ԹՂԹԵՐ

      Վրթանէս Քերթողի Թղթերի մեծ մասը նուիրուած է հայ եւ վրաց եկեղեցական յարաբերութիւններին: Դրանք զետեղուած են Գիրք Թղթոցում եւ Ուխտանէսի Պատմութեան մէջ:

       Երեք Թղթեր ՝ յղուած Ցուրտաւի Մովսէս եպիսկոպոսին:

       Թուղթ շրջագայական առ եկեղեցիս Ցուրտաւայ (606 թ. ):
       Թուղթ առ Պետրոս Վրացի (606 թ. ):
       Տեառն Կիրովնի ի Վրթանիսէ։

       Պատասխանի թղթոյն Սորմենայ, որ առ Վրթանէս եւ վարդապետ գրեաց։ Ըստ Եղիշէ արքեպիսկոպոս Դուրեանի՝ այս Թուղթը լոկ թիւրիմացաբար է վերագրուել Վրթանէս Քերթողի գրչին ։ Նա Թղթի խորագրում առկայ «վարդապետ» բառը համարում է անձնանուն։ Ելնելով Թղթում տեղ գտած մի շարք արտայայտութիւններից եւ այն փաստից, որ Ուխտանէսը թիւրիմացաբար Վրթանէս Քերթողին նոյնացնում է Սմբատ մարզպանի եղբայր «հայոց Շարսաղար» պատուանունը կրող Վարդապետի հետ՝ հետազօտողը Թղթի հեղինակութիւնը վերագրում է այդ իշխանին, որ (քանիցս յիշատակւում է անուան կայուն եւ յստակ գրութեամբ «Վարդապետ հայոց Շարսաղար», «Վարդապետ Քչկան» ), իբրեւ դաւանական խնդիրներին իրազեկ, արտօնութիւն էր ստացել տեղապահից՝ Վրթանէս Քերթողից, պատասխանելու Արեւմտահայոց ստրատելատ կամ զօրավար Սորմենէսի նամակին։
       Հակուած լինելով ընդունել այս վերագրումը՝ մենք, այնուամենայնիւ, երկը զետեղում ենք Վրթանէս Քերթողի ժառանգութեան մէջ այն տրամաբանութեամբ, որ Թուղթը շարադրուած է Վրթանէս Քերթողի, իբրեւ տեղապահի, գիտութեամբ եւ արտօնութեամբ։

       Թղթում քննադատւում է Յունահայոց Յովհան Բագաւանցի հակաթոռ կաթողիկոսի որդեգրած քաղկեդոնական վարդապետութիւնը։ Թղթի հեղինակը սթափութեան կոչ է ուղղում Յունահայոց եկեղեցուն՝ հեռու մնալու աղանդաւորական խոտոր ընթացքից, առաջնորդուելու բացառապէս առաջին երեք տիեզերաժողովների ընդունած որոշումներով։ Ցոյց տալով Խաչեալի՝ մարմնի բնութեամբ մարդկային եւ տնօրինական միաւորութեամբ աստուածային լինելը՝ հեղինակը վարդապետօրէն հաստատագրում է Խաչի (Խաչեալի)՝ Սուրբ Երրորդութեանը պատկանելը, որով ապացուցում է Խաչի փրկաբանական արժէքը։ Ի դէպ, դարձեալ մատնանշելով Քրիստոսի աստուածմարդկային բնութեան տնօրինական իրողութիւնը՝ Թղթում կիրարկւում է «աստուածախառն մարմին» արտայայտութիւնը, որով հեղինակը հաւատարիմ է մնում Հայոց եկեղեցու քրիստոսաբանական աւանդոյթին ։

       Թղթեր ից զատ, Վրթանէսի գրչին է պատկանում Համառաւտ պատմութիւն շինութեան վկայարանի Հռիփսիմեանց ի Կոմիտասայ կաթողիկոսէ (618-619 թթ. ) երկը: Նոր Հայկազեան բառգրքի կազմողները օգտուել են դրանից , սակայն ցարդ այդ գործն անյայտ է:
       Յակոբ Քէոսէեան

      ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

       1. Հ. Ներսէս Ակինեան , Վրթանէս վարդապետ Քերթող եւ իւր երկասիրութիւնք, ՀԱ, 1910, էջ 8-10, 37-46:

       2. Եղիշէ արքեպս. Դուրեան, Վրթանէս Քերթողի Յաղագս պատկերամարտից. տե՛ս Ե. արքեպս. Դուրեան, Ամբողջ երկեր Եղիշէ պատրիարք Դուրեանի. Ուսումնասիրութիւնք եւ քննադատութիւնք, Զ, Երուսաղէմ, տպ. Սրբոց Յակոբեանց, 1935, էջ 299-308։

       3. Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան, Է դարի մի երկ՝ նուիրուած պատկերների պաշտպանութեանը. տե՛ս Ս. Տէր-Ներսէսեան, Հայ արուեստը միջնադարում, աշխատութիւնների ժողովածոյ, Երեւան, 1975, էջ 7-30:

       4. Երուանդ Մելքոնեան, Վրթանէս Քերթողը եւ պատկերամարտութիւնը, «Էջմիածին», 1970, Զ-Է, էջ 86-97։

       5. Յակոբ Քէոսէեան, Վրթանէս Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտից» երկը. տե՛ս Յ. Քէոսէեան, Դրուագներ հայ միջնադարեան արուեստի աստուածաբանութեան, Ս. Էջմիածին, 1995, էջ 114-144:

       6. Polykarp P. S. Die Abhandlung, Gegen die BilderstՖ rmes von Vrthanes Kherthox aus dem Armenischen Ֆbersetzt, - "Wiener zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes", Wiener, XXVI, 1912, SS. 275-293.

       ՏԱՌԱՆԻՇԵՐ ԲԱՂԴԱՏՈՒԱԾ ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ ԵՒ ՀԱՄԱՌՕՏԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

       Ա – ՄՄ ձեռ. թիւ 3062, ժամանակ՝ 1765-1767 թթ.
       Բ – ՄՄ ձեռ. թիւ 4381, ժամանակ՝ ԺԹ դ.
       Գ – Հ. Գ. Զարբհանալեան, Յաղագս բարեխօսութեան սրբոց, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1852, յաւելուած
       Դ – ՄՄ ձեռ. թիւ 2966, ժամանակ՝ ԺԷ դ.
       A – ԳԹ, էջ 246-247, 270-271, 278-279, 280-282
       B – Ուխտանէս, Բ, էջ 26-27, 32-33, 42-44, 44-45