Տեղագիր Հայոց Մեծաց

68. Յելից վիճակացս եւ Խարբերդու ձգին լերինք աղխաղխեալք մինչեւ 'ի Մուրատ, ջրաբաժինք օժանդակաց նորա եւ Եփրատայ, եւ Տիգրիսի` որ 'ի հարաւոյ նորուն բղխէ. նոյն եւ անջրպետք նահանգին Խարբերդու` յարեւմտից, եւ ՏԻԱՐՊԷՔԻՐ նահանգի` յարեւելից, որ եւ քառակուսի իմն ձեւով գրաւէ զկէս Ծոփաց նահանգի եւ զԱՂՁՆԻՍ հին. 'ի հարաւոյ սահման ունելով զՄիջագետս, զՈւռհա եւ զՄէրտին գաւառս, յարեւելից զՄուշ, եւ 'ի հիւսիսոյ զՄուրատ գետ: Որոյ վիճակք են, 'ի հիւսիսոյ արեւմտից ` եւ 'ի հարաւոյ Մուրատայ եւ Բալուայ` ՍԻՎԱՆ-ՄԱՏԷՆ յորում երկաթահանք են 'ի բազմակոհակ լերինս. ուրանօր թուին լինել աւերակք ԱՐՇԱՄՈՒՇԱՏ քաղաքի. եւ հիւսիսային առաջք արեւմտեան ականց ՏԻԳՐԻՍ գետոյ, զի 'ի նախնեաց մերոց բուն ակունք նորա ճանաչին 'ի Հաշտենից գաւառի յՈլոր գեղջ (23). ուստի իջանեն գետաքն Լըճէ, Սիվան, Ամպեր եւ գործեն զԴերճիլ գետակ որ խոնարհագոյն Զեպէնէ կոչի եւ ապա Դիճլէ, յորմէ Դկլաթն որ է Տիգրիս. իսկ գետն որ առ Կոօլճիւկ լճաւն բղխէ եւ խաղայ հարաւախառն յարեւելս` կոչի Պաղին-սու:

69. Զայսու գետակաւ ձգի վիճակն ԱՐՂԱՆԱ որ եւ ԱՐՂՆԻ կամ ԱՐԿՆԻ, յորում քաղաքն համանուն կայ 'ի հարաւոյ կամ յաջմէ գետոյն, 'ի բարձու քարալերին իբր 2880՛, 'ի բարեզուարճ եւ արգաւանդ երկրի. ունելով տունս 1000, յորս 300 Հայոց. որոց առաջնորդարան է Բարձրահայեաց Աստուածածին վանք` յոստ մի երկճիղ լերինն. 'ի միւսում գագաթանն կայ Զիւլքաֆալ ուխտատեղի Տաճկաց. եւ ահաւորահայեաց հին բերդն Արղնոյ, որում 'ի ԺԱ դարու տիրէին Հայկազունք ոմանք արք հսկայաձեւք: - Ի հիւսիսոյ քաղաքին իբր չորս ժամուք վերագոյն կան բովքն ԱՐՂԱՆԱ կամ Քափուր մատէն, բնակեալ յ՛ 750 տանց, յորս 170 Հայոց, 300 Տաճկաց եւ այլք Յունաց գործաւորաց բովուցն ընդ վերակացութեամբ ոստիկանին Քէպան մատէնի: Գլխաւոր բովք պղնձահանից են 'ի լերին Մաղարա գեղջ, յորմէ հատանեն իբրեւ 18000 պադման պղինձ ամի ամի: - Ի հարաւոյ Արղնոյ ընդ մէջ Եփրատայ եւ Գըզըլըպուգ օժանդակի նորին կան փոքր վիճակքն ՋԵՐՄԻԿ եւ ՇՆՔՈՒՇ եւ ԱՏԻՇ, յորս են եւ 600 տուն Հայք ընդ առանձին առաջնորդօք: - Յարեւմտից սոցա յայնկոյս Եփրատայ յեզր նորին կայ անուանի եւ հզօր քարաբերդն Կարկառայ` Կերկէր Գալէսի կոչեցեալ, արտաքոյ Մեծին Հայոց, (տես 'ի Փ. Ասիա, թիւ 1849) այլ սահմանապահ քաղաք Հայոց:

70. Յելից Արղանայ եւ Զեպէնէ գետոյ կայ վիճակն ԱԿԼ կամ ԷԿԻԼ որ է ԱՆԳԵՂՏՈՒՆ` հին երկիր Հայոց. որոյ եւ քաղաք համանուն կայ 'ի քարալերին ամուր բերդաւ, ուր պահիւր մասն գանձուց եւ գերեզմանաց Արշակունի թագաւորաց Հայոց. կան զարդ աւեր եւ անաւեր շինուածք եւ ձեռագործ քարայրք 'ի նմա: Ի հիւսիսոյ նորա կայ Բիրան աւան. եւ 'ի նորին հիւսիսոյ Զեպէնէ գիւղ, յորմէ եւ գետոյն անուն: - Յելից հիւսիսոյ Ակլայ կայ ԴԻՐԻՔԻ երկիր, որ է ԴՈՎՐԷՔ գաւառ Դ Հայոց, յորում մանր եւ ամուր վիճակքն ԻԼԻՃԷ կամ ԼԸՃԷ, ԱԴԴԱԽ կամ Աթաք եւ ՀԱԶՐՈՅ կամ Խազրու, եւ ՀԵՆԻ կամ Հայնի, յորս միահամուռ ասին լինել աւելի քան 200 գիւղորայք ցրուեալք 'ի լերինս, շատք քրդաբնակք: Ի Հենի են 200 տունք Հայոց. 'ի Հազրու աւանի 150 տուն, 'ի Լըճէ աւելի քան զ՛200:

71. Յելից վիճակացս կայ ՄԻՅԱՖԱՐՂԻՆ կամ ՄՈՒՖԱՐՂԻՆ այն է ՆՓՐԿԵՐՏ վիճակ մեծ, առ Պադման սու գետով օժանդակաւ Տիգրիսի, որ է Նիմփէոս ըստ Յունաց. 'ի հնումն ՈՒԹԱ կամ ՈՏԱՅԵՑՒՈՑ երկիր կոչէր վիճակս, միջասահման Աղձնեաց եւ Ծոփաց. եւ յետնոյս մայրաքաղաք էր ՆՓՐԿԵՐՏ, ըստ աւանդութեան տեղացեաց շինեալ 'ի Նուֆարայ քեռէ Տիգրանայ Հայկազնոյ, եւ ՄԱՐՏԻՒՐՈՍԱՑ-ՔԱՂԱՔ կոչեցեալ 'ի Ե դարու, յորժամ Ս. Մարութա նորոգեալ զայն` ժողովեաց 'ի նմա նշխարս վկայից 300, 000աց. որք յետ բազմապատիկ անցից քաղաքին` յառման նորա 'ի Հուլաղուն Ղանէ յամին 1260` ցրուեցան այսր եւ անդր: Են ցարդ 'ի նմա կիսաւեր եկեղեցիք եւ արձանագրութիւնք, այլ յոչ ումեքէ քննեալք: Դաշտն Նփրկերտոյ ջերմին է եւ բարեբեր, անուանի սեխենեօքն, որոց 40, 000 ածուք ասին լինել:

72. Յարեւմտից հարաւոյ Նփրկերտոյ եւ Խազրոյ, եւ 'ի հարաւայնում մասին նահանգիս Տիարպէքիրոյ` կայ գլխաւոր վիճակաց նորին եւ համանունն ՏԻԱՐՊԷՔԻՐ տարածեալ յերկոսին ափունս Տիգրիսի, որ ընդունի երկուստեք վտակս յոլովս, յորս հզօրագոյն է Պադման-սու յահեկէ կամ 'ի հիւսիսոյ. ընդարձակ է յոյժ վիճակն եւ գեօղք հարիւրաւոր սփռեալք 'ի դաշտավայրս նորա եւ 'ի լեռնակողմանս հարաւոյ, յորս եւ յիսնիւ չափ բնակեալ են 'ի Հայոց, թէպէտ եւ չեն բազմամարդք. այլ եւ ոչ քաջ ծանուցեալ են մեզ հանգամանք կողմանցս: Յարեւմտակողմն 'ի վերայ գետոյն Տիգրիսի կայ քաղաքն մեծ ՏԻԱՐՊԷՔԻՐ որ եւ ԱՄԻԴ կամ Գարա-Համիտ, եւ ըստ նախնեաց մերոց ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ, բայց ըստ ոմանց ոչ դաստակերտ Տիգրանայ Արշակունւոյ, այլ Հայկազինն: Ի քարաբլուր հրաբխի բարձրավանդակի կայ յ՛1850՛, հզօր պարսպօք պատեալ 25՛ բարձամբք եւ 72 աշտարակօք, յօրս գտանին յոյն եւ արաբացի արձանագիրք: Նշանաւոր շինուածք են միջնաբերդն եւ աւերակք հնոյ բերդին, ապարանք նահանգապետին կամ փաշայի, ագուգայք ջրոց, վաճառափողոցք, կարավանատունք, մզկիթք, ներկարանք. ստորերկրեայ ուղի որ հանէ արտաքոյ քաղաքին 'ի Կոռներու գլուխ տեղի. եւ քան զամենայն նշանաւոր մզկիթն ընդարձակ եւ հոյակապ Ուլուճամի, որ կարծի յոմանց Տիրամօր եկեղեցին շինեալ 'ի Հերակլեայ, թէպէտ եւ չբերէ արդ զկերպարան եկեղեցւոյ. է նորա սքանչելակերտ գաւիթ սիւնազարդ: Վաճառք քաղաքին են սեկ, խաղախ, ասր, մետաքս, անօթք բրտի եւ պղնձեայք: Բնակիչքն են 45-50, 00 0, յորս Հայք 5 կամ 6 , 000. գոն եւ Յակոբիկք, Քաղդէացիք ուղղափառք, Ասորիք, Յոյնք, Հրեայք, Քուրդք եւ Թուրքք բազմագոյն քան զայլս: - Գլխաւորք գիւղորայից Ամդայ են Խըթըրպիլ կամ Ս. Թովմաս, Քեապի, եւ Սադու կամ Թուխ-Մանուկ-Խաչ յարեւելից քաղաքին, 40 հայաբնակ տամբք. Հայեզիկ, Ալիբունար, եւ այլն:

73. Յարեւմտակողմն Ամդայ է վիճակն ՌԸՆՏԸՎԱՆ կամ ՌԷՏՈՒԱՆ, համանուն քաղաքաւանաւ առ Պադման գետով, 800 տամբք, յորս 100 Հայոց, այլք Եէզիտեաց, որք բազմաթիւք են յայսմ վիճակի եւ 'ի մերձակայսն մինչեւ յԱմէտիէ եւ 'ի Մուսուլ. իսկ Հայոց վիճակիս առաջնորդ թեմական նստի 'ի Կոնոնոսի վանս: Կայ եւ այլ մենաստան անուանի 'ի հարաւոյ Ամդայ 'ի միջի լերանց , Ս. Յովհաննէս անուն, եւ ունի թեմ գեօղս սակաւ: Լերինք կողմանս Գարաճա կոչին, եւ 'ի Տաւրոսականն պարու համարին: - Ի հիւսիսոյ սոցա ընդ մէջ Պադման եւ Պիթլիզ գետոց կայ ԽԶՈՒ կամ ՀԱԶՈՒ վիճակ որ եւ ԽԱՐԶԱՆ, այն է ԱՐԶՆ Աղձնեաց, զոր յիշեն գիրք մեր. աւանն համանուն եւ գիւղորայք վիճակին բնակեալ են 'ի Քրդաց եւ 'ի Հայոց եւ Ասորւոց սակաւուց: - Ի հիւսիսոյ Հազուայ եւ յելից Դիրիքի գաւառի կայ ՍԱՍՈՒՆՔ կամ ՍԱՍՆՈՅ ԵՐԿԻՐ լեռնային, միջասահման Մշոյ եւ Տիարպէքիրու, բնակիչքն Հայք եւ Քուրդք ազատաբարոյք, որք ըստ նախնեացն տարազու զոր Թովմաս Արծրունի նկարագրէ 'ի Ժ դարու, ցարդ զգենուն, եւ խարուկս ոտից ագանին, որ են սօլերք չուանահիւս, վասն ափափայ եւ ձիւնապատ լերանց երկրին: Բերդաւանն Սասուն կայ յեզր ջրոյն Խուլփայ որ խառնի 'ի Պադման. 'ի հիւսիսոյ նորա կայ ԲՌՆԱՇԷՆ աւան համանուն վիճակի փոքու, 100 հայաբնակ տամբք. առ որով կայ վանքն եւ ուխտ Ս. Աղբերիկ շինեալ 'ի Թադէէ առաքելոյ, եւ աղբիւր բղխեալ 'ի ներքոյ սեղանոյն, 'ի թիկանց նորին ամբառնայ բարձր լեառնն ԽԱՐԶԱՆ: - Յելից հարաւոյ վիճակիս կայ Խոյթ 'ի Մուշ գաւառի: Իսկ յելից հարաւոյ Խզուայ` ընդ մէջ Պադման եւ Սեօրտ ջրոց կայ վիճակն ՍԵՕՐՏ կամ ՍՂԵՐՏ, 'ի վայրս սահմանաց նահանգացն Տիարպէքիրու, Մշոյ եւ Պօհդանայ Քրդաց, եւ թուի ԽԵՐՀԵԹՔ կամ ՍԵՐԽԵԹՔ գաւառ Աղձնեաց. որոյ աւանն Սղերտ կամ Սերտ կայ 'ի բարձու դաշտի, քարակերտ տամբք. վասն որոյ ոմանք զսա կարծեցին Տիգրանակերտ զշինեալն 'ի Միջնոյն Տիգրանայ: Բնակիչք 5, 000, յորս եւ 100 երդ Հայոց: Քուրդք ունին զկողմանքս: