Յետ
խաղալոյ
անցանելոյ
մերթ
սաղապաճեմ
դեգերանօք
եւ
մերթ
արշաւակի
ընթացիւք`
'ի
զնին
եւ
'ի
ծանօթ
հանուրց
սահմանաց
քաղաքաբնակ
երկրի,
աշխարհագրական
պատճենիւս,
զօրէն
արանց
բազմաշրջութեամբ
յածելոյ
'ի
տար
աշխարհս,
եւ
այնոցիկ
մանաւանդ
որոց
եհաս
զբովանդակ
երկրաւ
պատել,
ախորժաբար
արդ
զերեսս
հաստատեմք
դառնալ
դադարել
յանմոռաց
կայանս
հանգստեան
մերոյ,
'ի
բնավայրն
հայկեան
տոհմիս.
զուգընթացիկս
ունելով
զհօրամոյն
համազգիս,
գուցէ
թէ
եւ
յառաջահասս:
Արդ
զօր
նոքա
գովանի
եռանդեամբ
'ի
վաղուց
հետէ
փափագանօք
խնդրէին`
տեսանել
զնկարագիր
երկրի
զիւրեանց
նուիրական
հայրենեաց,
եւ
զոր
մեր
իսկ
ըղձումն
եւ
խոստումն
յուսացուցանէր
'ի
հերուն,
ընծայեմք
աւադիկ
զայս
ՏԵՂԱԳԻՐ
ՀԱՅՈՑ
ՄԵԾԱՑ.
քանզի
զՓոքուն
եւ
զայլոց
ոմանց
հայաբնակ
աշխարհաց
նկարագիրս`
վաղագոյն
հատուցաք
'ի
կարգի
համաշխարհական
տեղագրութեանս,
իբրու
ոչ
սեփականաց
առաջնոց
հաւուց
ազգիս,
իբրեւ
զայս`
զոր
այժմս
առաջի
առնեմք,
ընդարձակագոյն
բանիւք.
որպէս
եւ
օրէն
է
ամենայն
աշխարհագրաց,
զուրեանց
երկրին
ճառս
յերկարել,
զայլոցն
'ի
չափու
ունելով:
Իսկ
մեզ
եւ
առաւելութեամբ
հանդերձ
այս
պարտք
'ի
վերայ
կային.
մի`
զի
ոչ
գտանի
առ
օտարս
ոճով
ինչ
ասացեալ
զբովանդակ
Հայաստանեացս,
նա
եւ
երկարապատումքն
իսկ
'ի
նոցանէ
եւ
բազմահատոր
մատենից
հեղինակք
աշխարհագիրք`
յերկուս
էջս
կամ
թուղթս
բովանդակեն
զծանօթութիւն
երկրիս
Հայոց.
եւ
միւս
եւս ,
զի
աշխարհս
մեր
աշխարհ
հին
է,
եւ
'ի
կարգի
մատենագրական
եւ
վաղնջական
անուանեալ
աշխարհաց,
եւ
նման
նոցինբազում
մասամբ
թաքուցեալ
ընդ
սրբազան
այլ
եւ
տխրական
քօղով.
սակայն
ոչ
եւ
'ի
սակի
իսպառ
մոռացելոցն
եւ
անցելոց,
չասեմ
երկրի
անցելոյ`
այլ
բնկին
իւրոյ
պայազատի,
նման
Քաղդէացւոցն
եւ
Մարաց
եւ
Փիւնիկաստան
ազանց,
այլովքն
հանդերձ.
այլ
մերս
ազգ
եւ
վայր`
անցեալ
եւ
դեռ
կայ,
ոչ
ոք
երիցագոյն
քան
զնա,
եւ
ոչ
ոք
դարձեալ
'ի
հնոցն`
նորութեան
ընդել
եւ
ընկալուչ
քան
զնոյն.
որպէս
զի
եւ
բնութիւն
իսկ
իւր
յորդոր
լինի
ամենայն
իմաստասէր
մտաց`
'ի
փոյթ
քննութեան
եւ
գիտութեան
երկրի
Ազգին,
որ
յանդգնի
ասել
ոչ
միայն
իւր
զայն`
այլ
եւ
հանուրց
նախնական
հայրենիս,
այլ
սեփական`
ինքեան
միայնոյ:
Այսոցիկ
ոչ
զոք
'ի
մերոցս
կարծեմ
հակառակել.
նա
մանաւանդ
խիթամ,
թէ
փաստս
եւս
ոք
'ի
վերայ
իւրոցն
տենչից
եւ
յիմոց
բանիցս
առեալ,
յանդիմանել
զիս
նկրտիցի,
ասելով.
թէ
զի
այդպէս
է`
ընդէ՞ր
ոչ
ուրեմն
եւ
եւս
երկարագոյն
եւ
մանրամասն
աւանդեցեր
մեզ
զտեղագիր
ցանկալի
հայրենեացս,
որում
փափագեալ
մնայաք:
-Յուշ
այդպիսումն
սիրաբանի
առնեմ
զառ
'ի
սկզբանն
օրինակաւ
ասացեալս,
եթէ
յերկար
եւ
յերկրապարփակ
ուղեւորութենէ
դարձ
առնեմք.
իբրեւ
մասն
ընդ
բոլորի
կամեցեալ
պատշաճեցուցանել
եւ
զայս
գործ
ընդ
քաղաքական
աշխարհագրութեանս,
եւ
ոչ
թէ
որպէս
'ի
միայնակ
'ի
մերում
երկրիս
յածելով
ընդ
հանուր
կոյս,
ամենայն
նորայոցն
ցանկալեաց
եւ
պիտանեաց
կամիցիմ
հանդէս
առնել
աստանօր.
զի
թէ
այնպիսի
ինչ
կամէաք
առնել
առ
'ի
զնորա
եւ
զմեր
իղձս
լնուլ,
յոլովագոյն
եւս
ժամանակաց
պէտք
լինէին
մեզ.
եւ
թէպէտ
կարող
էաք
զաշխարհաց
ոմանց
եւ
զգաւառաց
ընծայել
նկարագիրս
ձիգս
եւ
բազմավէպս,
օժանդակութեամբ
նախնեացն
մերոց
յիշատակարանաց
եւ
նորոց
տեղագրաց
եւ
ուղեւորաց
մասնաւոր
գաւառաց,
եւ
լուսաւորել
զնոսին`
նոցա
եւ
մեր
ջանիւք,
սակայն
մնացելոցն
մթութիւն
թխագոյն
եւս
թուէր
թանձրանալ.
յաղագս
այսորիկ
ոչ
թուեցաւ
մեզ
պատշաճ
եւ
վայելուչ`
զմիոյ
մասնէ
երկայնս
աւանդել,
եւ
զայլոց
կարճ
'ի
կարճոյ
կամ
թէ
զանխուլ
անցանել,
մինչչեւ
քննեալ
մի
առ
մի
զամենայն.
ապա
եւ
օրէն
համարեցաք
յայսքան
եւ
յայս
ձեւ
չափաւորել
այժմ
զՏեղագիրս:
Սակայն
մի
եւ
զայս
ոք
թեթեւ
եւ
'ի
արկպարազի
համարիցի
աշխատութիւն.
քանզի
եւ
'ի
համառօտութեան
իւրում
ունի
սա`
որպէս
յուսամք,
տալ
ծայրալիր
ծանօթութիւն
նոր
զընդհանուր
կողմանց
Հայաստան
աշխարհի,
զբնական
եւ
քաղաքական,
որքան
ոչ
է
ուրեք
ցարդ
ամփոփեալ`
յետ
երկասիրութեան
բազմերախտ
Հօրս
մերոյ
Ինճիճեան
վարդապետի,
որոյ
պատուական
մատեանն
Նոր
Հայաստան,
կիսադարեան
հնութեամբն
չունի
արդ
զնորագունիցս
լնուլ
փափագ.
են
են
եւ
այլոց
յետ
նորա
մանրապատում
նկարագիրք
նա
եւ
մատեանք
ողջոյն,
այլ
զգաւառաց
եւ
զտեղեաց
ոմանց,
եւ
ոչ
ընդհանուր,
որպիսիք
են
Տեառն
Յովհաննու
Շահխաթունեան
վարդապետի
Ստորագրութիւն
Էջմիածնայ
եւ
հնգեցուն
գաւառաց
Այրարատայ,
(տպագրեալ
'ի
Ս.
Էջմիածին
յամին
1842).
եւ
Տեառն
Սարգսի
Ջալալեան
վարդապետի
Ուղեւորութիւն
'ի
Հայս
սահմանակիցս
Վրաց
եւ
Աղուանից,
(տպագրեալ
'ի
Տփխիս
յամին
1842),
եւ
այլոց
ոմանց`
հրատարակեալք
յազգային
լրագիրս,
կամ
զոր
մեք
յիշեցաք
'ի
յառաջաբանի
Քաղաքական
աշխարհագրութեանս:
Արդ
զայդ
ամենայն
յակն
արկեալ
մեր,
եւ
'ի
վերայ
այնոցիկ
'ի
ձեռին
ունելով
զպատուականագոյնն
եւ
զչեւ
եւս
հրատարակեալ
'ի
աստակ
մերոյս
արգոյ
եւ
հոգեկից
եղբօր
Հ.
Ներսիսի
վարդապետի
Սարգսեան,
բազմամեայ
ուղեւորի
'ի
մասն
Փոքուն
եւ
Մեծաց
Հայոց,
եւ
հաւատարմագոյն
ընդօրինակողի
հայ
արձանաց
տեղեացն
յորս
շրջեցաւ,
այլ
եւ
յօտարազգի
ճանապարհագրաց
ընթերցեալ
առաւել
քան
զյիսնից
տեղագրութիւնս
կողմանց
կողմանց
Հայաստան
աշխարհիս,
եւ
բաղդատեալ
ընդ
իրար
եւ
ընդ
նախնեաց
մերոց
աւանդս`
յերիւրեցաք
զայս
Տեղագիր :
Ունեաք
առաջի
եւ
զաշխարհացոյց
տախտակս
ոմանս
ընտիրս,
զԱնգղիացւոց
ուղեւորաց,
եւ
զՌուսաց`
զուրեանց
բաժնին,
եւ
զգեղեցիկ
քառեակ
տախտակսն
Քոխայ
գերմանացւոց
ուղեւորելոյ
'ի
Հայս
եւ
'ի
Կովկաս
(յամսն
1836-44,
K.
Koch,
ճարտարեալ
'ի
Պեռլին
յամին
1850),
եւ
զընտրելագոյնն
բնաւից
եւ
զնորագոյն
զՌայմերայ
(Dietrich
Reimer,
անդ
'ի
Պեռլին
'ի
1854),
որք
ճշդագոյն
եւս
քան
զվաղ
հրատարակեալն
առ
'ի
մէնջ
եւ
զյարեալն
'ի
սմա
զփոքր
աշխարհացոյցս
Հայաստանի`
ցուցանեն
զսահմանս
վիճակաց
եւ
զբարձրութիւնս
վայրաց,
առաւելեալք
եւ
ընդարձակութեամբ
իւրեանց:
Փոքր
մի
յերկարեցաք
'ի
բնական
նկարագրի
աշխարհիս
զլերանցն
պարաձգութիւնս
եւ
զհրաբուխ
զօրութիւնս,
եւ
զգետոցն
աղբերս
եւ
զօժանդակս,
զանծանօթսն
'ի
բազմաց.
եւ
մեզէն
իսկ
համարձակեցաք
զաղբերավայրսն
գետոց
եւ
զպարս
կամ
զկոյտս
լերանց
որոշել.
վասն
որոյ
եւ
ակն
ունիմք
ներողութեան
բնախոյզ
հետաքննաց`
եթէ
վրիպեցաքս,
զի
եւ
մեք
յապայցն
քննութիւն
ապաստան
առնեմք
զուղղութիւն
եւ
զլրումն
թերութեանցն:
Աւելորդ
վարկաք
զվիճակացն
իւրաքանչիւր
գեօղեան
թուել,
թող
զի
եւ
զբազմաց
անգիտանամք
տակաւին,
այլ
զգլխաւորսն
եւ
զնշանաւորս
ոմանս
'ի
հնումն
կամ
'ի
նորումս.
եւ
տեղեաց`
զորոց
անուանս
առ
օտարս
օտար
տառիւք
գտաք
գրեալս
եւ
երկբայիմք
զստուգութենէ
հնչմանց
անուանցն,
զտարակուսութեան
նշանն
(?)
առընթեր
եդաք,
մինչեւ
յազգայնոցս
կամ
այլուստ
ստուգեսցին:
Իսկ
զկարի
նշանաւոր
եւ
զփափագատենչ
վայրացն
ստորագրութիւն`
սուղ
ինչ
ընդերկարեցաք,
մանաւանդ
զորոց
եւ
զտեղացոյց
պատկերսն
յանդիման
առնեմք,
զգաղափարեալսն
'ի
գեղեցիկ
եւ
գովաբանեալ
ուղեւորութեանց
Տիւպոայի
հելուետիացւոյ
(Dubois
de
Montpé
reux,
տպագրեալ
'ի
Բարիզ
յամին
1839),
եւ
զԴէքսիէի
գաղղիացւոյ
արքունի
ճարտարապետի
(Ch.
Texier,
'ի
Բարիզ ,
1846),
եւ
յայլոց
ոմանց:
Որովք
եւ
ակն
ունիմք
հաճոյագոյն
զվաստակս
զայս
ընծայեցուցանել
հանդիպելոցն.
առաւել
եւս
զհայրենասիրացն
մերոց
գրգռել
զտենչ
եւ
զքաղց
'ի
խնդիր
եւ
'ի
ճաշակ
լիագոյն
ծանօթութեանց.
զկարողացն
եւ
զգիտողաց`
զօժանդակութիւն
առ
մեզ
կամ
առ
այլս
յընդաճումն
այսպիսեաց
տեղեկութեանց.
եւ
զանկարողացն
առ
այդոսիկ`
զբարեսէր
կամս
առ
վաստակաւորսն,
առ
սատարողս
եւ
առ
միմեանս:
Ի
Ս .
ՂԱԶԱՐ
յ'ԺԷ
Մարերի
ամսոյ
ՌՅԴ
թուիս
(1855).
Հայրենի
եւ
պարծելի
բնիկ
Հայկազանց
աշխարհն,
տունն
արեւելից ,
որ
առաջին
է
մասն
եւ
գլուխ
օրինակ
իմն
բոլոր
աշխարհի ...
եւ
կամ
թէ
կոչել
զնոյն
աշխարհ
է
իրաւ`
հայր
եւ
հաւ
մարդկութեանս.
յորում
դադարեալ
տապանն
Նոյի,
եւ
բացեալ`
անտի
դարձեալ
սերեցաւ
մարդկային
զարմ.
ՍԱՄՈՒԷԼ
ՍԿԵՒՌԱՑԻ
Որ
երթայ
յաշխարհն
Հայոց`
աշխարհ
մեծ
է.
յամս
երկուս
եւ
յերիս
հազիւ
կարէ
ճանաչել,
նախ
զիրս
աշխարհին`
զդիւրն
եւ
զդըժուարն,
ապա
զմարդիկ
աշխարհին.
ՂԱԶԱՐ
ՓԱՐՊԵՑԻ
*
*
*
Աշխարհն
որ
յանուն
Հայկայ
հեղինակի
ազգիս
եւ
լեզուի`
յորում
գրի
բանս,
կոչի
ՀԱՅՔ
եւ
ՀԱՅԱՍՏԱՆ
'ի
բնիկ
ժողովրդենէն,
իսկ
յօտարաց
ԱՐՄԵՆԻԱ
կամ
ԱՐՄԷՆՔ,
յանուն
հայկածին
նահապետացն
Արմենակայ
եւ
Արամայ,
եւ
կամ
ըստ
պանծանաց
բնակչացն
առաջնոց`
իբրեւ
Արի-արանց
երկիր.
իսկ
ըստ
Սրբազան
գրոց
Երկիր
ԱՐԱՐԱՏԱՅ.
