191.
Նահանգս
այս
փոքր
(իբրեւ
930
մղոն
քառ .
)
որ
եւ
ընդ
Շրուանայ
կուսակալութեամբ
գրի
ըստ
զինուորական
տեսչութեան,
կայ
արեւելեան
սպառուածի
աշխարհիս
Հայոց
եւ
յունչ
Կովկասու,
լեզուաձեւ
երկայնեալ
ընդ
ծով,
յելից
Քապրիստանայ
եւ
Սումգայդ
գետոյ,
որով
եւ
'ի
լերանց
Կովկասու
անջրպետի:
Երկիր
բարձր
եւ
քարուտ
է,
եւ
հրուանդանս
յոլովս
ունի
յեզերս
ծովու.
գետ
ոչ
խաղայ
յերկրի
աստ,
այլ
լիճք
միայն
են
տասիւ
չափ,
եւ
այնք
դառն
եւ
աղի
ջրոյ.
վասն
որոյ
զանձրեւաջուր
ըմպեն
'ի
գուբս
ժողովեալ.
այլ
կլիմայն
բարի
է,
ջերմ
եւ
անուշօդ,
եւ
բուսաբերութիւն
ոչ
յոյժ
նւազեալ,
բարգաւաճէ
եւ
վաճառականութեամբ:
Քան
զամենայն
նշանաւոր
յերկրի
աստ
են
գուբքն
եւ
լճակք
նաւթի
բոցափայլ
ծխելոյ.
եւ
հրաբուխքն,
մանաւանդ
թէ
տղմաբուխ
բլուրք,
յորոց
մին
պատառեալ
յամին
1817
զգայռեաց
ընդ
բոցոյ
ծխոյ
եւ
տիղմն
քարախառն:
Երկիրն
համօրէն
զանգեալ
է
նաւթի
նիւթով,
որ
ոչ
ուրէք
այնպէս
առատ
գտանի
որպէս
աստ.
եւ
բազում
այն
է
զի
ծակոտեալ
ծորէ
արտաքս,
որպէս
առ
Պալոքանի
կամ
Պալեկան
գիւղիւ
'ի
հիւսիսոյ
արեւելից
քաղաքին,
ուր
եւ
85
աւազանս
հատեալ
է
'ի
վաղուց
ժամանակաց,
եւ
անդ
ժողովի
նաւթն
թխագոյն
եւ
կարմրանիշ.
այլ
'ի
մերձակայ
բլրէ
ուստեք
բխէ
եւ
սպիտակ
նաւթ,
որ
'ի
ջուր
արկեալ
բորբոքի.
200,
000
ֆրանգաց
բաժ
է
տէրութեանն
յայսմ
նաւթէ:
Բնիկք
երկրին
'ի
պէտս
լուսոյ
եւ
ջերմութեան
վարեն
զնաւթս,
եւ
վաճառականք
տանին
'ի
Պարս
եւ
'ի
Տաղստան:
Իսկ
Կէպրք
կամ
Փարսիք
սերունդք
հնոց
հրապաշտից
յառաջնոց
անտի
յանյիշատակ
դարուց
պաշտաման
կրակի`
դեգերեալ
կան
զվայրօքն,
ատրուշան
մշտավառ
հրոյ
կազմեալ
մերձ
գբոցն
նաւթի
եւ
ծովուն,
զոր
Աթաղ-կեահն
կոչեն,
այն
է
Կրակեաղ,
յԱժուր-միյժան
տեղւոջ
տափարակի,
զորով
վանս
հաստատեալ
է.
եւ
նաւթն
պղպջակեալ
ընդ
գետինն
եռայ,
ծխէ
եւ
ցոլանայ.
բուն
մեհեանն
յաւերժական
վառման
կրակին,
Արտակօգ
կոչեցեալ,
որմովք
պարսպեալ
է,
եւ
բագին
բարձր
ընդ
աշտարակաձեւ
խորանաւ,
'ի
քառից
ծայրից
ունելով
սիւնս
բարձունս
25՛ ,
ընդ
որս
ելանէ
նաւթն
խողովակօք
խաղացեալ
եւ
բոցանայ
ընդ
ծխանսն
զամպարափայլ
ջահաւորութեամբ
'ի
գիշերի`
երեք
ոտնաչափ
բոցով,
որ
եւ
նաւաց
'ի
հեռուստ
լապտերակերպ
լոյս
տայ.
գործեալ
են
եւ
շուրջանակի
ծորակք
կամ
բերանք
նաւթի,
զոր
մերձ
ընդ
մերձ
բացեալ
վառեն
'ի
լուսաւորութիւն
եւ
'ի
հանդէս
տօնից.
անդ
կատարեն
հրամոլքն
զաղոթս
դենին
իւրեանց,
եւ
ամի
ամի
ուխտաւորք
գան
'ի
Հնդկաց
եւ
'ի
Մալապարայ,
եւ
տանին
'ի
սրբազան
նիւթոյն:
Գոյ
եւ
լճակ
մի
նաւթի
մերձ
'ի
սոսա
յարաշարժ
ծածանմամբ,
որ
'ի
պայծառութեան
գիշերոյ
'ի
կապուտակային
երփն
հարեալ
գեղեցիկ
յոյժ
փայլ
հատանէ:
-
Ի
պատճառս
կրակիս
հաւանելի
է
զԱԹՇԻ
կոչումն
միոյ
'ի
գաւառաց
Կազբից
աշխարհի
Հայոց,
որ
եւ
յընթերակայն
իւր
կցեալ
'ի
ԲԱԳԱՒԱՆ`
կոչեցաւ
ԱԹՇԻ-ԲԱԳԱՒԱՆ.
այժմ
կոչի
երկիրս
այս
ԱՓՇԵՌՈՆ,
որ
ստուգաբանի
ըստ
պարսիկ
բարբառոյ
Ապի-շէրրան,
այսինքն
է
Ջուր
շառաչող,
զի
մեծապէս
եւ
անդուլ
շառաչեն
ալիք
ծովուն`
առ
Ափշեռոն
գիւղիւ
'ի
ծայր
թերակղզւոյն.
յորում
են
40իւ
չափ
գեօղք,
եւ
32,
000
բնակիչք,
Պարսք
եւ
Փարսիք
եւ
Թուրքք,
եւ
Հայք
600
ոգիք:
Յամէն
1806
Ռուսք
ունին
զերկիրս:
192.
Քաղաքն
ՊԱՔՈՒ,
որ
կրէ
տակաւին
զանուն
Բագաւան
գաւառի,
'ի
հարաւային
ծովեզեր
թերակղզւոյն
կայ ,
յերի
գբոցն
նաւթի,
լուսնաձեւ
տարածեալ
'ի
բարձր
քարափին,
ծովու
շուրջ
պարսպեալ,
ունելով
եւ
դղեակ
'ի
բարձրավանդակի.
ծովն
գործէ
նաւահանգիստ
գեղեցիկ
ընդ
մէջ
քաղաքին
եւ
երկուց
կղզեաց.
զմասն
մի
քաղաքին
ծածկեալ
է
ալեօքն,
եւ
յայլմէ
մասնէ
հեռացեալ:
Նշանաւոր
է
'ի
քաղաքին
աշտարակ
մի
բարձր
Գըզ-գուլէ
անուն,
մզկիթք,
կարաւանատունք,
եկեղեցի
մի
Հայոց
եւ
միւս
Ռուսաց.
բնակիչք
8,
000:
Ամի
ամի
իբրեւ
2
20
նաւք
գան
'ի
Պաքու
բառնալ
նաւթ
եւ
քրքում
եւ
բամբակ,
եւս
եւ
մետաքս
եւ
աղ
եւ
ձուկն
եւ
որիզ.
եւ
ընդ
ցամաք
ձգին
արահետ
ճանապարհք
'ի
Դարբանտ
'ի
Գանձակ
եւ
'ի
Թալիշ:
-
Յելից
քաղաքին
առ
ծովեզերին
կայ
Շիխ
կամ
Սիքլի
գիւղ,
յորում
մզկիթ
մի
ուխտատեղի
օրիորդի
Պիպէհէվէտ
կոչեցելոյ.
ընդ
մէջ
գեղջն
եւ
քաղաքին
կան
27
գուբք
նաւթի:
Մերձ
'ի
Պելոքան
է
Էմիր-Աճէմ
գիւղ,
յորում
գործի
կապերտ
սփռելի
ազնիւ
յոյժ:
-
Ի
հիւսիսոյ
Ափշեռոն
գեղջ
զոր
'ի
վեր
անդր
յիշեցաք
`
կայ
Բիրալաղայ
կղզի
որ
կոչի
Սվեաթոյի
ըստ
Ռուսաց:
