Տեղագիր Հայոց Մեծաց

168. Նահանգն գարապաղ 'ի հիւսիսոյ կողմանէ սահման ունի զԳանձակ, յելից զԿուր, 'ի հարաւոյ զԵրասխ, 'ի մտից զՀայկական նահանգն յՕրտուպատայ ցՍոթս. մեծ կէս երկրին` որ է արեւմտեանն` լեռնակոհակ է եւ անտառախիտ եւ այգեւէտ, վասն այնորիկ եւ ԳԱՐԱՊԱՂ կոչեցաւ կամ Գարա-պաղլար. արեւելեանն մասն` դաշտավայր տափարակ ընդ մէջ Կուրայ եւ Երասխայ, եւ է սա ՈՒՏԻ աշխարհ հին. իսկ արեւմտեանն եւ բուն Գարապաղ` կէս ԱՐՑԱԽ աշխարհ էառ Ուտիով, եւ կէս ՍԻՒՆԻՔ առ Հայկական նահանգաւն: Արցախականն երկիր 'ի միջին դարուց եւ այսր ԽԱՉԷՆՔ կոչի, որ եւ ՓՈՔՐ ՍԻՒՆԻՔ, կոչի եւս ԱՌԱՆ 'ի Պարսից, որպէս եւ 'ի Հայոց 'ի միջին դարս, յանուն Առանայ Սիսակեանց, զոր Վաղարշակ արքայ կողմնակալ կարգեաց վայրացս, եւ 'ի զարմից նորա սերեցան թագաւորք Աղուանից եւ իշխանք ցամս իբրեւ հազար, վասն որոյ եւ Առանշահիկք կոչէին: - Գետք ոչ սակաւք իջանեն 'ի լերանցն, յորս հզօրագոյն է օժանդակն Կուրայ Թարթառ կամ Թէրթէր որ է Տրտու իըստ նախնեաց. 'ի հիւսիսոյ նորա Կուրան եւ այլ գետակք. 'ի հարաւոյ` Գետն Խաչենոյ եւ Գարգար կամ Կարկառ. եւ ոմանք յԵրասխ իջանեն 'ի հարաւ կոյս, որպէս Հաքարի կամ Աքերա ընդ մէջ Սիւնեաց եւ Խաչենոյ, յինքն ընկալեալ վտակս բազումս. եւ 'ի մտից նորա Չավընդուր, յելից` Քէնտիլան: - Ի վեց գաւառս բաժանի արդ նահանգս, որք են Զանկազօր, Մեղրի, Չլաբերդ, Վառանդին, Ճեւանշիր եւ Քէպէրլին, որք ընդ միոյ կուսակալի վարչութեամբ են, հաստատելոյ 'ի Շուշի քաղաքի, յորոյ անուն եւ նահանգն համօրէն կոչի երբեմն. իսկ ըստ զինուորական տրոհմանց ընդ Շէմախեայ տեսչութեամբ է: Ոգիք աւելի քան զ՛ 100, 000 բնակեն 'ի նահանգիս, որոց չորիր մասն Հայք, կամ աւելի եւս:

169. Ա. ԶԱՆԿԱԶՕՐ գաւառ 'ի մտից հիւսիսոյ նահանգին կայ յարեւելից Տարալաղըզայ եւ 'ի հարաւոյ Սոթից եւ Այրումայ, 'ի մտից վտակաց Թարթառայ, Պարկուշատայ եւ Հաքարեայ, եւ 'ի հիւսիսոյ Մեղրւոյ. եւ ունի զհին գաւառսն ԱՂԱՀԷՋ եւ ՀԱԲԱՆԴ, մասամբք այլոց ոմանց. որք 'ի միջին դարս կոչեցան ՔԱՇԱԹԱՂ եւ ՀԱԲԱՆԴ կամ ՀԱՆԲԱՏ. յորս աւելի քան զհարիւր գեօղս յիշէ Ստեփանոս Ուռպելեան հարկատուս թեմի Սիւնեաց աթոռոյն. այժմ հազիւ հարիւր գեօղք 'ի բովանդակ թեմին նշանակին եւ 16 'ի նոցանէ կալուածք են աթոռոյն. իսկ անուանք վիճակաց գաւառիս որպէս եւ մերձակայիցն ըստ դարս դարս փոփոխէին ընդ սահմանացն ըստ փոփոխել տիրապետաց նոցին. եւ չեն մեզ քաջածանօթ այժմու հանգամանքն: Յարեւմտից գաւառիս բղխէ Թարթառ գետ, եւ 'ի հարաւոյ կուսէ Պազար-չայ որ ստորեւ Բարկուշատայ գետ կոչի եւ խառնի 'ի Հաքարու գետ մերձ յԵրասխ. հուպ յակունս նորա կայ Պազարքէնտ գեօղ, յորոյ ելից ամբառնայ Գըզըլ կամ Կիւզէլ լեառն բարձր 11000՛, եւ 'ի հարաւոյ նորա Քիլիսէլի 9740՛. յելից սոցա յայլոց լերանց իջանեն վտակք Հաքարու գետոյ, յորոց մին Քաշաթաղ կոչի եւ առ նմին կան Ծիծեռնավանք:

170. Գլխաւոր տեղի գաւառիս է աւանն ԳՈՐԷՍ` Կիւրիւս կոչեցեալ այժմիկ, 'ի հարաւակողմն առ վտակի միում Պարկուշատայ 'ի խորահովտի 3900՛ բարձու, 200 տամբք եւ ամրոցաւ. յելից նորա կայ Խնձորէսք անուանի 'ի պատերազմունս Ղափանեցոց 'ի սկիզբն անցելոյ դարու քաջութեամբ բնակչացն արանց եւ կանանց. եւ Կոռնիձոր կամ Կռնաձոր 'ի հիւսիսոյ նորա 75 տամբք եւ սաքաշէն եկեղեցեաւ մեծաւ. Քարահունջ 'ի հարաւոյ Խնձորէսքայ, 'ի գոգ ժայռից, յորոց բարձանց իջանեն ջուրք. 'ի հիւսիսոյ եւ 'ի մտից Տեղ, Խազախ, Խզնավար Խոտ, եւ այլն: Սիսիան եւ Պառնասուտ կամ Բռնակոթ յարեւելից լերանց Նախջեւանու եւ Օրտուպատայ, եւ յարեւմտից գետոյն Որոտան, որ նոյն ինքն է Պարկուշատ. 'ի Բռնակոթ անուանի է Թանկեան տոհմ մէլիքաց Հայոց, որոց առ մեօք շինեալ է կամուրջս 'ի վերայ Պազար-չայ գետոյ եւ կարաւանատուն 'ի գլուխ Արագլի լերին որ տանի 'ի Նախիջեւան: Հանդէպ Բռնակոթայ յայն կողմն գետոյն կայ Գարաքիլիսէ գեօղ:

171. Բ. ՄԵՂՐԻ 'ի հարաւոյ Զանկազօրայ կայ, ընդ մէջ Օրտուպատայ, Երասխայ եւ Հաքարայ. եւ ունի զհին գաւառսն Սիւնեաց զԲԱՂՔ` որ յետոյ ԱՃԱՆԱՆ եւ ՔԱՋՈՒՆԻՔ կոչեցաւ, զԿՈՎՍԱԿԱՆ կամ Կուսական (ԳՈՒՐՀԱՄ եւ ԿԵՆԱՈՒԶ ), զԱՐԵՒԻՔ (Տաշտօն եւ Մեղրի ), զՁՈՐՔ (Ղափան ) եւ զմասն Ծղկայ 'ի սահմանակցութեան Երնջակայ, որոյ ըստ հարաւոյ կան Խազանկէլ լերինք, եւ 'ի հարաւոյ սոցա Ալակէզ լերինք յորոց բղխէ Չավընդուր գետ եւ յիւր անուն կոչի երկիր խաղից նորա, որպէս եւ ՊԱՐԿՈՒՇԱՏ կամ Բարկուշատ վիճակ յելից նորա` ըստ իւրումն գետոյ: Բազում նշանաւոր տեղիք են 'ի գաւառիս եւ անցք բազմադիմիք անցեալ 'ի սմա, քանզի աթոռ մեծագահ իշխանաց Սիւնեաց էր եւ արհի եպիսկոպոսի նոցա կամ մետրապօլտի . եւ ցարդ կանգուն կայ եւ շէն աթոռս այս եկեղեցական 'ի ՏԱԹԵՒ կամ Ստաթեւ գեղջ յելից Խազանկէլայ, յեզր գետակի որ 'ի լերանց անտի իջեալ 'ի խոխոմս քարաժեռից մեծաձայն դնդչմամբ անկանի 'ի գետն Որոտան 'ի հարաւոյ նորին, որ է յաջմէ. մենաստանն անուանի 'ի սարահարթի ուրեմն կայ իբրու կիսով մղոնաւ հեռի 'ի գեղջէն, շինեալ յԵւստաթեայ աշակերտէ Թադէի եւ պատուեալ 'ի Գրիգորէ Լուսաւորչէ եւ 'ի Թարգմանչացն, եւ անդ հաստատեալ յԸ կամ յԹ դարու արքեպիսկոպոսական աթոռոյն Սիւնեաց. որով 'ի հնուց մինչեւ ցայժմ նախապատիւ գտանի քան զյոգունս յաթոռոցն Հայոց, եւ իբրեւ ուխտատեղի վասն մասին կենարար փայտին յոյժ պատուի, եւ Ս. Խաչ եւս կոչէր 'ի հնումն. բազում անգամ մեծակառոյց շինուածովք նորոգեցաւ տեղին, նախ յելս Թ դարու 'ի ձեռն Յովհաննու արքեպիսկոպոսի, եւ 'ի նաւակատիսնորին եկին Սմբատ արքայ եւ կաթողիկոսքն Հայոց եւ Աղուանից, ապա յԺԲում 'ի Սենեքերիմայ արքայէ. յետոյ յելս ԺԳ դարու 'ի Տարսայիճայ Ուռպելեանց եւ յորդւոյ նորա Յովհաննէ մետրապօլտէ. յելս ԺԴ դարու եւ 'ի սկիզբն ԺԵին անուանի էին անդ Յովհաննէս կախիկ Որոտնեցի եւ Գրիգոր տաթեւացի վարդապետք: Մենաստանն համակ քարաշէն է քառակուսի, եւ եկեղեցին հոյակապ 'ի միջի, արձանաւ յիշատակի Տարսայիճայ, եւ զանգակատամբ շինելով 'ի Յովհաննէ Որոտնեցւոյ. որք նոր նորոգեցան յետ նուաճելոյ Գարապաղու 'ի Ռուսաց, զի 'ի պատերազմաց Պարսից եւ 'ի բռնաւորաց աղարտեալք էին. եւ հաստատեցաւ վարժարան ջանիւք առաջնորդին եւ միաբանիցն: Ի գեղջն Տաթեւ են իբրեւ 100 գերդաստանք Հայք, յորս եւ սերունդք Ուռպելեանց մէլիքք:

172. Մերձ է 'ի Տաթեւ 'ի մտից հիւսիսոյ Շնհեր գիւղ հին Շնհերս կոչեցեալ, եւ յերի նմին Շահանդուխտ Խորաձոր, յանուն դստեր իշխանին Աղուանից, որ մինչ 'ի հարսնութիւն երթայր 'ի ձի նստեալ (յԷ դարու ) յահէ ասպատակաց յափշտակչաց` վազեաց 'ի գահէ ձորափին յանդունդս երիվարաւն հանդերձ եւ ողջ մնաց, վասն որոյ եւ անդէն ճգնաւորեցաւ զամենայն կեանս իւր, շինեալ խրճիթս, եւ կոչեցաւ գահն` Հարսնավազ: - Հուպ 'ի խառնուրդս Տաթեւայ ջրոյն յՈրոտն կամ 'ի Պարկուշատ կայ Հարանց անապատն ընդարձակ տեղի մենաստանաց ճգնաւորաց շինեալ յԺԷ դարու, յետ կործանման հնոյ Հարանց անապատին շինելոյ 'ի սկիզբն դարուն 'ի Սարգսէ ճգնակիր եպիսկոպոսէ: Ի մտից հիւսիսոյ սորա կայ Լոր կամ Լար գիւղ ստորերկրեայ տամբք եւ հոյակապ եկեղեցեաւ, առ գետակի միոյ` Գինական կոչեցելոյ 'ի հնումն. յորոյ արեւմտից հիւսիսոյ մերձ 'ի գետն Որոտան եւ 'ի Բռնակոթ` կայ Շաղատ տեղի անուանի 'ի ԾՂՈՒԿ գաւառի, որ էր աթոռ իշխանաց Սիւնեաց եւ եպիսկոպոսի, յայրեաց յաւեր դարձուցեալ 'ի Շապհոյ յելս Դ դարու առ վրէժ քինու նախարարին Անդովկայ, որոյ որդի Բաբգէն` հայր ուրացելոյն Վասակայ` վերստին շինեաց զտեղին, գտեալ զսպասսն սրբութեան զոր հօր նորա թաղեալ էր հողաբլրով. այժմ անշքացեալ է գեօղն, բնակեալ յ՛ 30 տանց Հայոց գաղթելոց 'ի Խոյէ Պարսից (104): - Յահեկէ գետոյն Պարկուշատայ առ վտակաւ փոքու կայ Որոտն գեօղ, մի յամրոցաց Հայոց ա Արշակունեօք. պայծառացաւ յելս ԺԴ դարու, յորում Յովհաննէս Կախիկ վարդապետ շինեաց զՍ. Կարապետ վանս որ եւ Կարմիր վանք. անուանի գտաւ Որոտն եւ 'ի սկիզբն անցելոյ դարուն 'ի մարտս Ղափանեցոց, բայց այժմ անշքացեալ են եւ գեօղն եւ մենաստաննն: - Ի հարաւոյ վտակին Որոտնայ կայ Գարապապա գեօղ թաթարաբնակ կաւակերտ պարսպօք. եւ յերի նորա Անապատն Կուսանաց կամ Աստուածածնի: Մերձ կայ եւ Հալիձոր գեօղ եւ բերդ, յորմէ էր Տէր Աւետիք զօրավար Դաւթի բէկի առաջնորդի Ղափանեցոց քաջաց, եւ Փարսադան մէլիք իշխան. կայ եւ մերձ 'ի սա Անապատ կուսանաց: - Յելից Տաթեւու 'ի սեպացեալ քարաբլրի ուրեմն կայ հզօրագոյնն ամրոցաց Սիւնեաց Բաղաց-քարն կամ Բաղակայ քար, շինեալ 'ի վաղ ժամանակս, զոր ոչ կարաց առնուլ Շապուհ արքայ Պարսից, եւ ապաւէն էր ամենայն երկրին Սիւնեաց 'ի հնումն եւ 'ի միջին դարս, առ նորովք թագաւորօք Բաղաց եւ Ձորոց. այլ յԺԲ դարու տիրացան նմին այլազգիք, եւ 'ի յետին դարս իսկ ամրութեամբն պիտանի եւ անուանի եղեւ: Ի ստորոտս Բաղաց բերդի կառուցաւ անուանի մենաստանն Վահանու-վանք 'ի սկիզբն Ժ դարու 'ի Վահանայ յորդւոյ իշխանին Բաղաց, եւ յեղբօրորդւոյ նորա Վահանայ որ ապա կաթուղիկոս եկաց Հայոց. եւ բազում արքայազանց դամբանք են անդ:

173. Յելից Բաղակայ 'ի Ձորք գաւառի կայր ԿԱՊԱՆ ամուր մայրաքաղաք նորոց թագաւորաց Սիօւնեաց կամ Բաղաց եւ Ձորոց 'ի ԺԱ դարու, որք ունէին ըստ պատմչին «Բերդս 43, վանորայս 28, եւ «գեօղս 1400». յամին 1103 Չորթման Պարսիկ կալաւ եւ աւերեաց զքաղաքս` ոչ կարացեալ տիրել բերդին. որ ոչ գիտեմ այժմ զիա՞րդ իցէ. բայց յանուն նորին կողմանքս համօրէն ՂԱՓԱՆ կոչին: - Ի հարաւակողմն գաւառիս 'ի հինն Արեւիս գլխաւոր տեղի է 'ի ՄԵՂՐԻ աւան հայաբնակ մերձ յԵրասխ եւ 'ի Կարչեւան (156) առ համանուն վտակաւ, 'ի բարձու 1500 ոտից, տրոհեալ յերկուս մասունս, մին Գանձափարախ եւ միւսն Սեաւ լեառն կոչեցեալ. յերկոսին եւս են ամրոցք եւ եկեղեցիք. եւ մերձ նմին Ս. Յովհաննէս վանք: Յարեւմտից Մեղրեայ 'ի սահմանս Կարչեւանայ եւ անուանի քարավազքն Երասխայ ընդ զառիհակ վախուտ եւ ժայռուտ երկիր իբրեւ 400՛. եւ 'ի բովանդակ միջասահմանին Օրտուպատայ եւ Մեղրեայ` զեռայ գետն ընդ առապարս եւ ընդ խոխոմս, տեսարանս յոյժ զմայլեցուցիչս աչաց եւ պակուցանողս գործելով, եւ ահագին դռնչիւն ականջաց. նոյն կերպարանք յանդիման լինին եւ անդր քան զՄեղրի, այլ չափաւորք եւ նուազք, մնումբք ջրվիժօք. այս է տեղին «ուր գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց` անցանէ ընդ խոխոմս ձիգս եւ նեղս, ահագին դնդչմամբ իջանէ 'ի դաշտն» (Մուղանայ ), ըստ Խորոնեցւոյն: Բարեբեր եւ այգեւէտ են վիճակքն, եւ գեօղք շէնք 'ի նոսին Աշտարա թաթարաբնակ, Աստազօր հայաբնակ, որոյ է ագուգայ ջրաբաշխի մեծ եւ բարձր եւ միակամար 'ի վերայ խորահովտի միոյ. Նուղատի թաթարաբնակ` 'ի բարեբեր խորահովտի: Յելից սորա իջանէ Պասութ գետակ յԵրասխ առ որով Շահնաուզ աւան. եւ 'ի նորա ելից Չավընդուր, որում մերձ կայ Թիրի կամ Տէլիքթաղ գեօղ. իսկ ընդ մէջ Չավընդուրայ եւ Պէրկուշատայ կայ Խոճախան դարպաս կոչեցեալ. բազում գեօղք շէնք գոն 'ի գեղեցիկ հովտին Պէրկուշատայ, եւ Հաքարու. յորս տակաւին տանուտերական պայազատութեամբ առաջնորդեն մէլիքք Թաթարք եւ Հայք` սերունդք նախնի Սիսակեանց, որք յամրութիւն երկրին իւրեանց եւ 'ի քաջութիւն վստահացեալ` հսկեցին ընդերկար 'ի վերայ հայրենի ազատութեան. եւ մարթ էր զբովանդակ երկիրս այս 'ի Գեղարքունեաց ցԵրասխ ընդ հարաւ, եւ 'ի դաշտէն Այրարատայ ցմեծ դաշտն Կուրայ կամ Ուտիոյ` կոչել Կովկաս Հայաստանեայց, կամ Ստորին Կովկաս, առաւելեալ քան զբարձրն բնակչացն բարգաւաճ բարուք:

174. Գ. ՉԼԱԲԵՐԴ գաւառ որ է ՃԱՌԱԲԵՐԴ ըստ նախնեաց եւ ՉԱՐԱԲԵՐԴ ըստ յետնոց, կայ 'ի հարաւոյ Այրումայ, յելից Զանկազօրայ, Խաչէն եւ Գարգար գետովք անջրպետի 'ի Վառանգինայ 'ի հարաւոյ, եւ յելից ունի զՃէւանշիր գաւառ կամ զդաշտն Աղուանից: Եւ է սա վերին մասն ԽԱՉԷՆ աշխարհի, որպէս կոչէր'ի միջին դարս եւ այժմ, կամ ՓՈՔՐ ՍԻՒՆԻՔ, եւ ըստ հնոց նախնեաց միջին մասն Արցախ աշխարհի, վասն որոյ եւ ՄԻՋՆԱՐՑԱԽ կոչէր, եւ գաւառք 'ի նմա էին ՄԵԾԿՈՒՆԻՔ կամ Մեծունիք որ եւ Մեծ-Կողմանք, ՄԵԾԻՐԱՆՔ կամ Մեծարունիք, եւ ՄԻՒՍՀԱԲԱՆԴ: Գետն Թարթառ յարեւմտից յարեւելս անցանէ ընդ գաւառս այս` հատեալ յերկուս. հիւսիսայինն մասն բուն Չլաբերդն է կամ ՎԵՐԻՆ ԽԱՉԷՆ, հարաւայինն ԿԻՒԼԻՍՏԱՆ կոչի այժմ, եւ է ՆԵՐՔԻՆ ԽԱՉԷՆ միջին դարուց. յորում ժամանակի եւ միջնակողմն առ Թարթառաւ ՉՂԱԽ կոչիւր. գետն Խաչենոյ խաղայ ընդ մէջ Թարթառայ եւ Գարգարայ : Հանգոյն արեւմտեայ գաւառաց Գարապաղու լեռնախիտ է եւ այս գաւառ, եւ 'ի հիւսիսային սահմանածայրսն մերձ 'ի Խոչխարա` ամբառնայ բարձրագոյն կատար չափեալ 'ի Գարապաղ` Մուրով կամ Մռաւ լեառն 11540՛. ապաւէնք էին վտանգելոց 'ի ժամանակս պատերազմաց լերինքս անդստին յաւուրց Վարդանանց, որպէս ցուցանեն պատմիչք, եւ առ Բագրատունեօք եւ զկնի: - Ի հիւսիսակողմն արեւելից գաւառիս առ ստորոտովք Մռաւայ ձգի փոքր վիճակն ԻԿԻՐՄԻՏԷՕՐԹ, այսինքն է Քսանեւչորս, սակս համաթիւ գիւղորայիցն, որք կոչին եւ յանուն գլխաւորին իւրեանց Զէյվայ կամ Զէյվալու առ իւրանուն վտակաւ. Կիւլիստան բերդ 'ի հիւսիսոյ Թարթառայ. Պուլանըք եւ Գարապուլաք գեօղք եւ մենաստանք: Մերձ 'ի Զէյվայ եւ 'ի Մռաւ կայ Հօռիկ գիւղ, որ է Ուռեկանն հին, ուր հանգուցաւ գլուխ Ս. Եղիշեայ առաքելոյ, եւ ապա փոխեցաւ'ի մերձակայ վանսն Ներս-Միհր կոչեցեալ նախ եւ ապա Ջրվշտիկ մինչեւ ցայժմ. այժմու եկեղեցին նոր շինեալ է յամին 1279-85 յիշխանաց եւ յեպիսկոպոսաց Խաչենու. զհինն շինեալ էր Վաչագանայ Աղուանից արքայի 'ի վերջ կոյս Ե դարու . զի յետ բառնալոյ թագաւորութեանն Արշակունեաց` Աղուանք տիրէին կողմանց Խաչենոյ: Մերձ 'ի սա կան աւերակք Մայրաքաղաք կոչեցեալ տեղւոյ. եւ վանքն Երից Մանկանց շինեալ յամին 1664:

175. Յարեւելից վանացս առ Թարթառաւ յահեկէ կայ անառիկ ամրոցն Չլբերդ կամ ՃԱՌԱԲԵՐԴ որ եւ Ջերմուկ կոչի, ապաւեն իշխանացն Խաչենոյ: - Անուանի է եւ Հաթերք կամ Հայթերք բերդ 'ի մտից կուսէ առ նովին Թարթառաւ, ու յԺԲ դարու իշխէին Վախտանգեան իշխանք: Միւս եւս բերդ անուանի էր Հանդաբերդ 'ի ՎԱՅԿՈՒՆԻՍ Արցախոյ, յարեւմուտս հիւսիսոյ մերձ սահմանաց Ծար աւանի Գեղարքունեաց: Եւ քան զսոսա անուանի էր Խաչենոյ Բերդն որ թուի առ համանուն գետովն լինել, եւ սա ապաւէն իշխանաց Ներքին Խաչենոյ, որ եւ ԽԱՉԵՆԱՁՈՐ. որոց պայազատութիւն յիշի յԺԲ դարէ ցԺԷ դար, յորոյ սկզբան Ջալալբէկ իշխան նեղեալ յՕսմանեանց հատուած 'ի Պարս գնաց. 'ի նոցին իշխանազանց Ջալալեանց կացին եւ կաթուղիկոսք Աղուանից ցմեր ժամանակս, որոց յետին աթոռ եղեւ ԳԱՆՁԱՍԱՐ, որ 'ի ստորոտս լերին համանուան (գանձուց կամ բովուց սար ) կայ, 'ի հիւսիսային ափն Խաչեն գետոյ. մենաստանն անուանի յիշի 'ի Ժ դարէ. բայց նոր շինութեամբք պայծառացաւ յԺԳ դարու 'ի ձեռն Ջալալդօլայ իշխանի մեծի, որոյ եւ գեղեցիկ արձան յիշատակի կայ յեկեղեցւոջն մեծի, ուր եդ զգլուխ Ս. Կարապետին եւ զայլ նշխարս սուրբս, զորս Եւստաթեայ աշակերտին Թադէի եւ Ս. Լուսաւորչին եւ թոռին նորա Գրիգորիսի բերեալ էր, որոց եւ աթոռ ճանաչի տեղիս. եւ ինքն եւ նախնիք իւր եւ սերունդք եւ բազում կաթուղիկոսք Աղուանից անդ թաղեալ կան, որոց յոլովից մնան եւ արձանագիրք 'ի վանսն ցԺԶ դար. յամին 1657 նորոգեցաւ ուխտս յԱբովայ մէլիքէ ԹԱԼԻՇայ (որ ընդ մէջ Թարթառ եւ Թուրուս գետոց յելից Կիւլիստանու ), եւ անընդմէջ յաջորդութեամբ նստան 'ի նմա կաթուղիկոսունք Աղուանից ցամն 1815, յորում բարձաւ անուն իշխանութեանն եւ կոչեցաւ մետրապօլտութիւն. այլ ցեղ կաթողիկոսացն 'ի Ջալալեան տոհմէ է, որպէս եւ այժմու բարեացապարտ մետրապօլիտն, Տէր Բաղտասար Հասան-Ջալալեան: - Հանդէպ Գանձասարայ առ գետովն 'ի բարձու քարակտուր լերին կայ բերդն Խօխան կամ Խաւախան, աւերեալ 'ի Թաթարաց:

176. Ի մտից հարաւոյ Գանձասարայ կայ անուանի աւան ԱՄԱՐԱՍ 'ի Հաբանդ գաւառի Արցախոյ, ուր նախ Լուսաւորիչն հիմն արկ եկեղեցւոյ եւ Գրիգորիս մեծաշէն կանգնեաց զայն. եւ ինքն անդ հանգուցաւ առ նշխարաց սրբոցն Զաքարիայ եւ Պանդալեւոնի ` զորս բերեալն էր 'ի Հայոց. եւ առ Վաչագանաւ յայտնեցան նշխարքն այն եւ իւրքն. եւ աթոռ եպիսկոպոսի հաստատեցաւ անդ, ուր նստան երբեմն եւ կաթուղիկոսք. յԹ դարու 'ի Պարսից աւերեցաւ, եւ յելս ԺԳին գաւազանն Գրիգորիսի բարձաւ անտի եւ առաքեցաւ 'ի Կոստանդնուպօլիս. առ մեօք նորոգեցաւ հին եկեղեցին 'ի մէլիք Շահնազարայ: - Միւս եւս անուանի ուխտ կայ սակաւուք հեռի 'ի Գանձասարայ յաջմէ Խաչենոյ Ս. Յակոբ վանք, որ է Մեծիրանից վանքն, յելից Գըռք-Կէօղ լերին , յանուն Մծբնացւոյն, որոյ եւ աջ պահի 'ի սմա. կանգուն կան երեք եկեղեցիք նորոգեալք յամին 1691, այլ հնոյն թուի կանգնեալ 'ի կէս Է դարու. իսկ եպիսկոպոս Մեծիրանից յիշի 'ի Զ դարէ. շէն է մենաստանս այս եւ նոր նորոգեալ առ մեօք: Հանդէպ վանացս ամբառնայ Հաւախաղաց բերդ 'ի վիմի բարձու, Սագսըղան-Գալէսի կոչեցեալ այժմ. զոր առեալ Թաթարաց յԺԳ դարու` կոտորեցին անգթութեամբ զապաւինեալսն 'ի նա: - Ի հարաւոյ Խաչէն գետոյ կան գեօղքս Տաղկալը, Կիւլեադախ , Բարուխ, եւ Շահպուլաք աւան 'ի վերայ արքունի ճանապարհին Գանձակայ եւ Շուշւոյ, ուր Նատըր շահ կառոյց ամրոց, եւ Փանախան յաւել շինուածս. առ երի ամբառնայ լեառն բուսաբեր եւ աղբերք 'ի նմա` որմնէալք 'ի Նատըրշահէ. եւ 'ի գագաթանն հայ եկեղեցեաց մնացուածք, յորոց մինս այս ունի թուական ՉԺԲ (1263) եւ խաչարձան կանգնեալ 'ի Շահանշահէ որդւոյ Աշոտոյ. յորոց երեւի նշանաւոր տեղի լինել 'ի հնումն, եւ կարծի ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՆ կամ Տգռանակերտ աւան: - Ի ստորեւ 'ի վերայ ճանապարհին կայ Ասկերան աւան յեզր Գարգարայ եւ ամրոց հզօր կառուցեալ 'ի Փանա-խանէ: Ի մտից նորա կայ Մէխդու-քէնտ գեօղ, 'ի հարաւոյ Խանքէնտ, Խալիֆալը մերձ 'ի Շուշի: - Առ ափամբք Թարթառայ` որ է Տրտու կամ Տրտուական գետ ` դադարեաց առ վայր մի Ս. Մեսրովբ եւ յերկարագոյնս աշակետք նորա, կէսք 'ի հիւսիսոյ կողմանէ 'ի Մեծկունեաց գաւառի մերձ յԱԿԱՆԱ քաղաք, 'ի մայրեւոր մենարանս, ուր եւ նահատակեցանն 'ի զօրացն Հոնաց, հանդերձ Թագուհեաւ Ուտիացի տիկնաւ, որոց մարմինք եւ հանդերձք սփռեալ ընդ բլուրն` 'ի գիշերի աստեղափայլ ծագեցան, վասն որոյ կոչեցաւ տեղին Աստեղ-բլուր. յորմէ սքանչացեալ զօրավարին Հոնաց` հաւատաց 'ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ իւրովքն, եւ 'ի նմին տեղւոջ կատարեցաւ նահատակութեամբ յիւրոյ թագաւորէն, որպէս եւ որդիք նորա 'ի Դիզափայտ լերին (178): Իսկ կէսք յաշակերտացն դադարեցին 'ի հարաւոյ Տրտուայ 'ի Չղախ կոչեցեալ հովտի` գետակի համանուան ընդ մէջ անցանելով, 'ի ՌՈՍԱՍՏԱԿ գաւառի միջասահման ընդ Մեծ-Կողմանս եւ Մեծ-Իրանս, եւ անդ թաքուցին զնշխարս սուրբս` զոր յԵրուսաղեմայ բերեալ էին, յահէ ասպատակին հիւսիսոյ. եւ ետ ժամանակաց յայտնեցան նշխարքն եւ մարմինք նոցա յաւուրս Ջուանշէրի տեառն Աղուանից յԺԷ դարու:

177. ՇՈՒՇԻ կամ ՇՈՒՇԱ քաղաք յարեւելեան հարաւային սահմանածայր գաւառին կայ, յահեկէ Գարգարայ, 'ի սարահարթի բարձու 4000՛, յանմատոյց վայրի, ամրացեալ եւ աշտարակօք եւ պարսպօք. զորս կառոյց Փանա խան Թուրքման յամին 1789, փոխեալ այսր զաթոռ իւր 'ի Շահպուլաքէ, նուաճելով զԳարապաղ, եւ կոչեաց զբերդն յիւր անուն Փանապատ. այլ 'ի փոխադրիլ այսր բնակչաց մերձակայ Շուշի գեղջ, զայս անուն ընկալաւ. առ որդւով նորա Իպրահիմաւ` շահն Պարսից երիցս պաշարեալ` ուր ուրեմն էառ զքաղաքն եւ բազում նախճիրս գործեաց. յամին 1805 Իպրահիմ եմուտ ընդ պաշտպանութեամբ Ռուսաց. այլ 'ի կամել նորա վտարանջել, եւ յետ նորա` որդւոյ իւրոյ, զրկեցան յիշխանութենէ եւ յամէն 1822 Շուշի եւ Գարապաղ մարզ կացին Ռուսաց: Քաղաքն ամուր է այլ գծուծ տեսլեամբ եւ անձուկ եւ ջրապակաս. չորք եկեղեցիք են Հայոց գաղթականաց Ագուլեցեաց եւ Ղազանճեցոց, եւ տպագրատուն , եւ առաջնորդարան յաջորդի աթոռոյն Աղուանից, որոյ թեմք են Գարապաղ եւ Շիրուան: Զուարճալի են սահմանք քաղաքին անտառախիտք եւ ապառաժք, որպէս եւ քաղաքին տեսարան է 'ի վերայ դաշտին Աղուանից եւ լերանց Կովկասայ եւ Արցախոյ: Բնակիչք 7, 000, Հայ եւ Թաթար:

178. Դ. ՎԱՌԱՆԴԻՆ գաւառ յերից կողմանց ունի զգետսն Գարգար, Հաքար եւ զԵրասխ, եւ յելից զդաշտն Աղուանից կամ զՔէպէրլին գաւառ. հիւսիսակողմնն եւ արեւմտեանն լեռնախիտ որպէս զՉլբերդ, դաշտանայ ըստ հարաւոյ եւ ըստ արեւելից. եւ ունի գետ գլխաւոր զՔէնտիլան, եւ 'ի յաջմէ նորա զԳուրու-չայ, եւ գետակս օժանդակս Երասխայ. եւ է ստորին մասն Արցախ աշխարհի, յորում թուին լինել գաւառքն հին ՊԱՐԶԿԱՆՔ, ՊԻԱՆՔ, եւ ՀԱՐԺԼԱՆՔ, եւ ՄՈՒԽԱՆՔ 'ի հարաւոյ , յորմէ թերեւս ծագեալ Մուղանն անուան, որով կոչի դաշտն մեծ կամ անապատն 'ի հարաւոյ եւ յելից Երասխայ: Ի միջին դարս կոչէր երկիրս ԴԻԶԱ կամ ԴԻԶԱՓԱՅՏ որ եւ ԴԻԶԱՂ եւ ՎԱՌԱՆԴԱ. յորս էին եւ 'ի յետին դարս մէլիքք հայկազունք, եւ են իսկ ցարդ: Բայց ոչ են մեզ քաջածանօթք այժմեան հանգամանք գաւառիս, յորում 'ի հնումն նշանաւոր էր Դիզափայտ լեառն, թերեւս Զիարէթն կոչեցեալ այժմ, յոր փախստեայ անկեալ որդւոց Սանեսանայ Մասքթաց արքայի հաւատացելոց 'ի Քրիստոս քարոզութեամբ Սրբոյն Գրիգորիսի, հանդերձ 3870 արամբք, պաշարեալք 'ի բռնաւոր հօրէն` որ խարոյկ մեծ արկ զնոքօք եւ բոցակիզեաց, կատարեցան նահատակութեամբ, եւ յայսմանէ անուն լերանցն. եւ կամ վասն կոյտակոյտ անկելոց սրբոց դիականցն որպէս զփայտս դիզացելոց 'ի վերայ լերանցն. ուրանօր կատարեցան յետ դարու միոյ եւ որդիք Թէոփիլոսի զօրավարին Հոնաց նահատակելոյն յԱստեղաբլուրն (176). յետ միոյ եւս դարու յայտնեցան նշխարք նոցա յամին 553, եւ յիշատակ նոցա կարգեցաւ 'ի տօնս սրբոց: - Գլխաւոր աւան գաւառիս յելից Զիարէթ լերին եւ 'ի հարաւոյ Գուրուչայի նշանակի Թուզ. եւ 'ի վերայ ճանապարհին որ 'ի Շուշոյ տանի 'ի Պարսս ընդ հարաւ, Գարապուլաք, Ասսարի, Աք-օղլան բերդ, Գարախանլը, Գարկապազար, Դաշքէսէն, Ճիպրայիլ` յորում մաքրարան, եւ յեզրն Երասխայ Խիւտաֆերիյն, յանուն մեծի եւ հռչակաւոր կամրջոյն` որ նշանակէ Աստուածաշէն 'ի պարսիկ լեզու, զի հաստակառոյց է եւ մեծ 12 կամարօք, եւ ընդ այս է երթեւեկ կարաւանաց յԱտրպատական. հուպ 'ի կամուրջն կայ Առաքելիս գիւղ Հայոց, եւ մաքրարան եկացն 'ի Պարսից. եւ առ կրկին գետեզերբք Երասխայ մարտկոցք եւ ամրոցք յոլով:

179. Ե. ՉԷՒԱՆՇԻՐ եւ ՔԷՊԷՐԼԻՆ գաւառք յելից կան Գարապաղու, ընդ մէջ Գանձակայ, Կուրայ եւ Երասխայ, եւ դաշտագետին վայրք են ընդարձակք, որ 'ի հնումն կոչէին Դաշտ Աղուանից կամ Կուրայ, զի եւ այն կողմն գետոյս նման սմին հարթածաւալ երկիր է ցոտս Կովկաս լերանց. եւ է սա ստորին կողմն Ուտի աշխարհի, յորում եւ բուն գաւառն ՈՒՏԻ ԱՌԱՆՁՆԱԿ եւ ԵՐԿԻՐՆ ԳԱՐԳԱՐԱՑՒՈՑ , յանուն գետոյն Գարգարայ, որոց սեփական ժողովուրդն սերեցաւ յորդւոց Առանայ (168) ըստ Մովսիսի Խորոնեցւոյ. այլ թուի յառաջնոց քան զնա եղելոց Սիսակեան զարմից, որ Աղուանքն կոչէին, եւ անդր քան զԿուր սփռեալ կային. այլ նեղեալք ապա 'ի Կովկասայնոց ազանց` վտարեցան յայսկոյս եւ կալան առ փոքր փոքր զերկոսին նահանգսն զՈւտի եւ զԱրցախ, մասամբ Փայտակարանի, եւ կոչեցին Աղուանից աշխարհ, որ յետոյ եւ Առան: Այժմու հանգամանք գաւառացս եւ տրոհմունք վիճակաց եւ գիւղորայից թիւք եւ անուանք ` սակաւածանօթք են մեզ, եւ ոչ նշանակին շէնք անուանիք յերկրի աստ. բայց Մանասբէկ 'ի հիւսիսակողմն առ Կուրան գետով, եւ Թէրթէր առ Թաթառաւ:

180. Յեզր գետոյս յահեկէ կողմանէ կայ Պէրտէ գեօղ առ աւերակօք հնոյ մայրաքաղաքին Աղուանից, այն է ՊԱՐՏԱՒ, զորոյ շինութենէ պէսպէս աւանդեն արեւելեայք, եւ Վրացն պատմիչ ընծայէ Բարտոսի եղբօր Հայկայ. իսկ Աղուանիցն պատմիչ ասէ 'ի կէս Ե դարու հրամանաւ Պերոզի արքայի շինեալ, վասն որոյ եւ ՊԵՐՈԺԱՊԱՏ կամ ՊԵՐՈԶԱՊԱՏ կոչի 'ի նմանէ եւ յայլոց. արդ թէ յայսմ ժամանակի եւ թէ վաղագոյն շինեալ` սակայն չէ սա Պարտաւն Պահլաւայ` զոր Արտաշիրն Սասանեան խոստանայր Անակայ, այլ նա 'ի բուն Պայթեւաց աշխարհին էր. իսկ սա մայրաքաղաք եղեւ Աղուանից ցԸ դար եւ աթոռ կաթողիկոսի, եւ բարգաւաճ վաճառականութեամբ, վասն որոյ եւ Շահաստան կոչեցաւ. յամին 768 ժողով գումարեաց 'ի սմա Սիոն կաթուղիկոս Հայոց: Ի կիսոյ Ը դարու եւ անդր Հագարացիք եւ Պարսք տիրացան նմին, եւ բազում բռնաւորք յիրերաց խլէին , ընդ որս եւ Վիրք 'ի սկիզբն ԺԳ դարու, Օսմանեանք 'ի ԺԶ դարու, եւ այլն: Ի բարգաւաճանս քաղաքին բազում իմաստունք Պարսիկք երեւեցան 'ի քաղաքիս: Ոչ գիտեմ երբ իսպառ յաւեր յամայի դարձաւ Պարտաւ, եւ մնան աւերակք 'ի պտղաւէտ սահմանս, ուր լինի եւ ընտիր շերամ մետաքսի: Մերձ 'ի Պարտաւ էին Հովոյ տեղիք թագաւորին Աղուանից Ալուէն կոչեցեալ, եւ կաթուղիկոսին` Բերդակոր: Յիշատակին զվայրօքն եւ Դուտական գիւղ արքունի, եւ Դարահոճ` ուր Մաթէ աշակերտ Յովհաննու Մանդակունւոյ եդեալ էր մասն 'ի նշխարաց սրբոց Լուսաւորչին եւ Հռիփսիմեայց:

181. Յարեւմտեան կողման գաւառիս առ խաղիւք Թարթառայ կան անուանի մենաստանքն Խաթրայ կամ Խթրայ-վանք` պայծառացեալ 'ի ԺԲ-ԺԴ դարս. եւ Խութայ վանք կամ Դադի վանք յանուն աշակերտի միոյ առաքելոյն Թադէոսի , որոյ կանգուն կայ եկեղեցին մեծ շինեալ յԱրզուխաթունէ Խաչենոյ տիկնոջէ յամին 1214, եւ արձանագիր նորա եւ այլոց, եւ գերեզմանք պայազատաց. մերձ սոցին եւ միւս վանք Գետամէջ կոչեցեալ: - Յերի վայրացս առ Դուտականաւ մերձ 'ի ստորոտս լերանց Արցախու էր Կաղանկատուաց աւանն, յորմէ էր Մովսէս պատմիչ տանն Աղուանից յԷ դարու. եւ ներքսագոյն 'ի լեռնակողմանն Պարտաւայ` ԳՈՐՈԶՈՒ ԵՐԿԻՐՆ եւ լեառն Քթիղ, ուր 'ի կէս Թ դարու Ապու-Մուսէ Աղուանից իշխան զամ մի ողջոյն դիմամարտեցաւ ընդ Բուղայի բռնաւորի, աւելի քան զքսան եւ հինգ անգամ հարեալ ընդ նմա եւ ոչ պարտեալ, մինչեւ եկին 'ի պայման հաշտութեան. անդ է Քաթիղայ վանքն շինեալ կամ նորոգեալ 'ի կէս ԺԳ դարու. 'ի նմին լերին նահատակեցաւ 'ի Բուղայէ` Մուկաթլ Վանանդացի: - Յերկրիս Գորոզու որ եւ ԳՈՌՈԶ, թուի թէ եւ մերձ 'ի լեառնն Քթիշ, որ եւ Քիշ գրի, էր ԳԻՍ աւան, ուր Ս. Եղիշէ առաքեալ կանգնեաց զմայր եկեղեցեաց Աղուանից, եւ անդ կատարեցաւ մի յաշակերտաց իւրոց, իսկ ինքն 'ի Դաշտակն Զարդունի 'ի տեղիս զոհարանաց դիցն: Անդ զկայ էառ եւ Սուրբն Մեսրովպ եւ շինեաց եկեղեցի փոքր, ուր եւ թաքոյց զմասն կենարար փայտին, եւ անդ նահատակեցան ոմանք յաշակերտացն. եւ յԷ դարու յայտնեցաւ նշանն սուրբ եւ պատուեցաւ մեծահանդէս տօնիւ. աստի թերեւս փոխադրեալ էր Խաչն Գորոզու 'ի վանս Ծառաքար կոչեցեալ մերձ 'ի Կեչրոր (145), զոր յիշատակէ Վարդան պատմիչ: - Յայս կողմանս թուի լինել եւ ՍԱՀԱՌՆ քաղաք` ուր եկն նախ սուրբ Եղիշէ առաքեալ, եւ մի յաշակերտաց իւրոց անդ նահատակեցաւ:

182. Հարաւակողմն դաշտիս Աղուանից` Քէպէրլին գաւառ բնիկ երկիր է ԳԱՐԳԱՐԵՑՒՈՑ, իսկ ստորին կողմն նորա թուի ՏՐԻ գաւառ Ուտիոյ. 'ի սմա ընդ մէջ երկոցուն հզօր գետոցն` Կուրայ եւ Երասխայ, թուի լինել քաղաքի միոյ մեծի ԲԵԼՈՒԿԱՄ կամ Պեյլէգան կոչեցելոյ, զոր պաշարեալ Հուլաղու խանի էառ` կապարեայ ռըմբօք կործանեալ զպարիսպն. Լէնկթիմուր վերստին նորոգեաց, այլ յետոյ դարձեալ խանգարեցաւ. անուանի են ջրանցքն զոր Թիմուր եհատ` ածելով յԵրասխայ ջուր 'ի քաղաքս, եւ կոչի Նահար-ի-Պէրլաս` յանուն ազգատոհմին Թիմուրայ: Ոմանք յաջակողմն կամ 'ի հարաւակողմն Երասխայ 'ի Մուղան դաշտի կարծեն զքաղաքս: Ի հարաւային արեւելեան սպառուած գաւառիս Քէպէրլինայ եւ համօրէն նահանգին Գարապաղու գետախառնունք են Երասխայ եւ Կուրայ, եւ յանկեան անդ խառնրդոցն կայ Մուղանլը գեօղ` յանուն անապատին մեծի:

183. Մինչեւ ցայս վայր են սեփական սահմանք Հայոց Մեծաց. յայնկոյս Կուրայ եւ Երասխայ ունելով միայն զՓայտակարանն աշխարհ կամ զԿազբս, որոյ սահմանք եւ գաւառք ոչ ճանաչին քաջ, քանզի եւ ոչ միշտ ընդ ձեռամբ թագաւորացն Հայոց նւաճեալ կայր. եւ այսմ հակառակ` երբեմն եւ Աղուանիցն աշխարհ որ ընդ մէջ Կուրայ եւ Կովկասայ, եւ այն կողմն եւս Կողկասայ մինչեւ 'ի Կասպիականն ծով` 'ի Պաքուայ ցԴարբանտ, հնազանդէր հայոց , արտաքոյ հնգետասանիցն աշխարհաց նոցա :