զետեղեալ
կայ
գրեաթէ
'ի
միջավայր
հնոյ
աշխարհի,
յասիականն
բաժնի,
ընդ
մէջ
կրկին
մէջերկրեայ
ծովուց,
Եւքսինեայ
եւ
Կազբից,
ձգեալ
տարածեալ
երբեմն
մօտ
ցեզերս
ծովուն
մեծի,
որ
է
բուն
Միջերկրականն.
բայց
բնիկ
սահմանք
Հայոց
որ
եւ
ՄԵԾ
ՀԱՅՔ,
յորոշումն
Փոքուն
եւ
այլոց
աշխարհաց`
որոց
յետոյ
տիրեցին,
ամփոփին
ընդ
մէջ
36
0
40՛
եւ
410
50՛
աշտիճանաց
հիւսիսական
լայնութեան.
եւ
ըստ
արեւելեան
աստիճանաց
երկայնութեան
միջօրէին
Բարիզու
յ'360
է
ց'470,
որ
է
ըստ
արարատեանն
Մասեաց
երկայնութեան
6
0
ընդ
արեւմուտս
եւ
60
ընդ
արեւելս:
2.
Ըստ
եդելոց
աստիճանացդ
սահմանին
Մեծ
Հայք`
յարեւմտից
կողմանէ
հարաւախառն
Եփրատ
գետով,
որ
անջրպետէն
ընդ
փոքր
Հայս,
'ի
կողմանց
Սեւերակայ
ցԱկն.
անտի
եւ
'ի
վեր
լերինք
Անտիտաւրոսի
անջրպետեն
ընդ
կրկին
Հայս
ցսահմանս
Պոնտոսի.
յորմէ
առնու
հիւսիսային
սահմանն
ոլորեալ
առ
Եգերօք
(Աճարա
)
եւ
Վրօք
եւ
Կուր
գետով,
մինչեւ
'ի
Կովկաս
լերինս
ընդ
արեւելս
կոյս.
եւ
յայսմ
կողմանէ
սահմանի
նովին
գետով
եւ
լերամբք
եւ
ծովովն
Կազբից,
եւ
խոնարհագոյն`
Գիլան
եւ
Ատրպատական
աշխարհօք.
իսկ
'ի
հարաւոյ`
հնով
աշխարհաւն
Մարաց
եւ
նորով
պարսիկ
Քրդաստանաւ,
եւ
Ասորեստանեօք
այսինքն`
ըստ
հիւսիսոյ
Մուսուլ
նահանգի
ցՃէզիրէ,
եւ
Միջագետօք`
ըստ
հիւսիսոյ
Մծբնայ
եւ
Մարտինայ
ցՏիարպէքիր
եւ
ցաշխարհն
Եփրատացւոց
եւ
ցնոյն
գետ`
յարեւմուտս
կոյս,
մինչեւ
'ի
կողմանս
Սեւերակայ,
ուր
եւ
բոլորին
սահմանքն:
-Մեծաձիգ
երկայնութիւն
աշխարհին
Հայոց
յարմըկանէն
Եփրատայ
որ
ընդ
մէջ
Մելիտինեայ`
'ի
Փոքր
Հայս,
եւ
Մատէնի`
'ի
Մեծ
Հայս,
յարեւմտից
ընդ
արեւելս
ձգի
ցբազուկն
Բագաւանայ,
այն
է
Պաքու,
յեզր
Կասպիականին,
իբրեւ
ընդ
580
մղոն
աշխարհագրական.
եւ
լայնութիւն
'ի
հիւսիսոյ
'ի
Կուր
գետոյ
առ
Ազղորաւ`
ցՄէրհէմէդապատ
եւ
ցՔաշավէր
քաղաքաւանս
'ի
հարաւոյ
ծովուն
Որմիոյ
ընդ
մղոնս
իբրեւ
340:
-Միահամուռ
տարածութիւն
երեսաց
երկրի
հնգետասան
սեփական
աշխարհաց
Հայոց
Մեծաց,
եւ
յարակից
աշխարհացն`
Խաղտեաց
'ի
հիւսիսի
արեւմտից,
Աղուանից
յարեւելս
եւ
Ատրպատականի
ընդ
արեւելս
հարաւոյ,
լինի
իբրեւ
120,
000
քառակոյս
մղոն:
