Պատմութիւն

Գաւազան տանջանաց եւ ոչ խրատու՝ առ ի ձեռն Աստուած զԹուրքաստան եւ զտունն Պարսից, եւ նոքօք դատեաց զմեզ ըստ իրաւի իւրոց դատաստանացն. զի խրատու գաւազանն՝ հայրական է, իսկ տանջանացն՝ դատաւորի, որպէս Դաւիթ զտանջանս մեղաւորաց ասէ. «Բազում տանջանք են մեղաւորաց. եւ խրատք քո ուսուսցէ զիսե. սմին համաձայն եւ Պօղոս Եբրայեցւոցն գրէ. «Զի թէ ի խրատու կարգի կայք, ասէ, իբրեւ յորդիս մատուցեալ է ի ձեզ Աստուածե <Սաղմ. ԼԱ 10, ԺԷ 36>։

Արդ Քրիստոս ի կենարար իւրում աւետարանութեանն, իւրում երկնաւոր հօրն տարեալ՝ մերձ կացոյց զմեզ նմա յընտանութիւն՝ եւ պատուիրեաց ամենայնիւ նմա նմանօղ լինել, եւ բարոյիցն քաղցրութեամբ զազգականութիւն պահել հաստատուն, բայց մեք ապստամբեցաք ի մեր քաղցր եւ ի բարի հօրէն, եւ յընտանութենէն օտարացաք. վասն այնորիկ ի ժամանակի նեղութեան եւ չարչարանաց մերոց՝ անտես արար զմեզ, եւ մատնեալք եղաք ի ձեռն ազգի օտարի. եւ զօրացան ի վերայ մեր թշնամիք մեր, եւ ատելիք մեր յափշտակեցին զմեզ. եւ խոնարհ եղեն մինչեւ ի հող անձինք մեր, եւ յերկեր մածեան որովայնք մեր։ Եւ որպէս առ Մովսեսիւ տասն հարուածեայ գաւազանաւն տանջեալ զԵգիպտոս ասէր Աստուած, թէ «Այս է զօրութիւն իմ մեծե <Եբր. ժԲ 7>. այժմ ամենայն մեզ հանդիպեցաւ։ Նոցա ջուրն յարիւն փոխեցաւ, մեր գետք եւ ջրաշեղջք եւ գրեթէ բովանդակ հող երկրիս՝ յարիւնն ներկաւ յարեանց մերոց. ի նոցա մարմինն խաղաւարտ եռաց, մերս բովանդակ մարմին սրակոտոր եղեալ՝ անդամ անդամ յօշեցաւ. ի նոսա շանաճանճ եւ մժեխն՝ որ զտիրական դէմս երեսացն շիթոցօքն հարեալ կուրացուցանէր. իսկ ի մեզ նետիցն յարձակմունքն, որ եւս դառնագոյն վիրաւորեցին. նոցա զերիս աւուրս լոյսն ի խաւար փոխեցաւ, իսկ մեզ շիջաւ իսկ լոյսն, զի լուսոյն իսկ ընդունարանն անկեալ մահուամբ, եւ ոչ եւս յաւելու տեսանել զբարութիւն տեառն ի կեանս իւր. ի նոցա տունս դժուարահայեաց ժիժմակն սողեալ մտանէր, մերս տունք եւ եկեղեցիք, որ սարսափումն գայ ինձ ասել, ապականագործ ախտիւք այլեւ դժուարաւ՝ հոտեալ ապականեցան. ի նոցա անդրանիկսն զընդայ մահաբեր հրեշտակն, մերս բովանդակ տունն բնակչօքն սպառեալ սատակեցաւ։ Ծովն միայն էր ի մէնջ պակաս. բայց թէ կշռես ըստ գործոյն, եւ զայն եւս տեսանես ի մեզ եղեալ. քանզի ո՞ր անդունդք անհնարինք քան զԹուրքաստան կամ զեզերս երկրի խորագոյն է, յորս մեր գերիքն հեռացեալ կորեան իբր ի Կարմիր ծովուն, որ արեամբ նոցին գերեացն ներկեալ էր։ Ի նոցանէ զարդ ոսկւոյ եւ հանդերձից խնդրեցին Իսրայէլացիքն ի վարձ՝ ընդ որոց ծառայեցին նոցա. զմեզ ի բնաւիցն կապուտ կողոպուտ արարին, եւ մեք նոցա չեմք ինչ մեղուցեալ։ Ոհ, աւա¯ղ եւ վա¯յ ի վերայ անմխիթար կործանմանս։ Եգիպտացւոցն երկդիմի էր պատուհասիցն իրաւունքն, մի՝ վասն դառն ծառայութեան, որով նոքա զԻսրայէլ նեղեցին, որոց ի դատ եկեալ Աստուած ասէր. եւ երկրորդ՝ զի ծառայեցին արարածոց, եւ ոչ արարչին որ է օրհնեալ յաւիտեանս. մեք խոստովանօղ լեզու ունիմք, թէպէտ ի բարի գործոց թափուր եմք, եւ զնոցա կիրս կրեմք, քանիօ¯ն ողորմելի եմք եւ ողբոց արժանի։ Ո¯վ տէր եւ արարիչ եւ Աստուած, ընդէ՞ր մերժեցեր զմեզ ի սպառ, եւ արարեր զմեզ կոխան հեթանոսաց, ծաղր եւ այպն կատականաց թշնամեաց մերոց։ Զարթիր եւ զարթո՛ զզօրութիւնս քո, եւ եկ ի կեցուցանել զմեզ, Աստուած զօրութեանց դարձիր առ մեզ եւ հատո՛ դրացեաց մերոց եօթնպատիկ ի ծոց նոցա։

Արդ այլ քաղաքաց եւ գաւառաց աւերանաց ժամանակն ի պակաս աւուրս յանգէր, ի տասն կամ եւս աւելի կամ պակաս. իսկ քաղաքս այս՝ զորմէ մեր զճառս արկեալ է, սա մինչդեռ ի շինութեանն էր՝ երինջ երեմեան գոլով յաստիս ուժի քաջութեան, ըստ Մովաբու, գիրգ եւ փափուկ գոլով. որոյ վաճառականքն փառաւորք երկրի, եւ առգնօղք սորա՝ թագաւորք ազգաց, որք ի գահոյս փղոսկրեայս հանգչէին, եւ միշտ զպարզեալ գինին ըմպէին եւ առաջին իւղովքն օծանէին։ Եւ քանզի ամենայն չարեաց սկիզբն աստի առնու, որպէս եւ Մովսէս զԻսրայելէ ամբաստան լինի, «Գիրացաւ, ասէ, ստուարացաւ եւ սոնքացաւ, եթող զտէր Աստուած զարարիչն իւրե <Բ Օր. ԼԲ 15>. նաեւ Սոդոմայեցիքն յայսպիսի կենաց խանձեալք՝ անկան յանհնարին չարիսն, որպէս Եզեկիէլ իսկ յայտ առնէ ի հացի լիութենէ եւ ի յղփութենէ կենաց՝ զմայլեալս զնոսա. նաեւ առաջին մարդն ի դրախտին բարիսն մին օր անարատ չկարաց վայելել։ Եւ զի այսոքիկ են բնութեանս մերոյ սահման, յաղքատանալն տրտնջեմք եւ մեղադիր լինիմք Աստուծոյ, եւ ի հարստանալն՝ ամբարտաւանիմք, եւ իբրեւ զանմահս՝ զաշխարհէս բուռն հարկանեմք։ Վասն այնորիկ փոխ առ փոխ փոփոխմամբն ուսուցանէ զմեզ ի չափու ունել զանձինս, եւ քան զմեր սահմանն աւելի չամբառնալ, զի մի՛ մեծագոյնս անկանիցիմք։ Քան զհող անարգ եւ խոնարհ այլ զի՞նչ ոք իմասցի. եւ մեր սկիզբն ի նմանէ է, եւ դարձն անդրէն ի նոյն. եւ որ բնութեանս մերոյ ստեղծիչն է, չկամի թէ ոք կորիցէ, վասն այնորիկ չթողու արձակասուն զոք. որքան եւ տեղի լինի խրատու՝ քաղցրութեամբ եւ հայրաբար խրատէ. եւ յորժամ անլուր խրատուն լինիցիմք, տիրական իշխանութեամբն տանջէ. զկէսս ի մեղաւորաց աստ դատի, զի անդ թեթեւագոյն առնիցէ զտանջանսն. եւ զկէսս հանդերձելոցն պահէ, եւ են որ աստ տանջին եւ անդ, որպէս Սոդոմայեցիքն. եւ են՝ որ աստ միայն, որպէս Ղազարոսն. եւ են՝ որ անդ միայն, որպէս մեծատունն։ Այլ այս աստանօր զկայ առցէ բանս. մեք ի կարգ պատմութեանս դարձցուք։

Արդ վշտաբեր տարւոյն յաշուն հասանելոյ, մինչդեռ Հոռոմք զթագաւորացն աղմկաւն էին պատանդեալ, ի մտանել արեգ ամսեանն, դարձեալ ա՛յլ զօր ել ի Պարսից, թէ յառաջնոցն եւ թէ նոր՝ ոչ գիտեմ. եւ ընդ անապատ տեղիս այնպէս զգուշութեամբ չոգաւ, որ չկարաց ոք իմանալ՝ մինչեւ եհաս ի գաւառն որ կոչի Կամախ, եւ ապա անդ բաժանեալ յերկուս, կէսն չոգաւ մինչեւ ի Կողոնիա, եւ ըստ իւրեանց սովորութեանն առեալ զերկիրն յաւարի. զոր մեք ի դարձին զանցանելն ապա իմացաք։ Իսկ կէսն՝ ուշ եդեալ Մելիտինոյ, հասին ի վերայ նորա գիշերաւ. եւ քանզի գունդ մի հեծելազօր ի Հոռոմոց կայր պահապան քաղաքին, ի հասանել հինին յանկարծակի գրոհ տուեալ արտաքս ելին։ Եւ ի պատահելն իւրեանց՝ բազում կոտորածս առնէին յերկոցունց կողմանցն եւ ի լինել պատերազմին, քաղաքն՝ որքան ելանել կարաց, նա զերծաւ. եւ մարտիկ արքն որ մնացին, այն զհետ փախստականին չոգան. իսկ զոր ի քաղաքին ըմբռնեցին, զամենեսեան սրակոտոր արարին, կացեալ ի քաղաքին աւուրս երկոտասան, եւ ի հիմանէ բրեալ ապականեցին զնա եւ զդաստակերտս նորա շուրջանակի։ Եւ այս եղեւ ամբարտաւանութեան նոցա հատուցումն յանկաշառ եւ յարդարադատ տեառնէ, որ հատուցանէ իւրաքանչիւր զարժանն ըստ գործոց իւրոց։

Բայց գաւառք յԵկեղեաց ի վայր, ընդ որ գիշերաւ անցին, յորժամ գիտացին զեղեալ չարիսն Մելիտինոյ, ժողովեցան բազում զօրք աղեղնաւորացն եւ կալան զկիրճս ճանապարհին։ Իսկ անօրինացն՝ քանզի այլ ճանապարհի անտեղեակ էին, եւ զլերինսն թանձրամած ձիւն ծածկեաց, նոքա անճարացեալ հինգ ամիս զձմերոցն ի գլուխ մինչեւ ի նաւասարդի ամիս՝ ի տեղին դադարեցին, եւ զերկիրն ի յուսոյ կենաց բարձին. եւ զանհնարին չարիսն՝ զոր անդ գործեցին, թողին յիշատակ ազգաց յազգս. զի զտղայսն եւ զայլ ապաժամեանսն նշաւակ եդեալ, աշտէիւք եւ նետիւք խաղալով, չարաչար խոցոտելով՝ սատակէին, եւ ոչ կաթէր ի բնութիւն նոցա գութ ողորմութեան. թողում ասել զորս ի գրկաց ծնողացն առեալ զտղայսն զքարի հարկանէին. իսկ զբարեշուք կանանցն եւ որք ի սենեկի սնեալ էին աղջկունք, զնոցա խայտառականս զի՞նչ պիտոյ է մեզ եւ ընդ գրով արկանել. տեսանե՞ս զչափ չարեացն յորժամ Աստուած ի ձեռաց թողու, թէ քանի¯ անհնարին է։

Եւ վասն զի պակասեաց կերակուր մարդոյ եւ անասնոյ, նոքա ի բռնութենէ կարեացն հարկեալ, ելին ընդ Խորձեան ի վեր. եւ քանզի ի նոցա երկիւղէ ճանապարհք հատեալ էր, եւ ձիւն թանձրութեամբ դեռ ունէր զերկիրն, նոքա կրկին առնէ՛ին զընթացսն. յառաջ զձի եւ զջորի երամակ արարեալ՝ դատարկ վարէին, եւ ճանապարհ բանային, եւ ապա զգերին եւ զաղխն յետոյ տանէին. եւ այնու ընթացիւք եկին մինչեւ ի գլուխ գաւառին ի գիւղն որ կոչի Մորմրեանս։ Եւ քանզի բերդ ունէր գիւղն, ժողովեալ էին ամենայն բնակիչք տեղւոյն։ Իսկ Պարսիկն յորժամ եհաս անդ, իջեւանս արար, քանզի կարծեաց՝ թէ հեծեալ կայ ի բերդին. կուռ հարեալ ձեանն՝ պատրաստութիւն արար պատերազմի։ Եւ երթեալ, որ գլխաւոր էր նոցա բերդին առաջի, սկսաւ բանս ինչ խօսել առ որ ի բերդին իշխանն էր. բազում շատրուանօք ծածկեալ էր զձիւնն. յորոյ վերայ նստեալ ասպար առաջի ունելով, եւ մեծամիտ ամբարտաւանութեամբ դժոխալուր բանս բարբառէր. եւ որ ի յամրոցին իշխանն էր՝ դիպօղ ժամու մնացեալ, ի թիւրիլ ասպարին, եւ նա զփողիցն հարեալ նետիւ՝ առ ժամայն սատակեաց։ Եւ քանզի զօր ի Հոռոմոց զայր ի յետոյ, որք առժամայն փողս հնչեցուցին, զոր լուեալ անօրինացն, փախստական եղեն. իսկ որ ի բերդին էին, ելեալ զգերի եւ զաւար որքան կարացին՝ ի ներքս տարան. բայց Հոռոմն չէր եկեալ յառաջ։ Իսկ Պարսիկն յորժամ ետես եթէ չիք այլ զօր, դարձ արար ի վերայ՝ եւ յաւարառուացն որոց հանդիպեցաւ՝ զնոսա կոտորեաց, եւ զմնացեալսն առ եւ դարձաւ։ Եւ երթեալ մերձ ի սահմանսն Եղնուտին, ելին եւ նոքա եւ մարտ եդեալ թափեցին բազում գերիս, եւ լցան աւարաւ, զոր առեալ մտին ի բերդն։ Իսկ արիւնարբու գազանացն պարտաւորեալ ի շիփս եղեալ, եւ ի մտանել նոցա ի սահմանս Տարօնոյ, իջին զօրք ի լեռնէն Սիմն կոչեցեալ, զոր մարդկան սովորութիւնք Սանասունք ասեն ըստ անուան նախնւոյն իւրեանց. եւ ի դիմի հարեալ, յաղթեցին եւ կոտորեցին զամենեսեան. եւ զառ եւ զգերի թափեալ, դարձան ուրախութեամբ փառաւորելով զԱստուած։

Ի սոյն ամի այրեցին զգեղեցիկ ապարանս սուրբ Կարապետին, զոր Հրահատ ոմն ի գործակալաց մեծին Գրիգորի որդւոյ Վասակայ՝ մեծաւ ջանիւ շինեալ էր, մինչ երկրին տէր էին. զժամատունն որ առաջի սուրբ Կարապետին, զոր գեղեցկայարմար պատրաստութեամբ յարդարեաց ի փառս եւ ի պատիւ մեծի վկային եւ կարապետին Քրիստոսի. նաեւ զայլ շինուածսն եւ զփայտակերտ եկեղեցին զոր սուրբ Գրիգոր կոչեն։ Եւ էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր եօթն յորժամ այս այսպէս եղեւ։