւ ժամանակս, այլ տակաւ փոխեցան յօրէնս եւ 'ի լեզու հայկական եւ եղեն մի ազգ եւ մի լեզու. բայց տակաւին մնաց խտիր զանազանութեան 'ի բարբառս խօսից նոցին, որք Եզերական լեզուք (գաւառականք ) կոչեցան 'ի նախնեաց մերոց մատենագրաց եւ թուին վեց կամ եօթն . եւ ցարդ լսին այլաձայն բարբառք 'ի կողմանս Մոկաց, Գողթան եւ այլ ուրեք ուրեք, որք յարարատեան եւ 'ի Տարօնոյ բարբառոյ ոչ սակաւ զանազանի, այլ ոչ է ուրուք խնամով հետազօտեալ եւ նշանակեալ զայսպիսիս: Յայսքան աղբերաց գետացեալ ազգ Հայոց` ըստ օժանդակութեան արգաւանդահող երկրին եւ օդոց քաջասնութեան, երկրագործ եւ տնասէր բարուց մարդկան, եւ աշխարհակալ պարապմանց թագաւորաց երկրին` աճեաց յոյժ բազմասերութեամբ. եւ որպէս յայսցանէ է գուշակել եւ 'ի բազմութենէ տոհմից եւ պայազատութեանց, գաւառաց եւ վիճակաց, եւ անթիւ անուանց եւ նշանաց գիւղորէից եւ ագարակաց, հարկ էր իբրեւ զմի 'ի բազմամարդագոյն աշխարհաց Եւրոպիոյ լինել Հայաստանեայց յաւուրս հարստութեան բարեբաստիկ տեարց իւրոց: Բայց յետ տկարանալոյ եւ բառնալոյ տանն Արշակունեաց, 'ի սկզբանէ անտի Ե դարու սկսաւ նուազել Հայութիւն եւ բնակիչն աշխարհին, որ գաղթիւ եւ որ սպառմամբ սրոյ եւ պէսպէս վտանգաց. եւ ազգք եկամուտք սպրդեցան 'ի ներքս մի ըստ միոջէ, Պարսք, Յոյնք, Արաբացիք, Սկիւթացիք կամ Թուրքք, Թաթարք, Վիրք, Կովկասայինք, Ասորիք, եւ յետոյ Քուրդք, Օսմանեան Թուրքք, եւ աստ ուրեմն Ռուսք. եւ թէպէտ այսքան ազանց ասպնջական եղեւ Հայաստան կամաւ կամ ակամայ, այլ 'ի խուռն ասպատակէ եւ յանդուլ պատերազմաց նուազեաց ընդհանուր բնակութիւն երկրին, եւ թերեւս ոչ աւելի քան զհինգ միլիոն իցեն այժմ 'ի նմա բնակիչք, եւ հնգիր մասամբ միայն բնիկք, այսինքն Հայք. քանզի մեծաթիւ մասն ազգիս արտաքոյ սեփական հայրենեացն գտանի, 'ի Փ. Ասիա եւ յամենայն Օսմանաստան եւ 'ի Ռուսաստան, եւ ցրիւ գրեաթէ ընդ ամենայն կողմանս երկրի. զորոց միահամուռ թիւ` արտաքինք յ՛ 2 միլիոն գումարեն, մերայինք յամաց հետէ 'ի չորս, իսկ ինձ հաւանագոյն թուի միջինն չափ. ընդ ամենայն Ռուսաստան հաշուին Հայք ոչ աւելի քան զ՛500, 000, 'ի Պարսկաստան իբրեւ 100, 000, յԱւստրիա 18, 000, յԱփրիկէ 5, 000իւ չափ, ոչ աւելի եւ 'ի Հնդիկս. իսկ յայլ ամենայն կողմանս Եւրոպիոյ եւ ոչ հազար մի. բայց միայն յօսմանեանն Եւրոպա 400, 000իւ չափ. իսկ այլ ամենայն հայորեար տարածեալ է 'ի Մեծ եւ 'ի Փոքր Հայս, եւ յամենայն Փոքր Ասիա, 'ի Միջագետս եւ յԱսորիս, եւ սակաւք սփռեալք 'ի խորին աշխարհս Ասիոյ: Խտագոյն բնակութիւն Հայոց 'ի բուն Հայս ծանուցեալ է յԵրեւանեան նահանգի, 'ի Մուշ, 'ի Վան, 'ի Կարին, յԵզնկա, 'ի Խարբերդ, յԱլաշկերտու կողմանս. իսկ արտաքոյ 'ի կողմանս Կեսարիոյ, Արաբկերու, Տիվրիկու, Անթապու, 'ի Կոստանդնուպօլիս, 'ի Տփխիս. եւ այլ ուրեք ուրեք:

30. ՕՏԱՐ ԲՆԱԿԻՉՔ. - Երկրորդ ազգ յետ Հայոց եւ բազմաթիւ քան զնոսա եւ քան զայլսն են Քուրդք բազմատոհմք, իբրեւ միլիոն եւ կէս, սերունդք Կորդուաց նախնեաց եւ Քաղդէացւոց եւ խառնուրդ անծանօթ. կէսք հնազանդք Օսմանեանց եւ Պարսից, եւ այլք ինքնագլուխ իշխանօք վարեալք, շինաբնակք եւ վրանաշրջիկք. կրօնիւք մահմետական , լեզուաւ` մերձաւորք պարսկայնոյն: - Գ. Ժողովուրդ Թուրքք եւ Թուրքմանք եւ Թէրէքէմէ. ընդ որս Դ. Օսմանեանք, եւ Ե. Թաթարք. ամենեքին մահմետականք, եւ թիւ նոցա աւելի քան զմիլիոն մի: - Զ . Պարսք յարեւելակողմն աշխարհիս. ընդ որս Է. եւ Փարսիք կամ Կրակապաշտք 'ի Պաքու. - Ը. Ասորիք եւ Քաղդէացիք նեստորականք 'ի Հաքեարի, եւ 'ի գաւառս Ուրմիոյ եւ Սալամասայ, յորս գոն եւ հռովմէականք, յանյիշատակ ժամանակաց բնակեալք 'ի լերինս անդ եւ քաղաքավարեալք հին օրինօք եւ կրօնիւք, յորս նախճիր մեծ գործեցին Քուրդք յամսն 1843 եւ 1847 (94), այլ տակաւին թուին լինել բիւրք ինչ 'ի դժուարակոխ լերինս անդ Կորդուաց: - Թ. Եէզիտիք արեւապաշտք եւ դիւապատկառք , լեզուաւ եւ բարուք նմանք Քրդաց, այլ ոչ բազմաթիւք: - Ժ. Վիրք 'ի Սօմխէթ եւ 'ի Սամցխէ: - ԺԱ. Արաբացիք 'ի Կովկասեան գաւառս արեւելից. ուր ԺԲ. Լեկք եւ այլ Կովկասեանք. անդ ԺԳ . եւ մնացորդք Աղուանից կամ Ուտիացիք, մերձակիցք Հայոց: - ԺԴ. Հրեայք սակաւք յԱխալցիխէ եւ 'ի Կովկաս. ոչ բազմաթիւ քան զնոսա ԺԵ. եւ Յոյնք. ԺԶ. Լազիկացիք եւ Եգերացիք եւ այլք պոնտականք: - ԺԷ . Գերմանացիք իբրեւ 3500 ոգիք, հատուած եկեալք յամին 1818, բնակեալք 'ի կողմանս Վրահայոց եւ 'ի Գանձակ: - ԺԸ. Ռուսք յիւրեանց բաժնի, եւ աղանդաւորք նոցա Մալեոքանք եւ Տոխոպորէցք 'ի կողմանս Գանձակայ: - ԺԹ. Խաղախք սահմանապահք Ռուսաց. - Ի. Գնչուք եւ Բոշայք. յետինքս քրիստոնեայք են կրօնիւք, լեզուաւ եւ բարուք հայամերձք: Արտաքոյ սոցա Եւրոպէացիք ոմանք յԷրզիռում եւ 'ի Դավրէժ, դեսպանութեամբ նստեալք եւ եկք սակաւք: Միահամուռ թիւ սոցա, զատ 'ի հնգեցուն նախակարգեալ ազգացն` ոչ թուի ժամանել 'ի մի միլիոն:

31. ԱՐՈՒԵՍՏՔ. ՎԱՃԱՌՔ. - Գլխաւոր եւ հասարակ պարապումն բնիկ ժողովրդեանն Հայաստանի`մշակութիւն է, եւ եկաց` խաշնարածութիւն. եւ ըստ տարազու հողագործ մարդկան` խոշորակեաց եւ սակաւապէտ է ժողովուրդն, անհարթ եւ անպաճոյճ. 'ի քաղաքս եւեթ գոն արուեստաւորք եւ վաճառականք, եւ արուեստք սովորականք են ոստայնանկութիւն, խաղախորդութիւն, ներկարարութիւն. ընդսոցին են եւ պղնձագործք, զինագործք, ոսկերիչք սակաւ, խորտկարարք, հացեփեացք, դերձակք, եւ այլն: Ի գլխաւոր քաղաքս գոն եւ սեղանաւորք, պաշտօնեայք եւ թարգմանք առ հիւպատս օտարազգիս եւ առ գաւառապետս: Ճարտար եւ յաջող է ազգս Հայոց յարուեստս եւ 'ի վաճառականութիւն եւ յուսմունս, այլ առաւել արտաքոյ բնիկ աշխարհին գտանին այժմ հրահանգեալքն եւ բարեկեցիկք: Արգասիք ճարտարապետութեան հայթհայթեալք 'ի Հայս են սեկ, մուշտակ, անօթք պղնձի եւ երկաթոյ, զէնք, կտաւք սպիտակք եւ ներկածոյք, գորգ, ասուի, մետաքս, եւ այլն. ընդ որս առաքին 'ի վաճառ եւ անկազմ արգասիք երկրի, արջառ եւ ոչխար եւ պատրուճակ, ձի ընտիր, աղած ձկան, պտուղք եւ արմատք ներկոց եւ դեղոց, կիւ կամ ձութ, մատուտակ, գղթոր, խաշնդեղ, գազպէ, որդան կարմիր, աղ , հայկաւ, հայքար, բորակ, իւղ կտաւատի, նաւթ, ծծումբ, կապար, պղինձ, արծաթ: Գլխաւոր շահաստանք 'ի Հայս են Էրզիռում, Դավրէժ, Տիարպէքիր, Վան, Պայէզիտ, յորս ստէպ երթեւեկ առնեն կարավանք ընդ Պարսս, յորմէ գայ եւ աղխամաղխն Հնդկաց. ընդ Փոքր Ասիա` ուստի գան եւրոպական վաճառք. ընդ Տփխիս` որ մեծ շահաստան է Կովկասեան աշխարհի: Իսկ ծովեզերեայ շահաստանք եւ դրունք վաճառականութեան են, 'ի Պոնտոս` Տրապիզոն եւ Պադում. Պաքու եւ Սալիան եւ Լէնքորան 'ի Կասպիականն, ընդ որ նաւեն յԱժտէրխան եւ յափունս ուրեք Պարսից. եւ աստի ընդ բերան Կուրայ եւ Երասխայ առ խուն մի եւեթ գան նաւք. իսկ 'ի Ճորոխ նաւեն յԱրդուինայ 'ի վայր 'ի Պադում. յԵփրատ եւ 'ի Տիգրիս արտաքոյ Հայաստանի լինի նաւարկութիւն 'ի ծոցն Պարսից. եւ 'ի մէջերկրայս լինի նաւարկութիւն ընդ ծովն Վանայ`'ի Դատվանայ Բաղիշու մինչեւ 'ի Վան:

32. ԿՐՕՆՔ Հայոց որպէս ամենեցուն յայտնի է` քրիստոնէութիւն է ընդհանուր . եւ մեծագոյն մասն ազգիս յԱրեւելեան եկեղեցւոյն է, ինքնուրոյն հովուապետօք առաջնորդեալ, որ կաթուղիկոսքն կոչին. եւ երեք ինքնագլուխ կաթուղիկոսք են արդ. Ա. Էջմիածնի, որ նախապատիւն եւ է մեծաթեմ, այլ յամէն 1837 վարէ զիշխանութիւնն օժանդակութեամբ սիւնհոդոսիւն կարգելով յինքնակալէն Ռուսաց. Բ. Կաթողիկոսն է Սսայ`յԺԳ դարու հաստատեալ անդ եւ ոչ ընդհատեալ 'ի զատուցման աթոռոյն եւ փոխադրութեան յԷջմիածին` 'ի կէս ԺԵ դարու. Գ. աթոռ է Աղթամարայ` 'ի ծովուն Վանայ, 'ի Ժ դարու սկզբնաւորեալ յաւուրս Գագկայ Արծրունւոյ, եւ իշխանութիւն նորա ձգի յարեւելս եւ 'ի հարաւոյ ծովուն, անձուկ թեմիւ. որպէս եւ Սսայն չէ կարի ընդարձակ: Միւս եւս կաթողիկոս էր Աղուանից անուամբ 'ի Գանձասար, որ բարձաւ 'ի Ռուսաց յամին 1828, եւ աթոռն մետրապօլտութեան անուանեցաւ եւ հաստատեցաւ 'ի Շուշի: Երկրորդ յետ կաթողիկոսացս են Պատրիարքունքն երկոքին, Երուսաղեմայն եւ Կոստանդնուպօլսոյ. սորա իշխանութիւն օժանդակեալ յազգային Եկեղեցական ժողովոյ` ընդարձակագոյն է քան զամենայն հովուապետացն Հայոց, տարածեալ գրեաթէ յամենայն Օսմանաստան, ունելով թեմս իբրեւ 50, որոց եպիսկոպոսունք յԷջմիածնայ կաթուղիկոսէն առնուն զձեռնադրութիւն. նոյնպէս եւ առաջնորդք Հայոց Պարսկաստանեայց, որք են արքեպիսկոպոսն Դաւրիժու եւ արքեպիկոպոսն Նոր Ջուղայի առ Ասպահանաւ, ընդ որոյ իշխանութեամբ են եւ Հայք հնդկաստանեայք եւ որք 'ի Բաբելոն: - Իսկ միաբանք արեւմտեայ եկեղեցւոյն կամ Հռովմէական ուղղափառ Հայք, գումարին իբր 'ի 160, 000. եւ առաջնորդին 'ի Ռուսաստան` յուղղափառ Սիւնհոդոսէն. 'ի Պարսկաստան` յառաքելական նուիրակաց եւ պաշտօնէից. յԱւստրիա` 'ի հայ արքեպիսկոպոսէն Լէմպերկայ, եւ այլուր` 'ի լատին եպիսկոպոսաց. յՕսմանաստան յերկուց գլխոց, 'ի կաթուղիկոսէն Լիբանանու հաստատելոյ 'ի սկիզբն ԺԸ դարու, որ ունի թեմ զկողմանս Կիւլիկիոյ, Փ. Հայոց եւ զԱսորւոց, եւ 'ի նախագահ Արքեպիսկոպոսէն Կոստանդնուպօլոյ հաստատելոյ 'ի Ս. Գահէն Հռովմայ յամին 1831, որ ունի թեմս հինգ 'ի Հայս եւ 'ի Փ. Ասիա: - Ի կողմանս ինչ Պոնտոսի եւ Փ. Հայոց` որպէս յԱկն, գոն եւ Հայհոռոմ անուանեալք յունածէսք հայալեզուք:
       33. ԿՐԹՈՒԹԻՒՆ. ՈՒՍՄՈՒՆՔ. - Ի բանասիրական հրահանգս եւ յուսմունս` յետնեալ գտանի ազգս մեր 'ի սակս քաղաքական վիճակին, թէպէտ եւ յառաջադէմ եւ քաջառու քան զայլս յարեւելեայ ազգաց: Բայց 'ի բուն Հայաստան նուազ եւ աղօտ է լոյս ուսմանց, որ ոչ սակաւ բարգաւաճէ արդ յօտար կողմանս, 'ի Կոստանդնուպօլիս, 'ի Զմիւռնիա , յԱրմաշ, եւ այլն, յորս են վարժարանք. եւ 'ի հեռագոյն եւս վայրս, 'ի Տփխիս, 'ի Մոսկուա, 'ի Կալկադա, 'ի Բարիզ եւ 'ի Վենետիկ. ընդ որս եւ երկոքին մենաստանք Մխիթարեանց 'ի Վենետիկ եւ 'ի Վիեննա սատարիչք են Հայ դպրութեանց. ոչ սակաւ օժանդակք են եւ Ս. Յակոբայ վանքն յԵրուսաղէմ, Շուշւոյ եւ Սիւնեաց առաջնորդարանքն 'ի Հայս: Վարժարանացն գործակիցք են յայժմուս 'ի բարգաւաճանս ուսմանց` օրագիրք ազգայինք, տպագրարանք, թարգմանութիւնք գրոց եւ ուսումն օտար լեզուաց . որովք մարթ է ակն ունել առաւել եւս օգտի եւ բարգաւաճանաց` խոհական եւ զգոյշ հետեւողութեամբ օտարաց, եւ քաջալեր եւ խաղաղասէր խրախուսանօք եկեղեցական եւ աշխարհիկ աւագ որերոյ ազգիս:

34. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԲԱԺԻՆՔ. - Սկիզբն քաղաքական կենաց եւ վարչութեան Հայոց` ժամանակակից է հնագունիցն ազանց, իբր 2500 ամօք նախ քան զգալուստ Փրկչին հաստատեալ 'ի Հայկայ, եւ տեւեալ նահապետական եւ թագաւորական իշխանութեամբք սուղ ինչ պակաս 3000 ամս, երկոքումք հարստութեամբքն, Հայկազանց եւ Պարթեւաց կամ Արշակունեաց . առ որովք 'ի 15 փոքր աշխարհս եւ պետութիւնս բաժանէին Մեծ Հայք, եւ 'ի 190 գաւառս (35), իսկ 'ի վիճակս յոլովս մանունս. որոց տեարք եւ վարիչք ընդ ձեռամբ նահանգապետացն կամ նախարարաց կային, եւ նոքա մերթ հնազանդեալք եւ մերթ սակաւ ինչ հարկելով թագաւորին Այրարատայ կամ նահապետին Հայոց. եւ նա երբեմն ազատ եւ ինքնիշխան միապետ, եւ երբեմն 'ի հարկի կալով հզօր եւ տիեզերակալ թագաւորացն Ասիոյ` Ասորեստանեայց, Մարաց եւ Պարսից, գամ մի եւ Յունաց: Յետ բառնալոյ հարստութեան Արշակունեաց (յամին 428), բարձաւ իսպառ միահեծան տէրութիւն Հայոց, եւ եկամուտ ազգք` Պարսք, Յոյնք, Արաբացիք, Թուրքք եւ Թաթարք կալան զմեծ մասն աշխարհին եւ ըստ իւրեանց օրինաց վարէին. բայց մինչեւ ցԺԱ եւ ԺԲ դարս տակաւին տիրէին իշխանք Հայոց` գաւառաց գաւառաց. մանաւանդ 'ի Ժ եւ 'ի ԺԱ դարս, յորս Բագրատունիք, Արծրունիք եւ Սիւնիք զմեծ կէս աշխարհիս վարէին հայրենի օրինօք. յետ այնորիկ 'ի Սիւնիս եւ 'ի Խաչէն (որ է Արցախ ) միայն մնացին պայազատք Հայկազանց` որք եւ մինչեւ 'ի մերս դար որդի 'ի հօրէ ժառանգութեամբ հրամայէին փոքունց վիճակաց եւ գիւղից, մէլիքք կոչելով պատուոյ անուամբ, յորոց գտանին ցարդ սակաւք ոմանք: Յետ արշաւանաց Սէլչուկեանց եւ Թաթարաց 'ի ԺԱ-ԺԳ դարս, գրեաթէ իսպառ ընդ լծով օտարաց եկաց եւ կայ աշխարհս. մասն մի Պարսից` 'ի վաղուց հետէ, եւ մասն մի Օսմանեանց Թուրքաց` որք յաջորդեցին Սէլչուկեանց եւ Թաթարաց, եւ միւս մասն այժմ Ռուսաց, որք նախ զհիւսիսակողմն աշխարհիս կաան ժառանգելով զթագաւորութիւնն Վրաց, եւ ապա յայսմ դարու հատին 'ի Պարսից զԱրցախ եւ զՈւտի, զՍիւնիս, զՓայտակարան եւ զմասն Այրարատայ. եւ Օսմանեանց զայլ մասն Այրարատայ եւ զՏայոց. որով Պարսից մնան այժմ Պարսկահայք եւ մասն Վասպուրականի եւ Ատրպատականն Հայոց. իսկ Օսմանեանք ունին զարեւմտեան եւ զմեծ մասն աշխարհին, զմասն Տայոց, զԲարձր եւ զԴ Հայս, զԱղձնիս, զՏարօն, զԿորդուս, զՄոկս զմասն Այրարատայ եւ զմեծ մասն Վասպուրականի: - Եւ այսպէս զատանին սահմանք երեցուն ինքնակալ պետութեանցն 'ի Հայս. 'ի հիւսիսոյ արեւմտից յԵգերաց մինչեւ ցԱրբա-կէօլ (18)` ընդ մէջ Տայոց եւ Այրարատայ բաժանի Հայաստան ընդ Ռուսս եւ ընդ Օսմանեանս. Արփաչայ ձեւէ զսահմանն ցխառնուրդ իւր յԵրասխ, թողլով զաջակողմն կամ զարեւմտեանն յՕսմանեանս, զարեւելս 'ի Ռուսք. 'ի խառնրդոց Երասխայ իջանէ սահմանն ընդ հարաւ եւ դառնայ յարեւելս առ Սինէկտաղ լերամբ (8) եւ առ Մասեօք. ըստ ելից հիւսիսոյ Այրարատայ Երասխ գետ իջեալ ձեւէ զամենայն սահմանն Ռուսաց եւ Պարսից մինչեւ ցխառնուրդ իւր 'ի Կուր, զհարաւակողմն թողլով սոցա յետնոցս. իսկ ըստ հարաւոյ Այրարատայ իջանէ գիծ անջրպետութեան բաժնից Օսմանեանց եւ Պարսից, ընդ մէջ Պայէզիտայ եւ Մակուայ, եւ ընդ մէջ երկուց ծովուցն Վանայ եւ Որմիոյ, ցՐէվանտըզ գաւառ Քրդաց եւ ցԶակրոս լերինս, ուր սպառին Հայք . ամենայն արեւմտակողմնն` Օսմանեանց գոլով վիճակ, եւ արեւելքն Պարսից: Այսոքիկ այսպէս սահմանեցան եւ հաստատեցան յամսն 1828 եւ 1829 յետ պատերազմաց Ռուսաց ընդ Օսմանեանս եւ ընդ Պարսս, եւ դաշնադրութեանցն յԱդրիանուպօլիս եւ 'ի Թիւրքմէնչայ (110). եւ թէպէտ յայժմեան ժամանակիս 'ի վերստին գրգռել մարտի ընդ Ռուսս եւ Օսմանեանս` մխեցան յիրերաց սահմանս, այլ զի չեւ է իրացն հաստատութիւն առեալ, մեք ըստ առաջնոցն եդելոց բաժանմանց` յերիս զատուցանեմք զՀայաստան, յՕսմանեան կամ Թուրքահայք, 'ի Պարսկաստան` կամ Պարսկահայք , եւ 'ի Ռուսական կամ Ռուսահայք:
       Այլ մինչչեւ մխեալ 'ի նկարագիր նոցուն` կարգեսցուք զնախնեացն բաժանմունս գաւառաց, պատշաճեցուցանելով նոցին զայժմեան Վիճակսն, որքան եւ կարեմք:
      
       35. Համեմատութիւն հին եւ նոր գաւառաց Հայոց Մեծաց