Տեղագիր Հայոց Մեծաց

74. Կողմնակալութիւն ՄՇՈՅ, որ ունի գրեաթէ զսահմանս հնոյ աշխարհին ՏՈՒՐՈՒԲԵՐԱՆԻ, եւ յանուն գլխաւոր գաւառի նորին` ՏԱՐՕՆ կոչի եւ ցայսօր, ոռոգեալ 'ի Մուրատայ, սահմանի յարեւմտից Տիարպէքիր նահանգաւ 'ի Սղերտայ ցՃապաղջուր, 'ի հիւսիսոյ` Էրզիռումաւ` 'ի Կեղւոյ ցՇէռեան լեառն եւ մասամբ Պայէզիտայ, յարեւելից` Վանաւ, եւ 'ի հարաւոյ Պօհդան երկրաւ Քրդաց, ընդ մէջ Վանայ եւ Տիարպէքիրու: - Յարեւմտակողմն գաւառիս Մշոյ` վիճակք են 'ի հարաւոյ Կարնոյ եւ 'ի մտից Բասենոյ` ՇՈՒՇԱՐ եւ ԹԷՔՄԱՆ 'ի լեռնավայրս հնոյ ՄԱՆԱՆԱՂԻ գաւառի Բարձր Հայոց. յորս բղխեն արեւմտեայ վտակք Երասխայ եւ խաղան 'ի Բասեան. Թէքման ունի աւան համանուն, եւ զՄանանաղի գեօղ եւ զԹադոս աւան, եւ զՔիւլլիւ, որոյ բնակիչք Հայք գաղթեցին 'ի Ռուսս:

75. Ի լեռնավայրս Պինկէօլայ կայ ԿԷՕՅՆԻՒԿ վիճակ, եւ յարեւելից նորին ՎԱՐԴՈՅ կամ ՎԱՐԴՈՀ, ուր Հօրմաքլը տոհմ Քրդաց սփռեալ է. են ընդ նոսին եւ Հայք ազատակեացք ցրուեալք 'ի 40 գեօղս, որոց գլխաւոր է Պասքամ աւան առ Չարպուհուր վտակաւ: Ի լերինս վիճակիս ասեն լեալ զդրախտն Ադամայ: - Ի հարաւոյ սորա կայ ՊՕԿԼԱՆ վիճակ սահմանակից Ճապըղջրոյ, եւ 'ի նորին հարաւոյ ԿԻՆՃ եւ ԽՈՒԼՓ 'ի լեռնակոհակ երկրի յափունս Արածանւոյ. Քուրդք ունին զսոսա. գլխաւոր գեօղքն են Շին, Ներճքի կամ Ներճիկ ? են Հայոց տունք, որոց առանձին թեմ է Խուլփ: - Ի հարաւոյ Խուլփայ ընդ մէջ Սասնոյ, Խզուայ եւ Մշոյ կայ ԽՈՅԹ վիճակ լեռնային, եւ 'ի նորին հարաւոյ` ՍՈՒՍԱՆ, որոց հանգամանք եւ բնակչացն` նման են Սասնոյ, մասն գոլով նորին հնոյ գաւառի: Առաջնորդ Հայոց կողմանցս նստի 'ի Մատին Առաքելոյ (Պետրոսի ) վանս, մերձ 'ի Մարաթ լեառն. ուր պահի մատն առաքելապետին բերեալ յառաջ քան զԺ դար 'ի Հայս` յառնէ միոջէ որ գնաց 'ի Հռովմ արձակիլ 'ի բանադրանաց քահանայի գեղջ իւրոյ, որպէս պատմի 'ի Յայսմաւուրս եւ 'ի հին Տօնականս. եւ գիւղն այն կոչի Գոմ Բծրայրի, եւ վիճակն ԿՈԳՈՎԻՏ եւ ԱՍՊԱԳՈՒՆԻՔ: - Ի հարաւոյ սորա եւ բովանդակ Մշոյ գաւառին կան ԶԸՐԸԳԱՆՈՒ վիճակն եւ ԽԻԶԱՆ 'ի հարաւոյ Բաղիշու, համանուն անուանաւ. եւ ՇԻՐՈՒԱՆ 'ի մտից հարաւոյ նորա, յորում նշանաւոր է Շիրվան Գալէսի բերդ:

76. Յարեւելից հիւսիսոյ վիճակացս եւ յարեւմտից Ծովուն Վանայ ` կայ անուանի գաւառն ԲԱՂԻՇու, յանուն քաղաքին որ եւ ՊԻԹԼԻԶ կոչի առ համանուն գետով, 'ի բարձու 4837՛, 'ի կիցս երից ձորոց` որոց վտակք օժանդակեն զՏիգրիս, եւ 'ի հնումն կոչէին ՍԱԼՆՈՅ-ՁՈՐ, որ է գաւառ Աղձնեաց. քարաշէն են տունք եւ այլ շինածք քաղաքին եւ կամուրջք, եւ զուարճատես դրիւք եւ պարտիզօք, առողջասուն օդով եւ ջրով. ունի բերդ ամուր 'ի բարձու, այլ խանգարեալ եւ ամայի, մզկիթ հոյակապ առ նմին եւ կարաւանատունք, ապարանք վիճակապետին ` որ է պէկ, կան 'ի կոհակ մի լերին 'ի միջավայրի արեւելեան ձորոյն, իբրեւ 280՛ բարձր քան զքաղաքն, դիտակ տեսարանաւ: Վաճառք քաղաքին են կտաւք եւ խաղախ, ցքի, 'ի խախոտ, խէժ եւ պտոոոուղք: Բնակիչք 3 կամ 4, 000 տուն, յորս 800 Հայոց, որոց են չորք եկեղեցիք 'ի քաղաքին, եւ չորք արտաքոյ 'ի մենաստանս, որ են Ամըտօլու վանք, Խնդրակատար, Աստուածածին, Ավեխու Աստուածածին եւ Գոմոց կամ Տատրաբնակ Աստուածածին. առաջինն ` որ ստուգաբանի Ամլորդւոյ վանք, այսինքն Յովհաննու Կարապետի, պայծառացաւ վարժարանաւն յելս ԺԶ եւ 'ի ԺԷ դարու, եւ յեկեղեցւոջ նորա մեծի հանգչին Վարդան եւ Բարսեղ գիտնական վարդապետք: - Ի գիւղորայս Բաղիշոյ` որ համարին 80իւ չափ, նշանաւորք են Ծապռկոր ցրտաբուխ աղբերբ 'ի վիմէ: - Ամբ, յորում ուխտատեղի Ս. Յակովբայ Եղբօր տեառն: - Պօռ, առ որով վանք Ս. Յովհաննու կամ Նարեկացոյ: - Խուլթիկ աւան մեծ 400 հայ տամբք: - Ծակքար ապառաժ յարեւմտից Ամպայ, ընդ որ բացեալ կայ հուն անցի կարավանին իբր 20՛ ընդ երկայն: - Ի հիւսիսոյ քաղաքին ձգի Ռահվայ ձորահովիտ ընդ արեւմուտս 'ի Մուշ, ընդ որ անցանէ կարավանն, եւ լինի 'ի նմա բուք ձեան անհնարին, վասն որոյ իջեւանս քարաշէնս շինեալ է անդ, յորս նշանաւոր է կոչեցեալն Ալամէք յարեւելակողմն:
       Յելից Բաղիշու ընդ մէջ ծովուն եւ Խիզնայ կան ՏԱՏԻԿ եւ ԿԻՒԶԷԼՏԷՐԷ փոքր վիճակք, առաջինն կրէ զանուն միոյ 'ի գաւառացն Աղձնեաց, որոյ գլխաւոր տեղի լեալ թուի Դատուանն աւան յարեւմտեան ծովեզեր Վանայ եւ նաւահանգիստ վաճառաբարձ նաւուց:

77. Ի հիւսիսոյ Բաղիշու եւ 'ի Ռահվայ ընդ արեւմուտս մինչեւ 'ի Վարդոյ ձգեալ տարածանի դաշտն եւ վիճակ ՄՇՈՅ, որ է ՏԱՐՕՆ գաւառ հին, 'ի հարաւոյ ունելով զՍԻՄ լերինս Սասնոյ, Խուլփայ եւ Խութայ, 'ի հիւսիսոյ զՊուլանուխ եւ զԽնուս վիճակս. Մուրատ յարեւելից իջեալ անցանէ ընդ դաշտն ընդունելով յաջմէն զՉարպուհուր որ 'ի Պինկէօլէ գայ, եւ զԿինճ` որ 'ի բարձանց քարաժեռից անկանի 'ի նա, եւ յահեկէ զՄեղրագետ որ եւ Գարսաու` որ 'ի Նեմրուտ լերն բղխէ: Հարթածաւալ բարձրաւանդակ է դաշտն Մշոյ 3, 500-4, 000՛ բարձր, եւ ՉՈՒԽՈՒՐ կոչի արեւելակողմնն. քաջ մշակեալ եւ յոյժ բարեբեր է, անուշօդ եւ քաղցրաջուր ըստ հին նկարագրին Զենովբայ. նշանաւոր եւս է ամենազան յիշատակօքն կրօնական, ուսումնական եւ արիական հանդիսից նախնեաց մերոց, եւ մանաւանդ Թարգմանչացս եւ տանն Մամիկոնենից: - Գլխաւոր տեղի գաւառին է ՄՈՒՇ քաղաք յարեւմտակողմն, 'ի ստորոտս Սիմ անուանեալ լերանց 'ի նախնեաց, որ եւ Տաւրոսական լերինք ըստ նոցա. առ ձորաբերանով, բլուր 'ի միջի ունելով եւ բերդ աւերակ, եւ առ վտակաւ օժանդակաւ Մեղրայ. չիք նմա շինուած նշանաւոր եւ ոչ ճարտարութիւն արուեստից քաղաքին, որոյ վաճառք են արգասիք երկրին, մեղր, գազպէ, 'ի խախոտ, չամիչ, գինի, եւ այլն: Բնակիչք իբրեւ 8, 000. յորս 800 տունք են Հայոց արեւելեայց եւ հռովմէականաց, եւ հինգ եկեղեցիք: Եւ 'ի 100իւ չափ գիւղորայս Մշոյ են իբրեւ 22, 000 ոգիք Հայք. ա՛յլ բնակիչքն Քուրդք են շինակեացք:

78. Նշանաւոր տեղիք Մշոյ են 'ի հարաւոյ Մեղրագետոյ. յելից քաղաքին Մոկունք գիւղ, եւ մերձ նմին 'ի լերինն Ասղնբերդ (Աստղկանաբերդ ) եւ Կատուաքար բերդ: - Միով ժամաւ ելից հարաւոյ քաղաքին կայ Առաքելոց վանք անուանի որ եւ Ղազարոս վանք, առ ոտամբ ԾԻՐՆԿԱՏԱՐ լերին. տաճար եկեղեցւոյն շինեալ է 'ի Լուսաւորչէն եւ ամփոփեալ ընդ բեմիւն զնշխարս Առաքելոց. յարեւելից պարսպաց վանացն կան խաչաթոռք արձանք գերեզմանաց թարգմանչացն Դաւթի Անյաղթի, եւ այլոց ոմանց: Առաջնորդի վանացս թեմ են գիւղորայք հարաւոյ Մեղրագետոյ. յորոց մի է եւ Խասքէօյ աւանագեօղ, եւ Նորշէն կամ Ֆռէնկ-Նորշէն վասն բնակչացն հռովմէականս գոլոյ, 'ի հիւսիսոյ վանացն. կայ եւ Քուրդ-Նորշէն հեռագոյն ընդ մէջ Գրգռոյ եւ Նեմրուտայ: Յարեւմտից քաղաքին 'ի նմին կողման գետոյն կան Խորօնք եւ Խորնի գեօղք, յառաջնոյն ծագեցաւ մեծն Մովսէս քերդողահայր եւ պատմահայր մեր. երկրորդն թուի Հոռեանս աւան շինեալ 'ի հնդկազարմ քրմաց Դեմետրի եւ Գիսանեայ: Մերձ սոցա 'ի լերին կայ Ս. Յովհաննէս Եղրդուտի վանք շինեալ 'ի Լուսաւորչէն, յորում պահիւր շիշ իւղոյն որով Տէրն մեր օծաւ, եւ աջ Արեմաթացւոյն: - Իսկ 'ի հիւսիսակողմն կամ յաջմէ Մեղրագետոյ կայ Խասիկ կամ Հացիկ գիւղ, հայրենիք մեծին Մեսրովպայ հեղինակի տառիցս եւ հօր հայերէն դպրութեանց . - Առինչ, Քրդագոմ, Վարդենիս, եւ այլն:

79. Այս ամենայն յահեկէ եւ 'ի հարաւոյ Արածանւոյ կայ. իսկ յաջմէն որ է արեւմտեան հիւսիսային եւ լեռնային մասն վիճակին` նշանաւոր տեղիք են Ս. Կարապետ 'ի վայրս սահմանաց Մշոյ վեց ժամաւ հեռի, 'ի սահմանակցութեան Վարդոյ, 'ի Քարքէ լերին իբր 6000՛ բարձր. անուանի ուխտատեղի Հայոց որ 'ի Թուրքաց Չանկլը-քիլիսէ կոչի վասն զանգակատանն, կառուցեալ յԻննակնեան տեղիս պաշտամանց դիցն Հնդկահայոց, զորս ջնջեալ Լուսաւորչին` նւիրեաց զտեղիս առ Ս. Կարապետն, առաջնորդ վանացն կարգեալ զասորին Զենոբ Գլակ, վասն որոյ եւ Գլակայ վանք կոչեցաւ, որ բազում անգամ աւերեալ 'ի Պարսից եւ աւարեալ 'ի Քրդաց, շէն եւ կանգուն կայ պարսպօք ամրացեալ: Յառանձին մատրունս եկեղեցւոյն պահին նշխարք Ս. Կարապետին եւ Աթանագինեայ, Ս. Ստեփանոսի եւ այլոց սրբոց. Լուսաւորչի դաստակերտ համարի մատուռն Ս. Յարութեան: Արտաքոյ պարսպացն կան մատրունք հանգստարանաց Ս. Անտովնի եւ Կրօնիդեայ եւ Եօթանց Խոտաճարակացն, եւ հեռագոյն Ճգնարանք նոցա եւ գերեզմանք ուխտին: Առաջնորդ վանացս ունի թեմ զհիւսիսակողմն Մեղրայ, եւ միաբանքն են իբրեւ 30 ոգիք. յառաջ քան զսակաւ ամս ուղղեցաւ անդ եւ վարժարան մանկանց: - Յարեւելից վանացս ժամուք հեռի կայ Աշտիշատ որ է Յաշտից տեղիք բազմազոհ պաշտամանց դից, ուր զառաջին եկեղեցին կանգնեաց Լուսաւորիչն, որ կործանեալ եւ նորոգեալ, արդ 'ի մատուռն մի եւեթ փոխեալ է. յորում ամփոփեալ կան նշխարք մեծին Սահակայ Պարթեւի եւ դստեր նորին Շուշանայ: Ի հարաւոյ նորա եւ մերձ յԵփրատ կան Մատրավանք կամ Մանրավանք , յորում ամփոփեաց Լուսաւորիչ զմանր նշխարս Ս. Կարապետին: Մերձագոյն յԵփրատ 'ի հիւսիսոյ` կայ Ոսպնբլուր բերդ 'ի սրակատար բլրի, ուր ամրանայր Ալայէտտին բռնաւոր, վասն որոյ Օսմանեանք քանդեցին զբերդն: - Ի հարաւոյ նորա կայ Սուլուխ գեօղ եւ կամուրջ երկայն 14 կամարօք 'ի վերայ Մուրատայ, շինեալ յաւերակաց Աշտիշատայ 'ի Լէնկթիմուրէ: - Ի հարաւոյ Ս. Կարապետին կայ Կուրկուռ գեօղ, առ որով Մուրատ (որ եւ Եփրատ ) ահեղ դնդչմամբ իջանէ ընդ զառիվայր դարս յորդահոսան եւ քարավէժ ալեօք եւ անցանէ 'ի վիճակն Կինճայ:

80. Յարեւելից Մշոյ եւ յարեւմտակողմն ծովուն Վանայ, 'ի հիւսիսոյ Բաղիշու եւ 'ի հարաւոյ Պուլանըգայ` կայ վիճակն ԽԼԱԹ, 'ի ԲԶՆՈՒՆԵԱՑ գաւառի Վասպուրական աշխարհի, յորմէ եւ ծովն անուանեցաւ Բզնունեաց Ծով: Ի սմա ամբառնայ Նեբրովթայ լեառն` Նեմրուտ կամ Մամրուտ կոչեցեալ, իբրեւ 9-10000՛ բարձրութեամբ, եւ է հրաբուխ շիջեալ, ջրալիր բաշակաւ, զոր եւ շտեմարան աղբեր Մեղրայ գետոյն ասեն լինել: Ի հիւսիսակողմն նորին կայ Նազուկ լիճ (18) կամ Նազիկ , եւ 'ի հարաւակողմն Ըզտու-քարեր անուանեալ անհեդեդ քարինք 50 կամ 60 եդեալք 'ի դաշտին, զոր ուղտերամակս ասեն լեալ Նեբրովթայ եւ 'ի քար փոխեալ` ցասմամբ Աստուծոյ, որ եւ զդաստակերտ նորա 'ի գլուխ լերինն` ջրասոյզ արար: - Քաղաքն ԽԼԱԹ մայրաքաղաք Բզնունեաց 'ի հնումն, եւ ԱԽԼԱԹ ըստ Արաբացւոց` կառուցեալ է 'ի հիւսիսային արեւմտեան վայր ծովուն 'ի սարահարթի խոնարհելոյ 'ի ծովն կոյս հրաշագեղ իմն եւ աննման դրիւք, լերամբք 'ի թիկանց, կապուտակաւ ծովուն զառաջեաւ եւ շուրջանակի պարտիզօք զուարճացեալ. պայծառանայր 'ի միջին դարս հարստութեամբ Թուրք թագաւորաց Շահի Արմէն կոչեցելոց, որոց մնացուածք դաստակերտից եւ շիրիմք հոյակապք եւ վայելչազարդք, քարանձաւք ձեռագործք, խուռն գերեզմանք եւ մահարձանք մահմետականաց, եւ բերդ աւերակ առ ծովեզերբն, յիշեցուցանեն զնախկին փառսն. իսկ այժմ աւեր եւ ամայի` բնակեալ է 'ի Քրդաց իբրեւ 100 տանց: - Ժամաւ հեռի 'ի Խլաթայ կայ Մատնեվանք 'ի կողս լերին, շինեալ 'ի Թադէէ առաքելոյ, ըստ աւանդելոյ տեղացեաց, որք եւ ցուցանեն անդ զվէմն Դիւակուլ որմապատ մատրանաձեւ, զի 'ի նմա ասի չքացեալ դիւաց. առ ստորոտով նորին բղխեն աղբերք սառնորակ եւ ականակիտ ջրոց, եւ 'ի վէմսն քանդակեալ են խաչք:

  81. Յարեւմտից հիւսիսոյ Խլաթայ կայ ՊՈՒԼԱՆԸԳ վիճակ, բաժանեալ 'ի Վերին եւ 'ի Ստորին, սա կոչի ԿՈԲ, որպէս եւ լճակն Խալլու որ 'ի սահմանս նորա, յորմէ ելանէ եւ առու Կոբ-սու կոչեցեալ. եւ առ նմին գիւղն Կոբ 150 տամբք. եւ յերի Վանքն Կոբայ յանուն Ս. Դանիէլի վերոյ: Վերնոյն Պուլանըգայ գլխաւոր գիւղ է Եօնճալը 100 տամբք. բնակիչք վիճակիս են Քուրդք եւ Հայք կորովիք: - Յարեւմտից վիճակիս ձգի Պլեճան կամ Պիլեճան լեառն` ընդ հիւսիս 'ի Մուրատ գետ եւ ընդ հարաւ 'ի Նազուկ լիճ, յորոյ գագաթան զրուցեն բնակեալ երբեմն Պարոշայ (Պռոշ ) ումեմն թագաւորի, եւ որդւոց նորա գահավիժեալ 'ի լճակն Կոբայ 'ի յափշտակել զկայծակնաթափ թուր հօրն իւրեանց, եւ հեղձեալք 'ի նմին տակաւին հոգիք նոցա ասեն պայքարին 'ի ջուրսն ուրբաթու ուրբաթու: Յայն կողմն լերինն` այսինքն է յարեւմուտս` կայ փոքրիկ վիճակն ԼԻԶ, համանուն գիւղիւ մերձ 'ի Մուրատ, 60 հայաբնակ քարաշէն տամբք: - Ի հիւսիսոյ Պուլանըգայ, յելից Վարդոյի եւ 'ի հարաւոյ Թէքմանայ (71) կայ ԽՆՈՒՍ վիճակ, յորում խաղան Դուզլա-չայ եւ Գալէ-սու եւ իջանեն 'ի Մուրատ 'ի Պուլանըգ. հովիտ է ընդարձակ, 'ի հարաւոյ ունելով զլերինս Խամուրբերդ, Զեռնագ եւ Խամուր, աղաջուր աղբերս շատ, յորոց շահ մեծ է. առ Դուզլա ջրով կայ 'ի բարձու բերդաքաղաքն փոքր ԽՆՈՒՍ որ է Խնուն աւան հին, հզօր պարսպօք եւ քարաշէն կամրջօք 'ի վերայ գետոյն, զորով կան եւ աւերակք եկեղեցեաց: - Յելից Խնուսայ եւ 'ի հիւսիսոյ Դուզլայ գետոյ կայ փոքրիկ վիճակն ԿԷՕՔՍՈՒ 'ի հարաւոյ Բասենոյ. յորում Ծուկրաշէն գեօղ եւ Կէօքսու բնակեալ 'ի Քրդաց:

82. Յելից վիճակացս կայ ՄԱՆԱԶԿԵՐՏ կամ Մէլազկերտ վիճակ, 'ի հարաւոյ Քէլիտ-Կէտուք լերանց Պայէզիտոյ եւ յարեւմտից կուսակալութեան Վանայ, 'ի հիւսիսոյ Խլաթայ, եւ ունի զհին գաւառն ԱՊԱՀՈՒՆԻՍ մասամբ ՀԱՐՔայ: Քաղաքն ՄԱԼԱԶԿԵՐՏ որ է ՄԱՆԱՒԱԶԱԿԵՐՏ շինեալ 'ի Մանաւազայ յորդւոյ Հայկայ` կայ յահեկէ Մուրատայ, առ փոքու վտակաւ. երբեմն աթոռ իշխանաց Ռշտունեաց եւ եպիսկոպոսի. 'ի ԺԱ դարու պաշարեալ 'ի Տուղրիլայ վայրապար, առաւ ապա յԱլփարսլանայ եւ աւերեցաւ. կիսաւեր կան ցարդ պարիսպք նորա հզօրք եւ բերդն, յորում նստի կողմնակալն. բայց բնակութիւն քաղաքին նուազեալ է, 'ի Քրդաց սակաւուց եւ 'ի Հայոց տանց իբր 50: Կամուրջք հաստակառոյցք արկեալ կան 'ի վերայ գետոյն եւ 'ի վերայ օժանդակի նորուն Սարը-սու կամ Բատիղանք ? կոչեցելոյ : Յարեւմտից քաղաքին կայ Օծին գիւղ աւերակօք հին շինուածոց. աստ թուի գումարեալ ժողովոյ Յովհաննու Մանազկերտցոյ: - Գաթըրվին գեօղ յելից հիւսիսոյ քաղաքին առ համանուն լերամբ, ուր եւ Ալնար գեօղ եւ աւերակք: - Հիւսիսակողմն Մալազկերտոյ ԹՈՐԼՈՒ կոչի եւ բազում շինից աւերակք են անդ, եւ երկիրն երիզուտ է, եւ թուի ԴԱԼԱՌ գաւառ Տուրուբերանի: